Het spookt in Scandinavië

Celestine is slechts een van de vele ‘witte juffers’ en andere spoken en bovennatuurlijke wezens die rondwaren op de kastelen en burchten in het hoge noorden.

Er zijn zo veel verhalen over paranormale – bovennatuurlijke – verschijnselen dat ze niet alleen aandacht van geschiedenisliefhebbers krijgen; ook wetenschappers buigen zich nu nieuwsgierig over onverklaarbare verschijnselen.

Wat zijn spoken eigenlijk? Waarom zien we ze? En waarom worden we het nooit beu om te luisteren naar fascinerende griezelverhalen over spoken?

Geliefde wordt onthoofd

Er zijn verhalen te over voor wetenschappers en psychologen die de meest voorkomende paranormale verschijnselen onderzoeken. In de Scandinavische landen doen volop verhalen de ronde over spoken.

De varianten van bovennatuurlijke verschijnselen zijn talrijk, maar volgen een simpel patroon. Een dolle hond, een onthoofde edelman of een in het wit geklede vrouw komen veel voor, en een van de beroemdste waart rond op het Deense kasteel Rosenholm.

Hier beginnen de wandtapijten aan de noordmuur van de torenkamer rond middernacht op onverklaarbare wijze te wapperen, waarna een jonge vrouw uit de muur stapt. Het is de geest van een jonge edelvrouw die haar liefde voor de rentmeester van het landgoed met de dood moest bekopen, volgens een verhaal uit de 18e eeuw.

De twee geliefden hielden de verhouding zo lang mogelijk verborgen, maar toen het meisje zwanger werd, begreep haar vader al snel hoe de vork in de steel zat. Woedend verklaarde de edelman dat de rentmeester moest worden geëxecuteerd, maar eerst geridderd, want een gewone rentmeester kon niet de vader van zijn kleinzoon zijn.

Hij dreef hem daarom naar de binnenplaats, pakte zijn grote zwaard en voerde de ceremonie uit, waarbij hij de schouder van de ridder in spe driemaal aanraakte met het zwaard.

De rentmeester mocht echter niet lang van zijn adellijke status genieten, want zodra plechtigheid was beëindigd, onthoofdde de edelman de minnaar van zijn dochter. Het meisje hoefde niet lang te rouwen. De jonge vrouw werd levend ingemetseld in de oude raamnis van de torenkamer, waar ze een eenzame, langzame en gruwelijke dood stierf.

Als de kasteelklok 12 uur slaat, keren de dame en de rentmeester terug, gehuld in lichte gewaden. Mensen die zich op dit tijdstip in de gang naast de torenkamer wagen, kunnen de twee – de witte juffer en de onthoofde rentmeester – bij de kamerdeur verenigd zien in een liefdevolle omhelzing.

Verliefde vrouw ingemetseld

Een jonge vrouw die iets heeft met iemand beneden haar stand en met wie het fout afloopt, is ook het thema van een spookverhaal uit het middeleeuwse kasteel Olofsborg in Finland. De burcht heeft sinds 1475 een aantal Russische belegeringen doorstaan.

Tijdens een ervan werd de dochter van de kasteelheer, Ingel, verliefd op een officier van de Russische troepen. De belangstelling was wederzijds en op een nacht liet ze de Rus binnen. Maar de sluwe officier zette de poorten van het kasteel open zodra het kon, waarna de vijandelijke soldaten binnenstroomden.

De verdedigers handelden snel en wisten de vijand na hevige gevechten te verjagen, maar de kasteelheer vergaf Ingel niet, die als straf werd ingemetseld. Als de volle maan de nacht verlicht, verschijnen zij en haar Russische minnaar op een balkon, luidt het spookverhaal.

De moraal is duidelijk: iedereen die beneden zijn stand trouwt of zich tegen zijn ouders verzet, is gedoemd tot eeuwig ongeluk.

Achter spookverhalen zit vaker een ongelukkige liefde. Naar verluidt is de Deense koning Frederik II er nooit overheen gekomen dat hij de edelvrouw Anne Hardenberg, op wie hij als jonge man verliefd was, niet kon krijgen.

Anne was voornaam genoeg om te wonen op Svaneholm, een renaissancekasteel in de Zweedse provincie Skåne, dat destijds deel uitmaakte van Denemarken, maar net niet deftig genoeg om met een kroonprins te trouwen.

Daarom trouwde hij in 1572 met de bruid die zijn familie voor hem had uitgekozen, zijn 15-jarige nichtje Sophia van Mecklenburg, maar gelukkig was hij niet. Na meer dan 400 jaar heeft de koning Anne klaarblijkelijk nog steeds niet opgegeven en zoekt hij haar naar op Svaneholm.

Helemaal blind voor andere vrouwen was Frederik echter ook weer niet. Toen drie schoolmeisjes Frederik II als spook zagen in de muziekzaal van het kasteel, danste de koning vrolijk op het ritme van de muziek terwijl hij naar hen knipoogde.

Een gravin op het kasteel had ooit dezelfde ervaring met het koninklijke spook.

Dolle hond kondigt dood aan

Niet alle spoken hebben een menselijke gedaante. Waar nu het Noorse fort Akershus staat, begon in de middeleeuwen de bouw van een koninklijk kasteel. De commandant gaf opdracht om een hond levend bij de poort van het gebouw te begraven.

Die wrede daad moest ervoor zorgen dat de hond ging spoken, zodat hij voor altijd de ingang van het kasteel kon bewaken en daarmee de mannen kon beschermen. Of het nu daaraan ligt of niet, is niet te zeggen, maar Akershus is nooit met geweld ingenomen.

Toch zou de spookhond geen fijn gezelschap zijn, ook niet voor de Noren, want de kwade hond maakte niet alleen de vijand bang.

Zodra in 1299 de laatste steen was gelegd, begon het beest te blaffen dat het een aard had. Het gespook vond vooral plaats in de donkere gang van het kasteel bij de hoofdpoort.

Maar daar bleef het niet bij: op een dag in 1550 stortte een deel van de donkere gang op een uiterst merkwaardige manier in. De in Denemarken geboren edelman Peder Hanssøn Litle, die er rentmeester was, begaf zich met enige tegenzin naar het binnenste van het fort om een overzicht te krijgen van de schade. Hier wachtte de kwade hond hem op, met ontblote tanden en ogen die rood opgloeiden in het donker.

De edelman verdedigde zich zo goed als hij kon tegen het enge wezen, dat pas weer vertrok toen Peder Litle zijn brandende fakkel naar hem wierp.

Peder viel voorover, maar was ongedeerd. Snel wiste hij het zweet van zijn voorhoofd en voegde hij zich bij zijn kameraden in de warme vertrekken van het kasteel. Maar zijn opluchting zou van korte duur zijn.

Het jaar daarop met Pasen viel hij van zijn paard en bezeerde hij zich lelijk. Peder Litle herstelde nooit, en in september 1551 overleed hij aan zijn verwondingen. Iedereen die de kwade hond, ook wel de ‘Malcanis’ genoemd, heeft gezien, zou een dergelijk lot hebben ondergaan.

De hond spookt nog steeds, al werd Akershus in de 17e eeuw verbouwd. Het fort geldt overigens als de grootste spookplek van Noorwegen. Ook het kamermeisje van koningin Margaretha I zou in de gangen rondwaren.

Margaretha I (1353-1412) was vaak op het kasteel te vinden, waar een van haar kamermeisjes tijdens een strenge winter van de honger omkwam. Meerdere mensen zeggen dat ze het kamermeisje, dat geen gezicht heeft, rusteloos heen en weer hebben zien lopen in het donker.

Peder viel voorover, maar was ongedeerd. Snel wiste hij het zweet van zijn voorhoofd en voegde hij zich bij zijn kameraden in de warme vertrekken van het kasteel. Maar zijn opluchting zou van korte duur zijn.

Het jaar daarop met Pasen viel hij van zijn paard en bezeerde hij zich lelijk. Peder Litle herstelde nooit, en in september 1551 overleed hij aan zijn verwondingen. Iedereen die de kwade hond, ook wel de ‘Malcanis’ genoemd, heeft gezien, zou een dergelijk lot hebben ondergaan.

De hond spookt nog steeds, al werd Akershus in de 17e eeuw verbouwd. Het fort geldt overigens als de grootste spookplek van Noorwegen. Ook het kamermeisje van koningin Margaretha I zou in de gangen rondwaren.

Margaretha I (1353-1412) was vaak op het kasteel te vinden, waar een van haar kamermeisjes tijdens een strenge winter van de honger omkwam. Meerdere mensen zeggen dat ze het kamermeisje, dat geen gezicht heeft, rusteloos heen en weer hebben zien lopen in het donker.

De meeste spoken zijn eeuwen oud, maar dat hoeft niet. In het koninklijke kasteel Skaugum ten zuidwesten van Oslo waart de ziel van de Duitse rijkscommissaris Josef Terboven rond.

De man trad in functie meteen na de bezetting van Noorwegen door de nazi’s in april 1940, en hij deed onmiddellijk van zich spreken door beslag te leggen op kasteel Skaugum en door zeer wreed te werk te gaan.

Zo gaf Terboven opdracht tot de executie van zo’n 288 zieke krijgsgevangenen in kamp Beisfjord in Noord-Noorwegen. De bewakers schoten de zieken neer met machinegeweren.

Wie zich in de kazerne verborgen hield, werd levend verbrand. Terboven maakte het zo bont dat zelfs propagandaminister Joseph Goebbels vond dat hij moest inbinden.

Terboven weifelde nooit, zelfs niet toen het de Duitsers tegenzat. Hij zou er wel voor zorgen dat Noorwegen als een fort stand zou houden, zelfs als alle andere bezette gebieden zouden capituleren. Maar op 8 mei 1945 gaf Duitsland zich over en zag zelfs Terboven in dat alle hoop vervlogen was.

Liever dan de geallieerde troepen onder ogen te komen koos de rijkscommissaris ervoor zich rond middernacht op te blazen met 50 kilo dynamiet in de bunker vlak bij het kasteel.

De bewakers die nu over de Noorse kroonprins en -prinses waken, zouden Terboven rusteloos rond het kasteel hebben zien dwalen, misschien in een eeuwige poging om zijn ambitie te vervullen om Festung Norwegen te behouden, of als straf voor zijn wandaden.

Zowel oude als nieuwe spookverhalen maken deel uit van een traditie die duizenden jaren teruggaat. De Griekse dichter Homerus maakte in de 8e eeuw v.Chr. al melding van geesten van de doden die rondwaarden in het dodenrijk Hades.

In de eeuwen daarop ontstond het beeld dat de geest van de overledene in de buurt van zijn graf rondzweefde en zijn familie dwars zou blijven zitten als hij of zij niet volgens alle rituelen en voorschriften werd begraven.

In de 1e eeuw legde de Romeinse politicus en schrijver Plinius de Jongere het eerste spookverhaal ter wereld vast over een rusteloze ziel die niet op de goede manier was begraven en in een huis in Athene spookte.

Sommige legenden over spoken dateren uit de middeleeuwen, maar veel verhalen zoals we die nu kennen kregen vorm in de 19e eeuw.

Waar religie en bijgeloof voor die tijd het dagelijks bestaan van de meeste mensen regeerden, namen nu de wetenschap en het rationele denken het over, althans onder de hogere lagen van de bevolking. Als reactie op dit nieuwe rationalisme ontstond de romantiek, die verleden, natuur en mysterie tot ideaal verhief.

De dood maakte deel uit van het dagelijks leven, omdat de geneeskunde er nog niet in was geslaagd om tal van ziekten tegen te gaan, en verhalen over dierbare overledenen die uit het graf terugkeerden, troostten de nabestaanden.

Verder konden mensen op veilige afstand van die verhalen genieten, net zoals je lekker kunt griezelen bij een horrorfilm.

Spirituele seances, de ‘geest in het glas’ en de communicatie met klopgeesten waren populaire bezigheden. En verhalen over huizen en kastelen waar het spookte, waren er in overvloed.

Ook de wetenschap stortte zich op de spookverhalen, om ze te verklaren op basis van natuurwetenschappelijke principes. In 1882 richtten wetenschappers in Londen de Society for Psychical Research op met als doel uit te leggen wat er achter de paranormale gebeurtenissen zat.

De leden waren gerespecteerde onderzoekers, zoals een aantal Nobelprijswinnaars. Het genootschap onthulde allerlei gevallen van oplichting, en ontdekte ook dat de ervaring van het zien van spoken buitengewoon wijdverspreid was. Maar de psychologische toestand van ooggetuigen bleek de ervaringen te beïnvloeden.

Anderen probeerden dergelijke bovennatuurlijke verschijnselen af te doen als ‘elektrische ontladingen’ of als ‘foto’s uit het verleden’, op basis van de nieuwe technologie en kennis.

Hout en donker begoochelen zintuigen

Nu, zo’n 150 jaar later, heeft de wetenschap nog steeds geen sluitende en eenduidige verklaring voor alle voorvallen die onder de noemer ‘paranormale gebeurtenissen’ vallen. Maar onderzoekers hebben veelgehoorde ‘bovennatuurlijke’ verschijnselen wel weten uit te leggen. En vaak is de verklaring heel natuurlijk, vertellen ze.

Verschillende gevallen van spokerij zijn te wijten aan de staat van de oude kastelen en huizen. Deze plekken zijn vaak slecht verlicht, waardoor het heel makkelijk is om je in te beelden dat er ‘iets’ in de donkere hoeken rondwaart. Het geluid van hout dat kraakt door de wind kan klinken als mysterieuze voetstappen.

Maar de oorzaak kan ook liggen in schimmels. Ingenieur Shane Rogers, hoogleraar aan Clarkson University in de VS, onderzocht maandenlang de gevolgen van het inademen van schimmels, die gedijen in vochtige en verwaarloosde omgevingen, zoals de kelder van een kasteel.

Voorlopig onderzoek duidt erop dat schimmels niet alleen de ogen en luchtwegen prikkelen, maar ook invloed hebben op de hersenen. Je kunt getroffen worden door een onverklaarbare angst of verwarring en dit met een bovennatuurlijke ervaring in verband brengen.

Als dit klopt, dan kan Rogers’ theorie verklaren waarom het vaak spookt in oude, vervallen huizen.

Ook een andere stof staat in de schijnwerpers als onderzoekers verklaringen zoeken. In 1921 schreef de arts W.H. Wilmer in het tijdschrift American Journal of Ophthalmology een verhaal over een spookhuis.

De bewoners maakten na hun intrek meteen rare dingen mee. Meubels gingen ’s nachts op onverklaarbare wijze aan de wandel, in de gang klonk gefluister en de bewoners hadden het gevoel constant in de gaten gehouden te worden.

En ze hadden zelfs het idee dat iets ze vasthield in bed. De enge gebeurtenissen stapelden zich op, totdat een monteur de oven van het huis onderzocht.

De oven bleek kapot te zijn en vulde het huis elke nacht met koolmonoxide, een geur- en kleurloos maar zeer giftig gas.

Artsen stelden vervolgens vast dat de koolmonoxide in beperkte doses leidde tot hallucinaties, die doen denken aan de bekende spookverhalen. En inderdaad, zodra de oven was gerepareerd, hield het ‘spoken’ op.

‘Golven’ verplaatsen de meubels

Andere onderzoekers geven aan dat infrageluid de bovennatuurlijke verschijnselen kan veroorzaken. Infrageluidsgolven hebben zeer lage frequenties.

Dieren zoals nijlpaarden, walvissen en olifanten gebruiken de laagfrequente geluiden om met elkaar te communiceren, maar het menselijk oor kan ze niet opvangen. De golven zijn wel heel krachtig en kunnen zelfs zware voorwerpen verplaatsen, ruiten verbrijzelen en menselijke lichamen verpletteren.

Het meeste infrageluid wordt voortgebracht door mensen via vliegtuigen, raketten, auto’s, satellieten en windmolens. Zo worden mens en dier constant blootgesteld aan een bombardement van geluid.

Wetenschappers hebben het effect van windmolens of verkeerslawaai bij woningen bestudeerd en zijn er zo achter gekomen dat laagfrequent lawaai een gevoel van verwarring en paniek oplevert en het hartritme en de bloeddruk verandert. Het lichaam vat die invloeden onbewust op als onaangenaam.

Vic Tandy, deskundige informatietechnologie aan de Britse Coventry University, ontdekte in de jaren 1980 dat infrageluid zelfs de illusie kan creëren van de aanwezigheid van een onzichtbaar wezen. In het laboratorium waar Vic Tandy toen werkte, werd ziekenhuisapparatuur gemaakt, en in een van de ruimten voelde Tandy zich heel onbehaaglijk.

‘Ik zweette en voelde me bedrukt. Maar er was nog iets. Ik had het gevoel dat er iemand anders samen met mij in de ruimte was,’ vertelde Tandy later.

In een flits zag hij vanuit zijn ooghoeken een of andere gedaante. Maar toen hij zijn aandacht erop richtte om de zaak te onderzoeken, was de figuur al weg. De verklaring kreeg Tandy de volgende dag. Hij schermde in zijn vrije tijd, en toen hij zijn rapier wilde poetsen in de ruimte waar hij de dag daarvoor een schim had gezien, merkte hij dat de kling begon te trillen.

Deze trillingen waren toe te schrijven, zo ontdekte Tandy, aan geluidsgolven van 19 hertz die uit het ventilatiesysteem kwamen. Al was het geluid niet te horen, het was griezelig. In een Amerikaans experiment verdeelden onderzoekers een team van proefpersonen in twee groepen.

De ene groep werd, zonder het te weten, aan zwakke infrageluidsgolven blootgesteld. Na afloop werden de twee groepen ondervraagd over hun ervaring in de ruimte.

Het resultaat was duidelijk: de meeste proefpersonen die aan de infrageluidsgolven waren blootgesteld, zeiden dat de rillingen hun over de rug liepen en dat het voelde alsof er onzichtbare figuren bij hen in de kamer waren. Verdere onderzoeken bevestigen dit.

De theorie kan verklaren waarom gespook vaak plaatsvindt bij stormachtig weer, waarbij de wind infrageluidsfrequenties voortbrengt.

Onderzoekers van het Britse National Physical Laboratory hebben ook onderzocht waarom sommige plaatsen meer spoken lijken aan te trekken dan andere, en hebben ontdekt dat infrageluid zich ophoopt in bepaalde holten, zoals smalle ingangen naar grotere grotten.

Spoken komen wanneer we slapen

Het is dus aangetoond dat diepe geluiden onrust in het lichaam kunnen veroorzaken, maar lange tijd was het de vraag waarom gespook vrijwel altijd in het donker plaatsvindt, en vaak net voordat we in slaap vallen. Zo wordt Celestine, de witte juffer van Dragsholm, meestal op dit moment gezien.

Dat is geen toeval, aldus onderzoekers die het slaapritme van de mens in kaart brengen en ontdekten dat het verschijnsel vaak verband houdt met slaapparalyse of slaapverlamming. Tijdens de slaap doorlopen de hersenen verschillende fasen.

De eerste is lichte slaap, oftewel de non-rapid eye movement-fase (NREM). Dan wordt de slaap dieper en gaat hij over naar de rapid eye movement-fase (REM). Later wordt de slaap weer lichter, totdat de slapende wakker wordt.

Tijdens de remslaap komen levendige dromen voor, maar in de vroege en late slaapfasen – terwijl de hersenen in slaap vallen en als ze wakker worden – laten de hersengolven het spoken.

In die fasen ziet de slapende bijvoorbeeld vlekken, lichtgevende strepen, geometrische vormen en menselijke gedaanten. Geluiden in de vorm van harde knallen, gefluister of geschreeuw zijn ook niet ongewoon.

Experimenten tonen aan dat veel mensen in dit stadium denken dat ze wakker zijn. Tegelijkertijd is het lichaam verlamd, waarschijnlijk als veiligheidsmaatregel, omdat we anders onze dromen fysiek zouden kunnen waarmaken ten koste van onszelf, bijvoorbeeld door uit het raam te springen om te vliegen.

Bij mensen die last hebben van slaapverlamming gaan delen van de remslaap door tot in de waakfase. Ze ervaren dat ze wakker zijn, maar ze hebben tegelijkertijd droomachtige hallucinaties, net als wanneer ze op het punt staan om in slaap te vallen.

En al die tijd is het lichaam verlamd, dus het is vaak een heel vervelende toestand. Sommige mensen ervaren een bepaalde druk op de borst, alsof er een onzichtbaar wezen op ze zit.

Het is een ware nachtmerrie: het gevoel dat iemand of iets op je borst zit terwijl de hersenen tevergeefs proberen wakker te worden. De toestand is relatief normaal; wel 8 procent beweert het te hebben meegemaakt, blijkt uit onderzoek.

Wetenschappers kunnen die zelfs oproepen door de slaap te manipuleren.

Vage schimmen die je vanuit je ooghoeken ziet in het grensgebied tussen slapen en waken en een plotseling gevoel van bedrukking zijn allemaal subjectieve verschijnselen, maar waarschijnlijk hebben ze gewoon een natuurlijke verklaring.

Maar hoe zit het met de plotselinge temperatuurdalingen in spookhuizen, die gemeten kunnen worden met een thermometer?

Ook daar heeft de wetenschap een verklaring voor. De Britse gedragsonderzoeker Richard Wiseman heeft met meetinstrumenten als camera’s, warmtegevoelige scanners en bewegingssensoren Hampton Court Palace onderzocht, 20 kilometer bij Londen vandaan.

Het zou flink spoken op dit kasteel, en bezoekers meldden al jaren dat ze plotseling een doordringende kou voelden en dat de rillingen hun over de rug liepen tijdens een wandeling in het kasteel.

Richard Wisemans vochtmetingen laten zien dat de plaatsen die bezoekers aangaven als de meest spookachtige, ook de vochtigste zijn.

Richard Wiseman legt uit dat het vocht kleine temperatuurveranderingen kan veroorzaken, die bezoekers ervaren als koude plekken in de gangen en kamers van het kasteel, en dat dit ook een deel is van de verklaring waarom het bovennatuurlijke vooral op bepaalde plekken plaatsvindt.

Hersenen bakken ons een poets

De wetenschappelijke theorieën kunnen spoken verklaren die rondwaren in de Scandinavische kastelen en landhuizen. Vaak gaat het slechts om een schim of witte gedaante.

De hersenen zullen proberen de onverklaarbare zintuiglijke indruk te begrijpen en wie het ziet spoken, zal de ervaring in een kader willen plaatsen op basis van kennis van gebeurtenissen ter plekke – nog een verklaring waarom spoken de voorkeur aan oude gebouwen geven.

Bewakers die een onverklaarbare schaduw zien op de binnenplaats van het kasteel in Skaugum, zullen aan Terboven denken en concluderen dat ze de geest van de nazi hebben gezien. De verslagen over de daden van Terboven terwijl hij in Skaugum woonde, zijn historisch correct, maar dit is verre van het geval bij de meeste andere spookverhalen.

Dit geldt ook voor het verhaal van Celestine. De bronnen zeggen niets over ene Celestine Mariann de Bayonne Gyldenstierne. Wel is er in historische bronnen een man beschreven die, als de tijdlijn klopt, haar vader, Mogens Gyldenstierne, moet zijn geweest.

Deze bekwame admiraal behoorde tot de kring van vertrouwelingen rond koning Frederik I. Noch de dagboeken van Gyldenstierne, noch de correspondentie die hij voerde met zijn vrouw Anne Krabbe, noch de verhalen van anderen vermelden echter een dochter met de naam Celestine, laat staan een inmetseling.

De naam van de dochter is ook niet gebruikelijk voor de periode, zeggen geschiedkundigen die niet veel fiducie hebben in het verhaal.

Celestines verhaal is, net als andere spookverhalen, nog steeds populair, want we houden best van griezelen. Ook dit legt de wetenschap uit: angst zorgt ervoor dat de hersenen dopamine afgeven, een neurotransmitter die een gevoel van geluk en welzijn creëert.

En het is zeker dat er meer is tussen hemel en aarde, dingen die we niet kunnen zien of begrijpen. Die dingen worden infrageluidsgolven, bepaalde slaapfasen en tocht genoemd, en dit zijn de ware spoken van de wetenschap.