Witte Donderdag – toen en nu
Wat wordt er herdacht op Witte Donderdag? En waarom heet het zo? HISTORIA duikt in het verhaal en vertelt je alles over de dag voor Goede Vrijdag.
Leonardo da Vinci is lang niet de enige renaissanceschilder die het Laatste Avondmaal heeft verbeeld. Onder meer Domenico Ghirlandaio deed dat ook in zijn fresco uit 1480.
Witte Donderdag is een belangrijke dag binnen het christendom.
Op deze dag vond een aantal cruciale gebeurtenissen in het leven van Jezus plaats, waaronder het Laatste Avondmaal, de judaskus en de verloochening door Petrus.
Alle evangeliën in het Nieuwe Testament beschrijven de dag, maar de verhalen komen niet overal overheen en over bepaalde passages wordt nog altijd hartstochtelijk gediscussieerd.
Wij geven je een bondig overzicht over de betekenis van Witte Donderdag – voor de joden en Jezus’ discipelen en voor christenen nu. En we vertellen je wanneer Witte Donderdag de komende vijf jaar valt.
Het Laatste Avondmaal: Jezus neemt afscheid
In de eetzaal van het Santa Maria della Grazia-klooster in Milaan aten de monken vanaf 1498 met uitzicht op Leonardo da Vinci’s fresco van het Laatste Avondmaal (geschilderd tussen 1495 en 1498).
Het Laatste Avondmaal is het middelpunt van de gebeurtenissen op de dag vóór de kruisiging op Goede Vrijdag.
Het Laatste Avondmaal vindt plaats tijdens het joodse paasfeest, het Pesach. Jezus heeft zijn discipelen naar een plaatselijke weldoener in Jeruzalem gestuurd die zijn huis beschikbaar stelt voor hun avondmaal.
Tijdens de maaltijd breekt Jezus het brood en geeft dit aan zijn discipelen als ‘zijn lichaam’. Ook schenkt hij hun wijn in, die hij ‘zijn bloed’ noemt. Dit wordt in de christelijke kerken nog steeds herdacht in de vorm van het Heilig Avondmaal.
In het Evangelie van Johannes wordt nog iets aan het verhaal toegevoegd. Jezus wast de voeten van zijn discipelen en legt hun uit wat hij hiermee bedoelt: zelfs als leider is hij hun dienaar, en als hij hen kan dienen als een slaaf, kunnen zij ook elkaar dienen.
Met het joodse Pesach wordt de uittocht uit Egypte herdacht met een feestelijke maaltijd, de seder.
Joods paasfeest
Vóór het christendom vierden de joden al Pasen, Pesach, ter herdenking aan de ontsnapping aan de slavernij in het Egypte van de farao. In het Engels heet Pesach Passover, en in het Nederlands betekent het ‘sloeg over’. De naam verwijst naar de laatste van Gods 10 plagen van Egypte.
Hierbij werd het oudste kind van elk gezin gedood, maar Gods uitverkoren volk zou worden gespaard. De Israëlieten maakten met lamsbloed een teken op hun deur, zodat de plaag hun huis voorbij zou gaan.
De viering van dit overslaan en de uiteindelijke uittocht uit Egypte worden nog steeds herdacht met de consumptie van ongezuurd brood en een aantal symbolische gerechten:
- Maror: Bittere kruiden symboliseren de bittere slavernij in Egypte.
- Chazeret: Een salade met bittere wortels. Net als maror verwijst deze naar de bitterheid van de gevangenschap.
- Charoset: Een grof, bruin mengsel van fruit, wijn en noten, dat verwijst naar de leem die de joden als slaven in Egypte bewerkten.
- Karpas: Een groente, vaak peterselie of selderij, waarvan de groene kleur verwijst naar hoop voor de toekomst.
- Nulah: Een bot, meestal van een lam of geit. Het verbindt het bloed van het vóór de vlucht geofferde lam met een latere offertraditie in de tempel van Jeruzalem.
- Beitzah: Een hardgekookt ei dat net als het bot verwijst naar een offertraditie in de tempel van Jeruzalem. De ronde vorm symboliseert ook de cyclus van het leven en dat er altijd een nieuw begin is.
Na het eten wandelen ze samen een heuvel op, die vanwege de vele olijfbomen die er groeien de Olijfberg wordt genoemd. Jezus weet dat zijn einde nadert en zegt dat de discipelen hem die nacht allemaal zullen afvallen.
Daar willen ze echter niets van weten. Vooral de altijd loyale Petrus protesteert heftig: ‘Misschien zal iedereen u afvallen, ik nooit!’
Maar Jezus zegt dat Petrus hem zelfs drie keer zal verloochenen voordat de haan kraait – ofwel voordat het ochtend wordt.
Judaskus: Verraad voor 30 zilverlingen
"Gebed in de Hof van Gethsemane." Schilderij van de Venetiaanse schilder Giovanni Bellini (geschilderd rond 1459-1465).
Een dramatisch element van Witte Donderdag is het verraad van Judas Iskariot. Al vóór het avondmaal heeft hij Jezus namelijk verkocht aan de joodse autoriteiten.
Na de wandeling op de Olijfberg gaat Jezus met zijn discipelen naar de Hof van Getsemane, waar hij vertwijfeld raakt over zijn naderende dood.
Meerdere keren loopt hij weg om in zijn eentje te bidden, maar telkens als hij terugkomt bij de discipelen, zijn ze in slaap gevallen.
Terwijl Jezus hun de les leest, komt Judas aanlopen en geeft hem een kus. Maar de kus is allesbehalve broederlijk. Judas is in het gezelschap van een groep bewapende mannen van de hogepriesters, en met de kus laat hij hun weten wie ze moeten hebben.
Tijdens de arrestatie trekt een van de discipelen zijn zwaard en hakt hij het oor van een van de belagers af. Maar Jezus beveelt hem het zwaard weer weg te steken. Tijdens het bidden in de tuin lijkt hij zich te hebben verzoend met zijn dood, en hij is klaar om door de raad van schriftgeleerden te worden veroordeeld.
Met ‘judaskus’ wordt nog steeds een daad aangeduid die aardig lijkt, maar kwaadaardige bijbedoelingen heeft. Detail uit een 15e-eeuws fresco in San Gimignano in Italië.
Als beloning voor zijn verraad krijgt Judas 30 zilverstukken. Als Judas naderhand spijt krijgt van zijn verraad en het geld teruggeeft aan de tempel, blijkt het genoeg om er een akker van te kopen.
Petrus’ verloochening: Hoorzitting was showproces
De Nederlandse schilder Gerard van Honthorst (1592-1656) maakte dit schilderij van het verhoor van Jezus door de hogepriester.
Een ander iconisch moment dat Witte Donderdag in de christelijke traditie bepaalt, is wanneer de apostel Petrus tijdens het verhoor bij de hogepriester ontkent dat hij Jezus kent.
Na de arrestatie in de Hof van Getsemane is Jezus voor de lokale raad van geleerden gebracht, die moeten bepalen of hij schuldig is.
Officieel had Jezus eerst binnen de muren van de tempel in bewaring moeten zitten tot alle 72 leden van de raad aanwezig waren om de verdachte aan te horen.
Maar de hogepriester wil geen risico nemen. Jezus moet zo snel mogelijk worden veroordeeld en er is geen tijd voor juridisch gedoe. De zaak moet worden beklonken met een showproces.
Daarom brengen de gewapende mannen Jezus niet naar de tempel, maar naar de privévertrekken van de hogepriester, waar een haastig bijeengeroepen raad de jury vormt.
"De verloochening door Petrus" van de Deense schilder Carl Bloch (1834-1890).
Volgens het Evangelie van Mattheüs probeert de hogepriester Jezus te veroordelen op basis van valse getuigenverklaringen, maar dat lukt niet.
Daarop gooit de hogepriester het op godslastering. Als Jezus erkent dat hij de zoon van God is, wordt hij schuldig verklaard.
Intussen zit Petrus, die diezelfde avond heeft gezworen Jezus eeuwig trouw te zijn, buiten te wachten. Als hij hoort dat Jezus door de raad is veroordeeld, ontkent hij drie keer dat hij zijn vroegere meester kent.
Zodra hij Jezus voor de derde keer heeft verloochend, kraait er een haan. De profetie is in vervulling gegaan, en de altijd zo trouwe Petrus begint te huilen
Het hanengekraai luidt ook het einde van Witte Donderdag in. Nu wachten Goede Vrijdag en de kruisiging van Jezus.
Zo wordt Witte Donderdag nu gevierd
De gebeurtenissen van Witte Donderdag zijn van groot belang voor het christelijk geloof. Toch is er geen consensus over de betekenis en wordt de dag niet overal op dezelfde manier gevierd.
In sommige landen wast de priester de voeten van gemeenteleden.
Ook paus Franciscus heeft meermaals de voeten gewassen van gevangenen en migranten van verschillende geloven.
In Engeland, waar de vorst vroeger een dergelijk ritueel uitvoerde, is dit nu vervangen door het uitdelen van Maundy money – speciale munten die historische aalmoezen symboliseren.
Maundy money is een wettig betaalmiddel, maar wordt als verzamelobject voor ver boven de contante waarde verkocht.
In Tsjechië, Slowakije en Luxemburg zijn de kerkklokken stil tussen Witte Donderdag en zaterdag, omdat ze dan naar Rome zouden vliegen. Op sommige plekken worden de klokken tijdelijk vervangen door kinderen met ratels.
Witte Donderdag is een vrije dag in Denemarken, Noorwegen en het grootste deel van het voormalige Spaanse koloniale rijk, maar in Zweden, Nederland, Groot-Brittannië en het grootste deel van Duitsland is de feestdag een gewone werkdag.
Waar komt de naam ‘Witte Donderdag’ vandaan?
Jezus wast de voeten van de discipelen. Mozaïek uit Boeotië, Griekenland uit de Byzantijnse tijd.
De naam ‘Witte Donderdag’ verwijst naar het katholieke gebruik om tijdens de mis op Witte Donderdag alle kruisbeelden en christelijke afbeeldingen met een witte doek te bedekken. Na de mis worden ze vervangen door paarse doeken.
Wanneer is het Witte Donderdag?
Witte Donderdag is zoals bekend de donderdag vóór eerste paasdag. In de katholieke en gereformeerde kerken valt Pasen altijd op de eerste zondag na de eerste vollemaan na de lente-equinox. De lente-equinox ligt in West-Europa op of rond 20 maart, maar de maanfasen veranderen van jaar tot jaar.
Zo valt Witte Donderdag de komende vijf jaar
- 2023: 6 april
- 2024: 28 maart
- 2025: 17 april
- 2026: 2 april
- 2027: 25 maart