Kippen, bomen en moerasvrouwtjes voorspelden het weer
Nevel kondigt zonneschijn aan, warmte in mei geeft een slechte oogst en kippen voorspellen regen. Voordat er weerberichten in de krant stonden, moesten de boeren er zelf een slag naar slaan. Door naar kleine aanwijzingen te kijken, zagen ze het weer soms verrassend goed aankomen.
De marmot Phil uit Punxsutawney werd wereldberoemd dankzij de film Groundhog Day.
‘Slaat ’s avonds zware nevel neer, dan brengt allicht de morgen helder weer’
Een van de oudste weerspreuken bewijst nog steeds zijn waarde: dansende nevels kondigen zonneschijn aan.
Als dichte mistflarden zich over het land verspreidden, werd er wel gezegd dat het moerasvrouwtje aan het brouwen was.
Vele generaties lang zagen boeren dampen opstijgen uit moerassen, waar volgens het bijgeloof bovennatuurlijke wezens woonden. Het moerasvrouwtje probeerde mensen het water in te lokken.
Als een boer de mist boven het moeras zag hangen, kon hij voorspellen dat de zon de volgende dag zijn velden volop zou beschijnen. En een visser wist dat het een windstille dag beloofde te worden.
Deze vuistregel klopt vaak, want het ‘brouwsel van het moerasvrouwtje’ verschijnt vaak in een hogedrukgebied. Een hoge luchtdruk levert zonnig, windstil weer op, wat ervoor zorgt dat de grond ’s avonds snel warmte afgeeft.
Daardoor wordt vochtige lucht boven een moeras dichter.
Omdat een hogedrukgebied vaak een paar dagen op dezelfde plek blijft, zal de volgende dag ook zonnig zijn.
‘Vliegen de zwaluwen laag, regen vandaag’
De zwaluw was de meteoroloog van de boerderij.
De boer hoefde maar naar buiten te gaan en omhoog te kijken om te weten hoe het weer zou worden: als de zwaluwen laag vlogen, was er regen in aantocht.
Dat dat vaak klopt, komt doordat insecten de stijgende luchtvochtigheid voelen en lager gaan vliegen om zich tegen de regen te beschermen. De zwaluw volgt zijn eten.
Zwaluwen gaven aanwijzingen over het weer.
‘Pijn in de gewrichten geeft slecht weer’
Vroeger leefden er vaak meerdere generaties onder één dak. De ouderen deden licht werk en deelden hun levenservaring met de jongeren.
Zo beweerden ze dat ze het aan hun lijf konden voelen als het weer om ging slaan. Dan hadden ze extra veel pijn aan hun jichtige gewrichten – zo zeiden ze.
Deze vorm van weersvoorspelling is niet geheel uit de lucht gegrepen. Bij de meeste vormen van reuma zwellen de gewrichten op en kunnen er piepkleine luchtbelletjes in ontstaan.
Het lichaam, dus ook deze luchtbelletjes, wordt beïnvloed door de luchtdruk erbuiten.
Als de barometer daalt omdat er regen of storm op komst is, zal de lucht uitzetten en krijgen reumapatiënten pijn.
Oude familieleden klaagden over pijn – en voorspelden het weer.
‘Morgenrood, water in de sloot’
Omdat de boeren iedere dag vroeg uit de veren waren, hadden ze volop gelegenheid om de zonsopgang te bestuderen.
En als de ochtendhemel in het oosten rood kleurde, wisten ze precies hoe laat het was.
Bij zonsop- en ondergang leggen de zonnestralen een lange weg af door de atmosfeer, waarbij het licht verstrooid wordt door onder meer waterdamp.
Als er veel vocht in de lucht zit, blijft alleen het rood over en kon het wel eens gaan regenen.
De rode kleur kondigt regen aan.
‘Als de muren uitslaan, zal snel de vorst vergaan’
Vorst was een plaag voor de mensen op het platteland, die in ongeïsoleerde huizen woonden met meestal maar één kachel, in de woonkamer.
Als koning winter het land in zijn greep had, keken de mensen naar de muren, want die konden de dooi aankondigen.
Sloegen ze uit, dat wil zeggen dat ze nat werden van het vrijgekomen vocht, dan was de vorst snel verdwenen.
‘Schuilen de kippen bij regen niet, de hele dag regen dat het giet’
Alle plattelandsbewoners en veel stedelingen hielden kippen.
Die leverden eieren en vlees, en als prettige bijkomstigheid konden ze ook het weer voorspellen.
De kippen konden namelijk aangeven of regen uit buien bestond of een hele tijd zou aanhouden. Als het een buitje was, bleven ze in het kippenhok.
De verklaring is vermoedelijk dat de druppels bij een bui groter zijn dan bij aanhoudende regen.
Mogelijk vinden de kippen de grotere druppels onprettig, maar hebben ze geen last van kleinere.
Kippen konden vertellen hoe lang het bleef regenen.
‘Een koude mei, een gouden mei’
Na de winter en het frisse voorjaar konden de temperaturen in mei voor het eerst zomerse waarden bereiken.
Daar was iedereen blij mee, behalve de boeren. Zij hadden liever dat de kou nog een tijdje bleef, want ze hadden net gezaaid en nu moesten de gewassen groeien.
Bij warmte schoot het graan omhoog, maar vormde het een zwak wortelnet, zo wisten de boeren. Daardoor waren de gewassen kwetsbaar voor droogte.
Als het daarentegen frisjes was in mei, gebruikte het zaad zijn energie vooral voor het vormen van wortels en kon het graan beter tegen een droge zomer.
Elke boer kon de oogst op deze manier voorspellen. Hij wist precies hoe het graan groeide en besefte dat er bij een magere oogst zware tijden aanbraken.
Voor elke maand een rijmpje
Voor elke maand bestaan er talloze weerspreuken, maar die zijn doorgaans niet op feiten gebaseerd.
Januari: Als in januari de muggen zwermen, dan kun je in maart de oren wermen.
Februari: Ligt de wind in februari stil, dan komt hij zeker in april.
Maart: Zoveel nevels in maart zich tonen, met zoveel onweer de zomer zal komen.
April: Verschaft april vele schone dagen, dan pleegt mei de last te dragen.
Mei: Als de eikels in mei gaan bloeien, zal alles volop gaan groeien.
Juni: Juniweer meer droog dan nat, vult met goede wijn het vat.
Juli: Prijkt juli in hete gloed, dan zijn in het najaar de vruchten goed.
Augustus: Voelt men in augustus de wind uit zuidwest met felle stoten, een witte kerst is zeker niet uitgesloten.
September: Is ’t met september heerlijk weer, deherfst zal mooi zijn evenzeer.
Oktober: Als het waait en vriest in de oktobernacht, dan verwachten wij een januari zacht.
November: Zwaait de winter in november al met zijn staf, zijn rijk vindt snel zijn graf.
December: Blaast de noordenwind met decembermaan, dan houdt de winter vier maanden aan.
‘Is oktober warm en fijn, het zal een strenge winter zijn’
Het weer van de volgende dag zien aankomen is tot daar aan toe, maar de boeren waagden zich ook regelmatig aan voorspellingen voor hele seizoenen.
En die kwamen een stuk minder vaak uit. Zo kondigt een warme oktober volgens een oude weerspreuk een koude winter aan.
Maar als je naar de statistieken kijkt, is juist het omgekeerde een stuk waarschijnlijker.
Een zonnige nazomer in september zegt evenmin iets over de winter die erop volgt.
‘Vrouwen en aprillen, ze hebben beide hun grillen’
Teleurgestelde mannen vergeleken het weer met wispelturige vrouwen.
Voordat de vrouwen de arbeidsmarkt betraden, was de werkverdeling tussen de geslachten helder.
De vrouw verzorgde de kinderen, deed het huishouden, kookte eten en deed allerlei andere klusjes terwijl haar man op het land werkte of op zee was om te vissen.
Omdat mannen veel buiten waren, hielden zij zich vooral bezig met het voorspellen van het weer.
En ze mochten bijvoorbeeld het aprilweer graag vergelijken met jonge vrouwen, die tijdens oogstfeesten en andere speciale gelegenheden minstens even grillig leken.
Want in april wisselt in onze streken het ene lagedrukgebied het andere af en is het weer vaak instabiel.
Maar zelfs de grilligheid is onvoorspelbaar: af en toe zorgt een hogedrukgebied voor aanhoudend, heerlijk voorjaarsweer in april.
Op het aprilweer was volgens boeren en vissers geen peil te trekken.
Amerikanen kijken naar een marmot
De beroemdste weerman van de VS weegt 3 kilo en houdt een winterslaap.
Hij heet Punxsutawney Phil, en één keer per jaar is hij de ster van Amerikaanse weerberichten.
Op Groundhog Day (marmottendag) – 2 februari – komt de voltallige pers naar het plaatsje Punxsutawney in Pennsylvania om te zien hoe het knaagdier zijn winterhol verlaat.
Als het op dat moment bewolkt is, zal het voorjaar volgens het bijgeloof vroeg beginnen. Is het echter zonnig, dan schrikt Phil van zijn eigen schaduw en rent hij zijn hol weer in. Als dat gebeurt, zal de winter nog zes weken duren.
Groundhog Day wordt op meerdere plaatsen in de VS gehouden, maar Phil is verreweg de bekendste marmot – al zit hij er regelmatig naast.
Phil en zijn voorvaderen doen al sinds 1886 voorspellingen over het voorjaar en hadden het slechts in 39 procent van de gevallen bij het rechte eind.
Je kunt dus beter het tegenovergestelde geloven.
2000 jaar het weer voorspellen
Wetenschappelijke waarnemingen van het weer werden al voor het begin van de jaartelling
gedaan, maar echte weerberichten waren er pas na de komst van de telegraaf in de 19e eeuw.
Grieken denken na over het weer 350 v.Chr.: De Griekse filosoof Aristoteles beschrijft in het werk Meteorologie allerlei natuurverschijnselen die niet allemaal over het weer gaan. Pas veel later wordt de weerkunde een vak.
Het weer wordt vastgelegd 1654: Ferdinand II van Toscane zet ’s werelds eerste netwerk van weerstations op. In 11 Europese steden wordt het weer geobserveerd, maar een weerbericht wordt er niet gemaakt.
Telegraaf is sneller dan de wind1837: De telegraaf verstuurt berichten razendsnel. Zo kunnen weergegevens van verschillende plaatsen vergeleken worden en kan bijvoorbeeld een frontsysteem worden gevolgd.
Orkaan maakt weerkundigen wakker1854: Schepen van de Franse marine vergaan in een orkaan. Uit onderzoek blijkt dat die voorspeld had kunnen worden en twee jaar later wordt een meteorologisch instituut opgericht.
Het eerste weerbericht in de krant 1861: In The Times staat het eerste weerbericht aller tijden. Voor Londen luidt het: ‘17 graden, stevige zuidwestelijke wind, heldere hemel’. En de voorspelling klopt nog ook.