Na Stalin: Topcommunisten vechten om de macht
Als Stalin sterft, doen zijn handlangers een gooi naar de macht. Beria, Malenkov en Chroesjtsjov vechten een discrete oorlog uit in de gangen van het Kremlin. De winnaar wacht een lege troon. De verliezer kan rekenen op verbanning – of een kogel door zijn slaap.
Stalin is koud dood of de strijd om zijn erfenis barst los. Drie mannen proberen de macht in handen te krijgen.
Stalins lijfwachten zijn niet gewend om zelf te denken. Ze zijn zo gedrild dat ze het niet in hun hoofd halen hun nek uit te steken. Maar op deze dag is het minstens net zo riskant om níét in actie te komen.
Het is 1 maart 1953, vroeg in de avond, en de wachten hebben de hele dag geen teken van leven gezien in het zomerhuis waar Stalin alleen verblijft. Meestal laat hij tussen 10 en 12 uur thee naar zijn datsja brengen, maar deze ochtend niet.
De mannen huiveren bij het idee dat ze misschien op eigen houtje het domein van de 74-jarige dictator moeten binnengaan. Gelukkig gaat er een lampje aan in de eetkamer. De wachten halen opgelucht adem.
De gebruikelijke stroom orders blijft echter uit. Het duurt nog vier uur voor het wachtcommandant Pavel Losgatsjev echt te gortig wordt. Maar hij wil zijn carrière en zijn leven niet op het spel zetten, en probeert een ondergeschikte zover te krijgen poolshoogte te nemen: ‘Ga jij maar. Jij bent de eerste wacht, het is jouw verantwoordelijkheid.’
‘Ik ben bang’, antwoordt de man. Hij weigert liever een bevel dan dat hij de toorn van Stalin over zich afroept.
‘Natuurlijk ben je bang. Maar ik ga niet de held uithangen’, zegt Losgatsjev. Op dat moment verschijnt er iemand met stukken van het Centraal Comité van de partij, een goed excuus om Stalin lastig te vallen. Met de documenten gaat de officier naar binnen. Hij maakt expres lawaai zodat Stalin niet schrikt.
In de eetkamer treft Losgatsjev de Sovjetleider aan in zijn pyjama. ‘Kameraad Stalin, wat is er aan de hand?’, vraagt de wachtcommandant. ‘Dz... dz...’ zegt de hoogste leider van de communistische wereld. Hij heeft in zijn pyjamabroek geplast.
Partijtop komt op ziekenbezoek
Het is nu uit met de rust in de datsja. De wachten helpen Stalin op een bank, en spoeden zich dan naar de telefoon. Maar een arts bellen ze niet, want de mannen zijn bang dat ze daarmee hun boekje te buiten gaan en gestraft zullen worden.
Stalin vertrouwt dokters voor geen cent, en zijn laatste zuiveringen troffen vooral medisch personeel. De wachten stellen daarom alleen hun superieuren in het starre Sovjetmachtsapparaat op de hoogte van de situatie.
Om drie uur ’s nachts arriveert er een auto uit Moskou met de officiële plaatsvervangers van Stalin: Lavrenti Beria en Georgi Malenkov. Maar geen arts.
De twee mannen weten hoe Stalin eraan toe is, maar wanneer een plank van de vloer kraakt onder het gewicht van Malenkov, trekt hij toch maar zijn schoenen uit, doodsbang om Stalin boos te maken. Op hun sokken naderen Lavrenti en Beria hem behoedzaam.
‘Vanwaar al die paniek? De baas slaapt gewoon lekker’, zegt Beria wanneer hij Stalin ziet, die nu rustig ligt te snurken. ‘Kom Malenkov, we gaan.’
Wachtcommandant Losgatsjev staat versteld. Hij benadrukt de ernst van de toestand van de Sovjetleider.
‘Hou op met paniek zaaien, en laat ons met rust. En maak kameraad Stalin niet wakker,’ buldert Beria. Er wordt geen arts bij gehaald, en Malenkov en Beria rijden terug naar Moskou. De wachten staan er weer alleen voor.
Stalin zweeft ergens tussen slaap en bewusteloosheid. Het personeel van de datsja belt nu elke partijfunctionaris die het te pakken kan krijgen. Er ontstaat zo veel heibel dat Beria en Malenkov de volgende ochtend weer moeten komen opdraven. Om zeven uur arriveren ze, nu samen met een derde partijkopstuk, Nikita Chroesjtsjov. Hij zegt dat er een dokter onderweg is.
Er duiken steeds meer partijtijgers op, en uiteindelijk verschijnt er ook een arts. Zenuwachtig onderzoekt hij de leider en stelt zijn diagnose: Stalin heeft een ernstige hersenbloeding gehad. Hij zou het kunnen halen, maar is gedeeltelijk verlamd en kan nooit meer werken. De Sovjetleider is een kasplantje geworden.
Later die dag wordt Stalin eventjes wakker. Beria heeft eerder vrijelijk lopen mopperen op zijn gevreesde baas, maar nu valt hij op zijn knieën en kust hij de hand van de dictator. Maar dan zakt Stalin weer weg. De gehele Sovjettop houdt de adem in en wacht af.
In de datsja waken de partijleden over de patiënt – steeds met z’n tweeën, zodat niemand alleen met hem is als hij wakker wordt. Het wantrouwen stijgt.
Vijf goede vrienden in 1945. Ze glimlachen vrolijk, maar beseffen dat ze op elk moment een mes in hun rug kunen krijgen.
Roerganger verlaat de brug
Op 5 maart om 21.50 uur overlijdt Jozef Stalin, de laatste van de oude revolutionaire garde van 1917.
De volgende ochtend vroeg wordt het nieuws bekendgemaakt. De burgers rouwen. Ze zijn zo trots op de zege van hun land in de Tweede Wereldoorlog dat ze de politiestaat voor lief nemen. Maar ze maken zich wel zorgen, want de dictator heeft geen officiële opvolger.
Vanaf zijn aantreden in de jaren 1920 heeft Stalin elke potentiële rivaal uit de weg geruimd. Wie ook maar iets durfde te zeggen over de wereld na zijn dood werd van hoogverraad beschuldigd.
De partijkopstukken die in de datsja bijeen zijn, reageren totaal verschillend. De vroegere minister van Buitenlandse Zaken Molotov is er kapot van. Hij heeft veel moeten opofferen onder Stalin, is zijn plaats in de inner circle kwijtgeraakt en zou waarschijnlijk de volgende golf van zuiveringen niet hebben overleefd.
Maar voor Molotov was Stalin de ziel van het communisme, de personificatie van alles waar hij in geloofde en zijn leven lang voor gestreden had.
Ook anderen treuren rond Stalins lichaam – niet allemaal even oprecht – maar Beria straalt. Hij verlaat de ruimte als eerste en roept zijn chauffeur.
‘Hij gaat de macht grijpen,’ fluistert iemand tegen Chroesjtsjov. Meteen loopt de kamer leeg. Iedereen spoedt zich naar zijn eigen dienstauto om de achtervolging richting het Kremlin in te zetten, een ritje van 20 kilometer.
Na de dood van Stalin was de Sovjet-Unie in rouw. Veel burgers waren oprecht bedroefd om zijn overlijden.
Messen worden geslepen
Ministers en partijbonzen komen bijeen om de toekomst te bespreken. Malenkov neemt het woord. Hij heeft een hoge stem, en wordt daarom achter zijn rug Malenja genoemd, een meisjesnaam.
‘Dit land kan het geen uur zonder leiderschap stellen.’ Zijn bedoeling is duidelijk: de Sovjet-Unie mag niet zwak lijken, anders kunnen de VS aanvallen.
Vjatsjeslav Molotov ligt voor de hand als nieuwe Sovjetleider. Hij is weliswaar onlangs uit de gratie geraakt, maar hij heeft langer deel uitgemaakt van het landsbestuur dan wie dan ook. Maar in tegenstelling tot de andere aanwezigen heeft hij geen leiderambities.
Beria laat er geen gras over groeien. Hij schuift Malenkov naar voren als de nieuwe leider. Voordat iemand bezwaar kan maken, stelt Malenkov voor dat Beria zijn plaatsvervanger wordt. De rest staat plotseling buitenspel.
De twee spelen duidelijk onder één hoedje. Niemand durft hen tegen te spreken, want samen vormen ze een machtsfactor van betekenis. Als hoofd van de geheime dienst NKVD kan Beria iedereen zo laten oppakken.
Malenkov wordt formeel de hoogste baas van de Sovjet-Unie, maar achter de schermen heeft Beria de touwtjes in handen. Hij zit op Binnenlandse Zaken, dat hij samenvoegt met de NKVD. Zo heeft hij de controle over politie, veiligheids- en inlichtingendienst.
De anderen mogen de restjes verdelen. Molotov krijgt Buitenlandse Zaken terug. Nikita Chroesjtsjov, die velen in een hoge functie hadden verwacht, krijgt slechts een plaats in het secretariaat van de partij. Maar daarmee is hij in een goede positie om bondgenootschappen te smeden en aan invloed te winnen.
Een nieuwe Stalin
Weinigen in het Kremlin betwijfelen dat Beria net zo machtig wil worden als Stalin, en hij is goed op weg. Hij kan de geheime dienst elke rivaal laten uitschakelen door hem allerlei absurde misdaden te laten bekennen.
Maar de Georgiër kan de hele Sovjettop in zijn eentje nog niet aan. Hij heeft Malenkov nodig om in de luwte de macht naar zich toe te trekken.
Beria richt zich vooral op de grootste bedreiging van buiten: de VS. Hij heeft een sterk overlevingsinstinct, en ideologie speelt voor hem geen belangrijke rol. Hij wil de betrekkingen met de aartsvijand verbeteren: een nieuwe, mildere houding jegens het Westen moet een derde wereldoorlog afwenden.
Zijn poging om het buitenlands beleid pragmatischer te maken voorziet echter zijn tegenstanders in het Kremlin van munitie, zoals blijkt wanneer in Oost-Duitsland een staking uitbreekt.
Sinds de Tweede Wereldoorlog gaan de inwoners van de bezettingszone van de Sovjets onder het communistische juk van Moskou gebukt. Nu gaan ze de straat op om lagere productie-eisen en goedkopere waren af te dwingen. Sommigen willen zelfs vrije verkiezingen. Beria ziet de eisen van de Oost-Duitsers als een provocatie.
Hij vraagt de hoogste Sovjetcommissaris in Berlijn waarom hij ‘bezuinigt op kogels’, en al snel rollen de tanks van het Rode Leger door de straten om de protesten de kop in te drukken. Er vallen doden, en een aantal arrestanten krijgt de doodstraf.
De orde wordt hersteld, maar de zaak stelt de toenaderingspoging van Beria tot het Westen in een kwaad daglicht. Zijn rivalen zien nu hun kans schoon.
Net als Stalin kwam Lavrenti Beria uit Georgië, en hij had dezelfde wrede trekjes. Hij was verantwoordelijk voor de talloze deportaties en zuiveringen, de Goelag-concentratiekampen en de andere staatsterreur van de Sovjet-Unie. Ideologie speelde voor Beria geen rol. Hij liet zich leiden door zijn ambities en door de vrees om de volgende te worden die spoorloos verdween.
Val van Beria
Op 26 juni 1953 opent Malenkov een vergadering van het presidium. Al bij de eerste zin die hij met zijn piepstem uitspreekt, blijkt dat deze dag anders dan anders zal zijn.
‘Voordat we aan de agenda beginnen, ligt er een voorstel om de zaak van kameraad Beria te bespreken’, zegt de leider van de Sovjet-Unie.
‘Welke zaak? Waar heb je het over?’ vraagt Beria verbaasd.
Malenkov blijkt samen met Chroesjtsjov en Molotov een aanklacht voorbereid te hebben. Volgens de tekst heeft Beria geprobeerd dictator te worden en heeft hij de veiligheidsdienst boven de partij en de regering gesteld. Ook zou hij zijn eigen beleid hebben gevoerd.
Als Beria te horen krijgt dat hij onder arrest staat, trekt hij bleek weg. Malenkov drukt op een knop, en de deur van een zijkamer vliegt open. Generaals met getrokken pistolen komen de ruimte binnen.
Naast de wachten, van wie Beria de baas is, mogen alleen de leiders van de strijdkrachten wapens dragen in het Kremlin. De coupplegers hebben daarom tevoren een groep hoge officieren bereid gevonden voor politieagent te spelen.
De generaals rekenen de overrompelde minister snel in. Beria wordt naar een militaire gevangenis gebracht, buiten bereik van de veiligheidsdienst. Zijn vertrouwelingen worden ook opgepakt.
Op 1 juli stuurt Beria een brief aan Malenkov om zijn hachje te redden.
‘Toen kameraad Stalin ons ontviel, wees ik jou onmiddellijk als regeringsleider aan, en ik sta nog steeds achter die keuze’, schrijft hij.
Hij geeft toe dat hij fouten heeft gemaakt. Maar het is te laat voor Beria. Malenkov en de andere samenzweerders willen hem niet laten gaan, daar is hij te gevaarlijk voor. Hij moet ondergaan wat hij zelf duizenden burgers heeft aangedaan: hij wordt in december voor de rechtbank gebracht zonder recht op advocaat of beroep.
Beria krijgt de doodstraf voor steun aan de contrarevolutionairen tijdens de burgeroorlog van 1917 tot 1922, ondermijning van het leger via zuiveringen in de jaren 1930 en voor contacten met Duitsland voor de invasie in 1941.
Als Beria hoort dat hij samen met zes vertrouwelingen ter dood veroordeeld is, smeekt hij op zijn knieën om genade. Hij zit er als een zielig hoopje bij.
De andere zes terdoodveroordeelden krijgen het vuurpeloton, maar Beria kan zijn lot niet waardig aanvaarden. Het vonnis wordt in zijn cel voltrokken met een kogel door zijn hoofd.
Malenkov maakt een fout
Nu Beria uit de weg is, kan Malenkov de macht die hij tot nu toe alleen op papier had ook echt uitoefenen. Hij heeft de controle over de belangrijkste posten en daardoor de beste papieren om in de voetsporen van Stalin te treden.
Op de dag van de arrestatie van Beria vormt Malenkov het kernwapenprogramma om tot een ministerie onder hemzelf. Hij wil de regering sterker maken dan de communistische partij, waar hij nog niet alleen de dienst uitmaakt.
Op 8 augustus 1953 komt hij met een opzienbarend bericht: ‘De VS zijn het monopolie op waterstofbommen kwijt.’ Enkele dagen later wordt de bom RDS-6s bij een proef in Kazachstan tot ontploffing gebracht.
Georgi Malenkov moest onder Stalin de communistische partij leiden en de juiste mensen bevorderen. Hij was gezet, had een hoge stem en een bleke huid, en werd daardoor vaak onderschat, maar Malenkov kon genadeloos te werk gaan. Voor Stalin was zijn grootste voordeel dat hij onderdanig was en weinig principes had.
Malenkov lijkt op weg te zijn naar de absolute heerschappij over de Sovjet-Unie. Maar in feite verliest hij terrein. Hij is vooral een technocraat, en niet zozeer een communist, en hij ontbeert het vermogen om zichzelf en zijn beleid aan de man te brengen.
Daarnaast heeft hij niet zo’n antenne voor intriges als zijn vroegere bondgenoot Chroesjtsjov, nu zijn grootste rivaal.
Chroesjtsjov doorgrondt de regels van het spel als geen ander. Hij heeft de val van Beria geregisseerd en heeft als de sterkste man in de partij grote invloed op jonge talenten die in de lift zitten.
Malenkov geeft zijn concurrent een wapen in handen met een bericht aan het volk in maart 1954. Hij noemt het noodzakelijk om de verhouding met de VS te verbeteren. Want een oorlog ‘met moderne wapens betekent de wereldwijde ondergang van de beschaving’.
Malenkov is de enige in het Kremlin die de kracht van kernwapens kent, maar hij gaat in tegen de doctrine die stelt dat een oorlog tot een overwinning van het socialisme zal leiden.
De regeringsleider staat alleen, en in april probeert hij zich uit de situatie te redden. Hij verklaart nu dat agressie van het Westen tot de instorting van het kapitalisme zal leiden.
Maar de geest is uit de fles. Nu kan Chroesjtsjov de macht van Malenkov stukje bij beetje uithollen. Na een jaar de kat uit de boom kijken slaat hij toe.
Op een vergadering van het Centraal Comité van de partij op 31 januari 1955 voelt Chroesjtsjov zich sterk genoeg om Malenkov openlijk aan te vallen. Diens kansen zijn definitief verkeken.
Malenkov wordt beschuldigd van machtsmisbruik en van steun aan de poging van Beria om de macht te grijpen. Maar vooral zijn slappe houding jegens de VS wordt hem zwaar aangerekend.
‘Het ontbreekt kameraad Malenkov aan karakter en ruggengraat’, aldus Chroesjtsjov. De vergadering valt hem bij. De regeringsleider wordt afgezet, maar mag doorgaan als minister – de tijd van bloedige zuiveringen is voorbij.
Een winnaar wordt gekozen
Chroesjtsjov is nu de sterke man van de Sovjet-Unie. Hij heeft zijn rivalen aan de kant gezet en de weg naar de erfenis van Stalin ligt open: de totale macht.
Op het partijcongres van 25 maart 1956 is het voor Chroesjtsjov erop of eronder. Zijn toespraak zal bepalen of hij de top zal bereiken, of dat ook hij het veld zal moeten ruimen en de macht aan anderen overlaten. Het onderwerp is de officieel onfeilbare Stalin.
‘Stalin was een zeer achterdochtig man, ziekelijk achterdochtig.’ De aanwezigen staan versteld. ‘Hij zag overal vijanden, vuile spelletjes en spionnen.’
Chroesjtsjov maakt de balans op: 1108 van de 1966 afgevaardigden op het partijcongres van 1934 werden opgepakt en doodgeschoten. 98 van de 139 gekozen leden van het Centraal Comité ondergingen hetzelfde lot.
Stalins zuiveringen onder officieren van het Rode Leger waren nog erger, zegt Chroesjtsjov. Hierdoor was het verzwakt tijdens de Duitse aanval in 1941.
De aanwezigen weten niet wat ze horen. Zij zijn de overlevers, de mensen die in de hiërarchie opgeklommen zijn door Stalin te gehoorzamen. Sommigen hebben zelfs hun rivalen aangegeven als contrarevolutionairen en spionnen om hun carrière te waarborgen.
De ‘vadermoord’ van Chroesjtsjov op Stalin gaat de geschiedenis in als de ‘geheime toespraak’. Vanwege weerstand in de partij wordt hij pas in 1989 officieel afgedrukt. Maar Chroesjtsjov laat zijn woorden wel uitlekken.
De oude garde van de partij, met Molotov voorop, wil Chroesjtsjov tegenhouden. Met Malenkov bedenkt hij een list om de leider ten val te brengen op een vergadering van het presidium op 18 juni 1957. Maar het leger stelt zich achter Chroesjtsjov op, en na enkele dagen loopt de slinkse aanval spaak. De gedreven machtspoliticus kan zich nu ontdoen van zijn vijanden.
Malenkov raakt al zijn posten kwijt en mag een waterkrachtcentrale in Kazachstan leiden. Molotov wordt tot ambassadeur in Mongolië benoemd. Chroesjtsjov heeft nu vrij spel.
Boerenzoon Nikita Chroesjtsjov was laag opgeleid. Zijn stemmingswisselingen maakten hem onberekenbaar, maar hij had een sterke persoonlijkheid en een neus voor politiek. Chroesjtsjov vergat nooit waar hij vandaan kwam, en werd wel de laatste echte communist in het Kremlin genoemd.
Chroesjtsjov houdt het zeven jaar vol
Het machtsspel in het Kremlin is achter de rug. De boerenzoon die de beter opgeleide secondanten van Stalin nooit echt serieus namen, is de winnaar.
Chroesjtsjovs persoonlijke macht wordt nooit zo groot als die van Stalin, want hij is niet zo’n wrede tiran als zijn voorganger. Maar de Sovjetleider laat zien dat hij stevig in het zadel zit als hij toenadering zoekt tot de VS.
Dit beleid bracht Beria en Malenkov ten val, maar Chroesjtsjov laat zich niet afzetten. Tot 1964 runt hij het Kremlin met ijzeren vuist. Dan leiden internationale incidenten en een economische crisis tot een nieuwe machtswisseling.
KGB-mensen, partijfunctionarissen en generaals vinden het tijd om de impulsieve Chroesjtsjov te vervangen door iemand die stabieler is. Bij een coup zonder bloedvergieten komt Leonid Brezjnev aan de macht.
Chroesjtsjov trekt zich terug in Moskou en gaat met pensioen. Aan zijn dood wijdt de krant Pravda welgeteld één zin: ‘Het Centraal Comité deelt met droefenis mee dat Nikita Chroesjtsjov op 11 september 1971 na een lang ziekbed op 78-jarige leeftijd is overleden.’