Illuminati herschikken Europa

Al pakken donkere wolken zich samen en regent het pijpenstelen, twee ruiters vertrekken op 20 juli 1785 uit het Duitse Regensburg in Beieren.

Ze snellen naar de grens met Bohemen terwijl het in de verte dondert en bliksemt. Plotseling worden de twee getroffen door een verblindend wit licht en een oorverdovende knal.

Alles knettert, en als een van de twee weer is opgekrabbeld, ruikt hij de geur van brand. Zijn reisgenoot is door de bliksem geraakt en ligt dood in het gras.

Koortsachtig grist de overlevende wat papieren van zijn collega bijeen, om zich dan verder te haasten naar de grens.

Die dag nog wordt de dode ruiter door overheidsambtenaren onderzocht. Als ze het lijk uitkleden vinden ze – in de stof ingenaaid – papieren met ledenlijsten en instructies.

En ze kunnen hun ogen niet geloven, want de ambtenaren hebben het eerste tastbare bewijs in handen dat een van ’s werelds meest geheime genootschappen daadwerkelijk bestaat: de Illuminati komen aan het licht.

In 1785 vormden de Illuminati een jong gezelschap, dat maar negen jaar eerder – op 1 mei 1776 – was opgericht door de toen 26-jarige hoogleraar kerkelijk recht en filosofie Johann Adam Weishaupt.

Net zoals zo veel andere Europeanen was deze Weishaupt bevangen door de toenmalige verlichtingsgeest.

Sinds de 17e eeuw deden Europese natuurkundigen de ene ontdekking na de andere.

Zo doorzag de Engelsman Isaac Newton de zwaartekracht, en de Italiaan Galilei begreep dat Copernicus gelijk had gehad toen hij zei dat de aarde om de zon draaide in plaats van omgekeerd.

In de daaropvolgende eeuw werden er, onder invloed van al die ontdekkingen, vraagtekens gezet bij het wereldbeeld dat de kerk uitdroeg en bij de goddelijke autoriteit van de koning.

In besloten kringen deed het idee dat burgers zelfbeschikkingsrecht hadden opgeld – en besloten kringen waren er genoeg in de 18e eeuw.

Koffieclubs en leesgenootschappen voor vrijdenkers

In Europa schoten de koffie- en theehuizen als paddenstoelen uit de grond. Hier kwamen de elite en de opkomende burgerij bijeen om over politiek en cultuur te discussiëren.

En sommige genootschappen groeiden uit tot leesclubs die maatschappijkritische boeken bestudeerden en bespraken.

Die genootschappen werden echter vaak geïnfiltreerd door spionnen, die bij de autoriteiten ijverig verslag deden van staatsvijandelijke activiteiten.

Daarom hielden veel vrijdenkers het genootschap geheim en lazen ze hun geschriften het liefst achter gesloten deuren.

Dat gold ook voor de vrijmetselarij, die was ontstaan uit de ambachtelijke gildes die sinds de middeleeuwen in Europa bestonden.

De 18e-eeuwse loges hielden echter al lang geen verband meer met de oorspronkelijke metselaars.

In principe kon iedereen zich bij een vrijmetselaarsloge aansluiten – als je tenminste een man was, het geheime initiatieritueel had doorlopen en bereid was te allen tijde solidair te zijn met je logebroeders.

Illuminati worden opgericht

In dit milieu van in enige mate geheime genootschappen bevond Johann Adam Weis­haupt zich als hij niet onderwees aan de universiteit van Ingolstadt in Beieren.

Hij was de enige hoogleraar die geen lid was van de orde der jezuïeten.

Deze katholieke monniken probeerden de niet-geestelijke medewerkers naarstig weg te werken, en ze verboden onder meer het lezen van de werken van de Franse verlichtingsfilosoof Voltaire en verschillende Franse wetenschappers.

Dankzij die jezuïeten zal de jonge Weishaupt wellicht zijn weerzin tegen religie hebben ontwikkeld.

Al ontbond de paus deze orde in 1773, de monniken bleven een probleem voor Weishaupt op de universiteit, waar ze hem constant probeerden tegen te werken.

Voor de jonge hoogleraar was het klip en klaar dat religie de hele mensheid in de weg stond.

Geïnspireerd door ideeën uit de leeskringen liet hij zijn gedachten gaan over de inrichting van de perfecte samenleving, waar de bevolking zeer ontwikkeld was en zich zelfstandig een mening kon vormen over het leven en godsdienst, dus zonder naar geestelijken en de koning te hoeven luisteren.

De bevlogen geleerde zag duidelijk een toekomst voor zich waarin ‘vorsten en naties van de aardbodem verdwenen zijn; ja, er zal een tijd komen waarin mannen geen andere wet zullen erkennen dan het grote boek der natuur.’

Op basis van de leeskringen en de vrijmetselaarsloges richtte Johann Adam Weishaupt op 1 mei 1776 zijn eigen genootschap op.

Van ‘perfectionisten’ tot Illuminati

Onder de slechts vijf leden bevonden zich vooral studenten van Weishaupt.

Aanvankelijk noemden ze zich de ‘Orde der Perfectionisten’, omdat het doel een perfecte samenleving door verlichting was.

Later veranderden ze hun naam in ‘Illuminati’, wat kan worden vertaald met ‘de orde van de verlichten’.

Om er zeker van te zijn dat de leden zijn eigen wereldbeeld tot op zekere hoogte deelden, stelde Weishaupt een leeslijst op van boeken en schrijvers waar alle Illuminatileden een examen over moesten afleggen.

Ook geschriften die door de jezuïeten verboden waren, kwamen op de leeslijst voor.

Programma van de Illuminati

De maatschappelijke koerswijziging die de Illuminatileden voor ogen stond, was weliswaar vreedzaam en moest zich door onderwijs en verlichting van het volk voltrekken, maar de staatsmacht in het 18e-eeuwse Europa uitdagen was een heikele zaak.

Als Weishaupt en zijn gelijkgestemden hun leven liefhadden, was het daarom strikt noodzakelijk om het genootschap geheim te houden.

‘De kracht van onze orde ligt in zijn geheimhouding,’ legde Weishaupt aan zijn leden uit.

‘Laat hem nooit onder zijn eigen naam bekend worden; houd hem altijd bedekt onder een andere naam en een andere doelstelling.’

De leden hadden het dus nooit over de Illuminati als ze elkaar schreven. Het genootschap werd weergegeven als een cirkel met een stip in het midden, een symbool van de lichtgevende zon.

De leden gebruikten schuilnamen uit de Griekse en Romeinse oudheid. Zelf noemde Weishaupt zich Spartacus, naar de slaaf die in de eerste eeuw voor onze jaartelling in opstand kwam tegen Rome.

Niet lang na de oprichting van het geheime genootschap sloot Weishaupt zich aan bij de orde der vrijmetselaars.

Zijn doel was inspiratie op te doen voor het geheime werk, en bovendien kon hij daar mooi nieuwe leden rekruteren.

Bij de vrijmetselaars ondervond hij aan den lijve wat het betekende als de leden wijs werd gemaakt dat ze constant onder observatie stonden.

Dat vergrootte niet alleen hun loyaliteit, maar ze zetten er ook een extra stapje door.

‘Ik was ervan overtuigd dat ik onder de strenge observatie stond van vele, voor mij onbekende personen,’ schreef Weishaupt later.

‘Ik zorgde ervoor dat ik mijn taken zeer nauwgezet uitvoerde, want niets werkte zo goed bij mij als de gedachte dat al mijn handelingen met argusogen werden gevolgd.’

Rekrutering onder vrijmetselaars

Als leden van de vrijmetselarij konden Weishaupt en zijn geestverwanten gaan ronselen voor de Illuminati.

Naast de wens om de orde uit te breiden was het rekruteren belangrijk om te voorkomen dat de vrijmetselaars zich aansloten bij andere geheime ordes, waaronder de Rozenkruisers, die zich toelegden op occultisme en alchemie.

Met name die alchemie was de atheïstische Weishaupt een doorn in het oog:

‘Het idee dat jongemannen zouden deelnemen aan proeven om goud te maken en dergelijke nonsens was voor mij onverdraaglijk.’

De rekrutering in de loges werkte, waardoor Weishaupts genootschap snel groeide.

Van de vijf aanvankelijke leden groeide het al gauw uit tot 2000 Illuminati in heel Europa.

In München, de hoofdstad van Beieren, waren veel vrijmetselaars ook lid van het genootschap. Voor een deel betrof het vooraanstaande leden van de samenleving: wetenschappers, kunstenaars, geestelijken en mensen aan het hof sloten zich bij Weishaupt aan.

Dat ook geestelijken bij de Illuminati kwamen, lijkt misschien vreemd, omdat het genootschap religie wilde afschaffen.

Maar een Illuminatilid deed ooit uit de doeken hoe een Franse abt tijdens een bijeenkomst in 1778 een vlammende toespraak hield, gericht tegen God en zijn oplichters, die hij bij naam noemde: ‘Mozes, Jezus en Mohammed’.

De Illuminati vormden mogelijk de enige orde in het toenmalige Europa die niet eiste dat je in God geloofde.

Uit heel Europa kwamen er dan ook atheïsten op het mysterieuze genootschap af, dat al gauw loges had in Duitsland, België, Denemarken, Frankrijk, Hongarije, Italië, Nederland en Zweden.

Orde der Illuminati had de wind niet mee

In het begin van de jaren 1780 werd de vrijmetselaarsorde sterk geïnfiltreerd door de Illuminati.

In juli 1782 namen 35 vertegenwoordigers van de grootste vrijmetselaarsloges in Europa deel aan een congres in het Duitse Wilhelmsbad in de buurt van Frankfurt am Main.

Onder de 35 vrijmetselaars waren twee Illuminatileden, die daar onder meer leden kwamen ronselen.

Op het congres kregen sommige vrijmetselaars voor het eerst inzage in de plannen van de Illuminati voor de samenleving.

Een van de aanwezigen, de graaf van Virieu, stond perplex toen hij hoorde wat de bedoeling was.

Zijn vrijmetselaarseed verbood hem door te vertellen wat hij zoal had opgestoken tijdens het congres, maar toch luchtte de graaf zijn hart bij een vriend.

‘Ik kan je alleen vertellen dat het allemaal veel serieuzer is dan je gedacht zult hebben. Het complot dat gesmeed wordt is zo uitgekookt dat er voor de kerk en de monarchieën zogezegd geen ontkomen meer aan zal zijn.’

De maatschappijvisies en ideeën van het genootschap wonnen snel terrein, en de vrijmetselaarsloges maakten zich het gedachtegoed eigen.

Maar tegelijk met de opkomst van de Illuminati begonnen interne strubbelingen en intriges het aanvankelijke succes te ondermijnen.

Symbolen van de vrijmetselaars

Een van de vele aanwezigen op het vrijmetselaarscongres in Wilhelmsbad, het vooraanstaande Illuminatilid Adolph Knigge, was gedurende een aantal jaar de rechterhand van Weishaupt.

Met zijn unieke talent om zieltjes te winnen had Knigge het genootschap groot weten te maken.

De ooit zo kleine, studentikoze vereniging was uitgegroeid tot een heuse organisatie met leden die een aantal van de hoogste en belangrijkste posities in de Duitse samenleving bekleedden.

Maar onenigheid over onder meer de structuur van de organisatie leidde tot strijd tussen de grondlegger van het genootschap, Weishaupt, en Knigge, die vond dat zijn enorme inzet miskend werd.

De aanvaringen namen toe en in een aantal brieven dreigde Knigge het genootschap te verlaten en de door hem gerekruteerde leden mee te nemen.

De twist liep zo hoog op dat het op een soort arbitrage uitdraaide, waarvan Weishaupt de winnaar werd.

In 1784 verliet Knigge dan ook het genootschap, maar toen had het geschil de gelederen van de Illuminati al sterk verdeeld.

Het deed het genootschap ook geen goed dat het inmiddels zelf geïnfiltreerd was door vijanden. In het bestuursorgaan van de Illuminati zaten nu verschillende leden die voor monarchen bleken te werken en alleen toegetreden waren om het mysterieuze gezelschap zijn geheimen te kunnen ontfutselen.

Ook van de vrijmetselarij ondervond Weishaupt veel tegenwerking.

Een grote vrijmetselaarsloge in Berlijn verklaarde de Illuminati openlijk de oorlog met een geschrift waarin het genootschap werd bestempeld als ‘sekte die de christelijke religie ondermijnt en de vrijmetselarij verandert in een politiek stelsel’.

Tegelijkertijd ging het gerucht dat de vrijmetselaars en Illuminati Oostenrijk steunden, de aartsvijand van Beieren.

De hertog van Beieren greep de gelegenheid onmiddellijk aan om een verbod uit te vaardigen op geheime genootschappen.

Toen Weishaupt van zijn positie aan de universiteit werd ontheven, moet de grond hem te heet onder de voeten zijn geworden.

Kort voordat de hertog van Beieren nog een decreet uitvaardigde, waarin hij specifiek de Illuminati-orde noemde en de oproep deed om de leden ervan aan te geven, vluchtte Weishaupt vermomd als ambachtsman hals over kop naar het vrije Regensburg.

Vervolgens keerden steeds meer leden de Illuminati de rug toe om informant van de overheid te worden.

Een voormalig lid onthulde bijvoorbeeld dat Weishaupt de leden aanzette tot zelfmoord, ‘liever dan de orde te verraden’, en een ander vertelde de staat dat het genootschap van plan was om zijn leden op alle leidende posities in de Europese regeringen te krijgen en daardoor ‘een vinger in de pap te hebben bij alle zaken betreffende gratie, benoemingen en bevorderingen’ en op die manier de wereld te regeren.

Weishaupt gaf zijn Illuminatidroom niet op

Al die aanklachten dwongen Weishaupt op zijn hoede te zijn. In Regensburg was hij een opgejaagd man, en uiteindelijk moest hij de stad ontvluchten en ging hij naar Gotha in de buurt van Erfurt.

Samen met een reisgenoot reed hij eerst een eind naar het noordoosten, naar de grens met Bohemen.

Het was een flinke omweg, maar het was veiliger voor Weishaupt om door de toenmalige Oostenrijkse provincie te reizen dan direct naar het noorden door te steken via Beieren, waar de Illuminati vervolgd werden.

Maar ook de natuurkrachten leken zich tegen hem te keren.

Kort na aanvang van de reis klonk er een oorverdovende knal: zijn reisgenoot was getroffen door een bliksemschicht.

Een geschokte Weishaupt vergat in de verwarring alle geheime papieren van zijn reisgenoot mee te nemen en zette de sokken erin.

Deze papieren bevatten geheime informatie over de leden van de Illuminati, die in heel Europa zaten.

Met de documenten in de hand zou het voor de Beierse overheden en bondgenoten van Duitsland een peulenschil zijn om de hele beweging op te doeken.

Weishaupt bereikte Gotha, maar ook daar moest hij zich voor geheim agenten verbergen. Het genootschap waarmee Weishaupt de wereld zo graag had willen verbeteren, lag op z’n gat.

De voormalige hoogleraar gaf zijn droom echter niet op. ‘Ik heb het allemaal voorzien, en ik heb het allemaal voorbereid,’ schreef hij in zijn memoires.

‘Laat mijn hele orde maar te gronde gaan; over drie jaar heb ik hem weer op poten, en dan zal hij machtiger zijn dan nu. Ik kom er sterker uit tevoorschijn.’

Weishaupt overleed in 1830 in Gotha, en al was de orde van de Illuminati volgens de meeste mensen toen al lang opgeheven, complotdenkers houden het erop dat het geheime genootschap zich nooit gewonnen zal geven.

Al is het geheime genootschap eind jaren 1780 naar alle waarschijnlijkheid ontbonden, complotdenkers van over de hele wereld houden vol dat de orde nog bestaat. Hier drie van de meest verbreide complottheorieën:

1. ‘Illuminati zaten achter de Franse Revolutie’

In de jaren 1790 beweerden de wiskundige John Robison en de jezuïetenpriester Augustin Barruel in boeken dat de Illuminati achter een wereldwijd complot zaten, dat onder meer tot de Franse Revolutie leidde. Hun theorie is echter nooit bevestigd.

2. ‘De leden vluchtten naar de VS’

Mensen die niet geloven dat de orde der Illuminati in de jaren 1780 werd ontbonden, beweren wel dat verschillende leden eind 18e eeuw naar de VS vluchtten, dat zich net van Groot-Brittannië had losgemaakt.

Er waren toen al behoorlijk wat loges, en diverse Amerikaanse leden van het parlement waren lid van een vrijmetselaarsorde. Zo ook de eerste Amerikaanse president, George Washington.

Washington vreesde dat de Illuminati zich naar Amerika hadden verspreid: ‘Het kwam me voor dat sommige loges in de Verenigde Staten wellicht besmet waren geraakt en samenwerkten met de Illuminati of met de Jacobijnen in Frankrijk.’ Washingtons vermoeden ten spijt werd er nooit iemand als Illuminatilid ontmaskerd.

3. ‘Illuminati verbergen zich aan Yale University’

Al is het nooit bewezen, sommige complotdenkers houden vol dat de geheime studentenvereniging Skull and Bones aan de universiteit van Yale in de VS een voortzetting van de Illuminati is.

Skull and Bones is sinds de jaren 1830 een ontmoetingsplek voor het puikje van de VS, en de leden – de zogeheten bonesmen – hebben elkaar naar verluidt in de tang doordat ze tijdens de initiatie zeer persoonlijke geheimen over zichzelf moeten prijsgeven.

Elk jaar treden 15 studenten toe tot de vereniging, die een indrukwekkend aantal politici, ambtenaren en zakenlieden van de bovenste plank telt.