Voordat er streamingdiensten bestonden, was een goede verhalenverteller goud waard. Op middeleeuwse marktdagen traden troubadours en acteurs van rondreizende theaters op met avontuurlijke verhalen.
Een heldendaad of tragische gebeurtenis stond meestal centraal in deze sagen, en sommige daarvan waren echt gebeurd. Van andere kwam de inspiratie uit de Bijbel, maar de meeste waren geheel verzonnen.
Veel van deze verhalen hadden een moraal die het belang van fatsoenlijk gedrag illustreerde. Hier volgen tien verheffende vertellingen uit de middeleeuwen.
1. Zondagswerker belandt op de maan
De middeleeuwse sage is mogelijk gebaseerd op een nog ouder verhaal uit de joodse Thora.
De man op de maan: Een verhaal uit het 14e-eeuwse Duitsland over het belang van kerkgang.
Verhaal: Op een zondagochtend ging een oude houthakker naar het bos. Toen hij genoeg takken had verzameld, liep hij weer naar huis met zijn last. Onderweg kwam hij een heerschap in zijn zondagse pak tegen. De man vroeg hem verbaasd:
‘Weet u niet dat het zondag is op aarde, de dag dat iedereen moet rusten van zijn werk?’ De houthakker antwoordde gevat:
‘Zondag op aarde of maandag in de hemel, mij maakt het niet uit.’ De net geklede heer werd boos en riep uit: ‘Draag uw bundel dan voor eeuwig. En omdat u de zondag op aarde niet apprecieert, krijgt u uw maandag in de hemel. U gaat naar de maan als voorbeeld voor iedereen die de rustdag niet eerbiedigt.’
Toen verdween hij, en de houthakker vloog de lucht in. Hij landde op de maan, waar hij nog steeds staat.
Moraal: Houd je aan de kerkelijke regels.
2. Kinderen ontvoerd door fluitende vreemdeling
De oudst bewaarde versie van het verhaal over de kinderen van Hamelen dateert uit ca. 1430.
De rattenvanger van Hamelen: Dit verhaal stamt uit de 13e tot 15e eeuw en is wellicht geïnspireerd op een echte gebeurtenis waarbij kinderen verdwenen: de Kinderkruistocht van 1212.
Verhaal: Het Noord-Duitse Hamelen ging gebukt onder een rattenplaag. Gelukkig arriveerde er een rattenvanger, die de inwoners meteen inhuurden. De vreemdeling haalde een fluit tevoorschijn, en met drie hoge tonen lokte hij de ratten naar zich toe.
Daarna liep hij de stadspoort uit met de knaagdieren achter zich aan en leidde hij ze naar een rivier, waar ze verdronken. Maar de inwoners weigerden te betalen. Daarop zwoer de rattenvanger wraak, en die nacht keerde hij terug.
Deze keer lokte hij alle kinderen mee en bracht hij hen naar een berg, waar ze verdwenen.
Moraal: Houd woord.
3. Tell heeft extra pijl voor tiran
De kruisboog was een dodelijk wapen in de middeleeuwen.
Willem Tell: De Zwitserse kantons vochten om hun zelfbestuur te behouden, en deze legende uit de 15e eeuw gaf ze een held.
Verhaal: In het Zwitserse Altdorf woonde een jager genaamd Willem Tell, die de tirannieke landvoogd trotseerde. Om zijn macht te tonen had de voogd zijn hoed op een paal gehangen, en alle passanten moesten er hun hoofddeksel voor afnemen. Maar dat weigerde Tell. Daarom werd hij gedwongen om een appel van het hoofd van zijn zoon te schieten op 120 passen afstand.
Tell was bang terwijl hij zijn kruisboog spande, maar raakte de appel. Hij had een extra pijl bij zich, en toen de landvoogd daarnaar vroeg, antwoordde Tell:
‘Als ik met mijn eerste pijl mijn zoon gedood had, was de tweede pijl voor u geweest. En dan had ik raak geschoten.’
Later doodde Tell de landvoogd met dezelfde kruisboog.
Moraal: Moed is niet leven zonder angst, maar je angst overwinnen.
4. Godslasteraar krijgt straf
In het Duits heet het verhaal Der ewige Jude. De nazi’s gebruikten die titel in 1940 voor een propagandafilm.
De Wandelende Jood: Van de 13e tot de 19e eeuw zijn er meldingen bekend van mensen die de Wandelende Jood ontmoet zeiden te hebben.
Verhaal: Toen Jezus zijn zware kruis naar Golgotha droeg, waar hij zou worden gekruisigd, moest hij uitgeput stoppen. Terwijl hij op adem probeerde te komen, riep de joodse schoenmaker Cartaphilus spottend naar hem:
‘Sneller, Jezus, sneller. Waarom ga je zo traag?’
Jezus antwoordde:
‘Ik rust even uit op deze dag, maar jij zult tot de laatste dag lopen.’
Daarmee was Cartaphilus gedoemd om doelloos rond te slenteren tot de dag des oordeels. Hij probeerde zelfmoord te plegen, maar engelen hielden hem tegen. De schoenmaker kreeg berouw en predikte het woord van God tijdens zijn eeuwige wandeling.
Moraal: Drijf niet de spot met anderen.
5. Verbitterde geestelijke roept duivel aan
De bisschopsmijter was felbegeerd, en mensen hadden er veel voor over om hem te bemachtigen.
Theophilus: Het 6e-eeuwse verhaal over de Byzantijnse Theophilus zou de inspiratie zijn geweest voor Faust van Goethe.
Verhaal: Aartsdiaken Theophilus van Adana kreeg op een dag de functie van bisschop aangeboden, maar bedankte beleefd. Een ander kreeg de baan en ontsloeg aartsdiaken Theophilus op staande voet op basis van valse geruchten.
Dit maakte Theophilus zo boos dat hij de duivel aanriep. De gewezen aartsdiaken zou zijn positie terugkrijgen als hij zijn ziel verkocht, zo beloofde Satan, en Theophilus ondertekende de afspraak met zijn bloed. De volgende dag kreeg hij een excuus van de bisschop en werd hij weer aangenomen.
Maar Theophilus vreesde voor zijn ziel en bad om vergiffenis. Maria verscheen aan hem en gaf hem de wind van voren, maar vergaf uiteindelijk zijn zonden. De volgende ochtend werd Theophilus wakker met het contract op zijn borst, en hij verbrandde het. Even later stierf hij.
Moraal: Maak geen afspraken met slechte mensen voor eigen gewin.
6. Christelijke strijder bekeert heidense stad
De drakendoder Georgius werd Joris in het Nederlands.
Sint-Joris en de draak: Dit verhaal is gebaseerd op de Griekse mythologische held Jason, die een draak verslaat om het Gulden Vlies en prinses Medea te bemachtigen.
Verhaal: Het heidense Silena in Libië werd geteisterd door een draak. De inwoners moesten elke dag een offer brengen aan het beest opdat ze niet werden verslonden. Al snel waren de dieren op en begonnen ze mensen te offeren.
Op een dag zou een koningsdochter de pineut zijn, maar gelukkig verscheen de ridder Joris in Silena. Toen hij de prinses voor de draak zag staan, sloeg hij een kruisje, reed hij op het monster af en versloeg hij het.
In ruil voor de bekering van de stad tot het christendom onthoofdde Joris de draak.
Moraal: Niets is onmogelijk voor een christelijke strijder.
7. Bebloede snuit wordt trouwe hond fataal
Het verhaal over de Welshe Llywelyn en zijn hond stoelt op sagen uit andere landen.
De hond Gelert: Dit verhaal over een Welshe prins uit de 13e eeuw stoelt op een ouder Indiaas verhaal over een hindoepriester die zijn trouwe mangoest doodt.
Verhaal: Prins Llywelyn uit Wales had een trouwe hond genaamd Gelert, maar op een dag was die verdwenen. Toen Llywelyn later terugkeerde van een jacht, stond de hond hem blij op te wachten. Maar zijn snuit zat onder het bloed.
De prins ging zijn kasteel binnen om te kijken of zijn zoontje iets was overkomen. De wieg was omgegooid en er lag een plas bloed op de vloer. Llywelyn dacht dat Gelert zijn zoon had opgegeten en trok zijn zwaard.
Het gejank van de hond ging door merg en been toen de prins hem doodstak, waarna er babygehuil klonk. Achter de wieg lag zijn springlevende zoontje naast een wolf met doorgebeten keel. Onthutst besefte Llywelyn dat Gelert zijn zoon had gered. Het lachen verging de prins voorgoed.
Moraal: Trek geen overhaaste conclusies.
Opgegeten worden door de ratten kwam in veel middeleeuwse sagen terug.
8. Harteloze bisschop door ratten opgegeten
Bisschop Hanno: Veel verhalen gaan over bisschoppen, die machtig waren in de middeleeuwen.
Verhaal: In 970 leden de inwoners van het Duitse Mainz honger, terwijl de graanschuur van bisschop Hanno uitpuilde. Boeren bedelden om eten, waarop Hanno hen uitnodigde naar zijn schuur.
Uit heel Mainz stroomden de armen toe. De bisschop sloot de poort en stak het gebouw in brand. Hij zei:
‘In deze magere tijden zal het land me dankbaar zijn dat ik ratten die het graan aanvreten uit de weg ruim.’
De volgende dag werd de bisschop zwetend wakker. Zijn kat miauwde, en toen hij naar buiten keek, zag hij dat zijn villa belaagd werd door duizenden ratten. Al snel drongen ze zijn slaapkamer binnen. De bisschop ging kopje-onder in een zee van ratten, en alleen zijn botten bleven achter.
Moraal: Zondaars krijgen hun verdiende loon.
9. Ridderromans zaten vol actie
Lancelot: Schande was het ergst
Mooie vrouwen, vijandige ridders en een brug van zwaarden waren slechts enkele van de uitdagingen die de ridder van Arthurs ronde tafel tegenkwam toen hij koningin Guinevere ging redden.
De grootste vernedering was dat hij op de wagen van een dwerg moest meerijden omdat zijn paard dood was.
Ridder Degrevant: Moed loonde
De legende over ridder Degrevant gaat over een strijder die verliefd wordt op de dochter van een vorst, maar van haar vader niet met haar mag trouwen.
Maar tijdens een toernooi verslaat Degrevant iedereen, en uiteindelijk gaat de vorst akkoord met het huwelijk.
Don Quichot: Parodie was het einde
Eeuwenlang waren ridderverhalen populair, maar begin 17e eeuw had de schrijver Miguel de Cervantes er tabak van.
In Don Quichot steekt hij de draak met ridders en ridderlijkheid. In deze parodie op de middeleeuwse sagen valt Don Quichot zelfs een molen aan.
10. Vrouw verlaat beloftebreker
Melusine was zes dagen per week een schoonheid. Maar op zaterdag veranderde ze van gedaante.
Melusine: De gangbaarste versie stamt uit de 14e eeuw. De hoofdpersoon is de arme edelman Raymond.
Verhaal: In het bos ontmoette Raymond de mooie waternimf Melusine. Ze zegde toe zijn bruid te worden op één voorwaarde: op zaterdag mocht Raymond haar nooit zien.
De twee trouwden, kregen veel kinderen en woonden in een groot kasteel. Raymond hield zich aan de afspraak tot zijn broer hem bleef vragen wat Melusine ’s zaterdags toch deed.
Raymond keek door het sleutelgat de kamer van zijn vrouw in. Hij zag dat ze een bad nam, en in het water veranderden haar benen in de staart van een slang.
De edelman bewaarde het geheim, maar toen het echtpaar een zoon verloor, maakte hij haar in zijn verdriet uit voor ‘lelijke slang’. Hij had meteen spijt, maar het was al te laat. De nimf wist dat hij zijn belofte had verbroken. Raymond zag haar nooit meer terug.
Moraal: Houd woord.