In hun milde mediterrane klimaat leefden de Grieken vooral in de open lucht – ook ’s nachts. Dan keken ze aandachtig naar alle lichtjes aan de hemel en vroegen ze zich af waarom de goden die daar hadden aangebracht.
Rond 700 v.Chr. noemde de dichter Homerus voor het eerst de sterrenbeelden van de Grieken. Hij somde de decoraties op een schild op dat de held Achilles gekregen had van Hephaistos, de god van het vuur en de smeedkunst: ‘Er waren Pleiaden te zien, Hyaden en de sterke Orion.’
Het citaat illustreert dat de Grieken vaak naar de sterren keken en opvallende constellaties een naam gaven. Hoe die namen zijn ontstaan is niet precies bekend, want maar weinig sterrenbeelden lijken echt op hun aanduiding en andere culturen hebben andere namen bedacht.
Meerdere Griekse sterrenbeelden zijn afkomstig uit Mesopotamië, het huidige Irak en Syrië, waar 6000 jaar oude kleitabletten gewag maken van onder meer Stier en Leeuw. Net als de Mesopotamiërs geloofden de Grieken dat de goden met de sterren een verhaal wilden vertellen.
Omdat de aarde om de zon draait, zagen de Grieken in elk jaargetijde een ander deel van de sterrenhemel.
Daarom deden de sterren dienst als een soort goddelijke kalender, die kon vertellen wanneer het tijd was om te oogsten. Als Orion zich liet zien, was de winter in aantocht, daar kon je donder op zeggen.
In de tijd van Homerus verwezen de constellaties naar dingen uit het dagelijks leven: een stier of een schip. In de loop van de eeuwen gingen de sterrenbeelden goden of mythische helden symboliseren.
In 150 beschreef de geleerde Ptolemaeus in het werk Almagest de 48 Griekse sterrenbeelden die wij nu kennen.
1. Hercules: Dappere krijgers versloegen monsters
De Griekse stadstaten lagen voortdurend overhoop met elkaar of met buurvolken als de Perzen. Mannen van 18 tot 20 jaar moesten dan ook een goede fysieke en mentale conditie hebben.
Omdat oorlog zo centraal stond, zagen de Grieken ook oorlogshelden aan de sterrenhemel. Die zetten hen ertoe aan om loyaal tot in de dood te blijven. De halfgod Hercules was de grootste van deze helden.
Zijn moeder werd bezwangerd door de god Zeus, en als zuigeling werd Hercules naar de berg
Olympus gebracht, waar hij melk dronk van de borst van de slapende godin Hera.
Hij beet echter zo hard dat ze wakker werd en hem wegduwde. Volgens de Griekse mythologie ontstond de Melkweg uit de melk die hierbij werd gemorst.
Hercules groeide uit tot een machtige krijger die allerlei wezens versloeg, zoals de veelkoppige Hydra. De Grieken eerden hem met grote tempels. De beroemdste is nog te zien in Agrigento op Sicilië, in de oudheid een Griekse kolonie.
Aan de hemel staat Hercules boven Draak, alsof hij het monster wil bevechten.
2. Stier: Stier ontvoerde Europa
Het sterrenbeeld Stier haalden de Grieken uit Mesopotamië, waar het in geschriften uit 3200 v.Chr. voorkomt. Deze constellatie was vooral geliefd bij boeren, die de meerderheid van de bevolking vormden.
Griekse kleding en melk kwamen vooral van schapen en geiten, maar stieren waren onmisbaar om de ploeg te trekken.
De stier was een vruchtbaarheidssymbool en hield verband met de mythe over de Fenicische Europa, bekend uit de Ilias.
Zeus was wild van verlangen naar haar en nam de gedaante van een witte stier aan. Europa klom op zijn rug, en hij bracht haar naar het werelddeel dat haar naam draagt.
Volgens de Grieken had de stier een rood oog vanwege de oranje gloed van de ster Aldebaran.
3. Schip: Grieken handelden in alle windstreken
Griekse schepen vervoerden goederen als wijn, graan en olijfolie over de oostelijke en westelijke Middellandse Zee.
Steden dreven handel met andere stadstaten, hun koloniën en vreemde mogendheden. Rond 200 v.Chr. deden Griekse kooplieden bijvoorbeeld regelmatig de Fenicische stad Carthago aan, waar ze hun waren ruilden voor purper en ivoor.
Om de weg te vinden navigeerden Griekse zeelieden op de sterren. Zo ontstond het sterrenbeeld Schip, dat gezien werd als een klassiek Grieks vaartuig met een zeil en riemen.
Mettertijd raakte Schip verbonden met het verhaal over Jason die er met het schip Argo op uittrok om het Gulden Vlies te zoeken. Als hij dat gevonden had, zou hij koning van de stad Iolkos worden.
Sinds de oudheid is het sterrenbeeld naar het zuiden opgeschoven, en vandaag de dag is Schip nooit meer geheel te zien vanuit Griekenland.
In 1930 besloot de Internationale Astronomische Unie het omvangrijke sterrenbeeld in drieën te delen, maar de associatie met een Grieks schip bleef behouden.
4. Lier: Schildpadinstrument kostte 50 koeien
Of het nu een drinkgelag of een begrafenis was, zonder lier was geen bijeenkomst compleet.
De Grieken waren zo verzot op het zevensnarige instrument dat ze het zelfs een plekje gaven aan de sterrenhemel.
Volgens de mythologie maakte de boodschapper van de goden, Hermes, de eerste lier van het schild van een schildpad.
Met de vinding stemde hij zijn broer Apollon, die boos was dat Hermes 50 van zijn koeien had gestolen, gunstig.
De broers sloten een deal: Apollon kreeg de lier en Hermes hield het vee. Apollon was de beste lierspeler, alleen geëvenaard door zijn leerling Orpheus.
Lier werd van dieren gemaakt
- De lier had vier tot tien snaren.
- Die waren van dierlijke ingewanden.
- De lier begeleidde vaak, maar niet altijd, zang of spraak.
De constellatie stelt de lier voor die Hermes van een schildpadschild maakte.
5. Perseus: Vrouw was niets waard
In de Griekse maatschappij werd van vrouwen verwacht dat ze trouwden, kinderen kregen en die opvoedden.
Verder moesten ze het huishouden doen en hun mond houden. Ze mochten niet in de politiek of naar het theater en een vrouw die inkopen ging doen zonder bijvoorbeeld een huisslaaf, was raar.
De patriarchale verhoudingen zijn af te lezen uit de sterrenbeelden Cassiopeia, Andromeda en Perseus.
Toen de Ethiopische koningin Cassiopeia volgens het mythologische werk Bibliotheca te koop liep met haar schoonheid, leerde zeegod Poseidon haar een lesje door een zeemonster op haar af te sturen.
Om dit milder te stemmen werd haar dochter Andromeda vastgeketend aan de kust als offer. Pas toen de held Perseus kwam aanvliegen en het monster doodde, kwam ze vrij. Ze trouwde uiteraard met haar redder.
Samen met Cassiopeia en Andromeda vertelde Perseus een verhaal over liefde, dood en de Griekse sekserollen.
6. Orion: Beer was bang voor grote jager
Als Griekse jagers bij het kampvuur zaten, deden ze inspiratie op door naar Orion te kijken. Met zijn strakke riem leek de breedgeschouderde reus van de winterhemel net een echte jager.
Na 600 v.Chr. bestond Griekenland vooral uit landbouwgrond en was jagen een hobby voor de rijken.
Ze reden naar de oerbossen, waar ze herten, hazen en wilde zwijnen vingen met behulp van honden, vallen en speren. Het vlees was voor feesten, want de Grieken aten het nooit op gewone dagen.
Volgens Homerus hield Grote Beer Orion goed in de gaten om niet door hem geveld te worden.
Drie sterren bij elkaar vormen de riem van Orion.
7. Driehoek: Drie goden verdeelden de kosmos
Sommige sterrenbeelden waren heel eenvoudig. Drie sterren vormen de hoeken van Driehoek.
Hoewel deze constellatie niet voor een mythologische figuur stond, hadden de Grieken er veel aan als ze wilden uitleggen hoe de wereld in elkaar zat.
Volgens de Ilias van Homerus lootten de broers Zeus, Poseidon en Hades om wie welk deel van het universum zou regeren.
Zeus kreeg de hemel, Hades het dodenrijk onder de aarde en Poseidon de zee – waar hij niet blij mee was. Het land mochten de drie echter onderling verdelen.
Het sterrenbeeld symboliseerde deze driedeling van de wereld.
Volgens de Romein Hyginus zagen sommigen Driehoek als een kaart van de Nijldelta.