Chanoeka is een joods feest dat acht dragen duurt. Het feest valt rond Kerstmis en wordt daarom soms ‘het joodse kerstfeest’ genoemd.
Pas in de 20e eeuw werd Chanoeka echt een wijdverbreide traditie onder joden.
Lees hier meer over de historische achtergrond van het populaire feest.
Wat is Chanoeka?
Chanoeka vindt zijn oorsprong in een wonder dat zou hebben plaatsgevonden tijdens de herinwijding van de joodse heilige tempel in Jeruzalem in 165 v.Chr.
Ooit was Chanoeka een relatief klein feest, dat gedurende acht dagen in de winter werd gevierd met het dagelijks aansteken van kaarsen. Daarom werd het feest een lichtjesfeest genoemd.
In de moderne tijd zijn de tradities van Chanoeka flink veranderd, met nieuwe gebruiken rond eten, cadeaus en versieringen. Onder westerse joden is Chanoeka het meest gevierde feest.
Historische achtergrond: de Makkabese opstand
De achtergrond van Chanoeka is complex en komt voort uit een machtsstrijd die plaatsvond in Judea en Jeruzalem in de 2e eeuw v.Chr.
Het verhaal van Chanoeka bestaat uit vier delen:
- 1. De verovering van Jeruzalem door Antiochus IV
- 2. Verbod op joodse symbolen en gebruiken
- 3. Joodse opstand geleid door de priester Judas Makkabeüs
- 4. Het oliewonder in de tempel
Het begon toen de Grieks-Hellenistische koning Antiochus IV Epiphanes, die van 175 tot 164 v.Chr.
het Seleucidische Rijk regeerde, in 168 v.Chr. Judea en Jeruzalem veroverde en het land en de stad inlijfde bij zijn rijk.
Antiochus probeerde met grote volharding en geweld het geloof in de Griekse goden onder de joodse bevolking te verspreiden.
Daarbij maakte hij bijvoorbeeld besnijdenis van jongens illegaal en verbood hij joden de sabbat te vieren. Hij maakte ook van de joodse tempel in Jeruzalem een heiligdom voor de Griekse god Zeus.
Jeruzalem wordt veroverd door Antiochus IV. Tekening van Jan Luyken uit 1690.
De expansie door Antiochus IV veroorzaakte grote ontevredenheid onder de joden in het gebied, en zij verenigden zich in een opstandbeweging onder leiding van de priester Judas Makkabeüs.
Toen de Makkabeeën, een joodse nationalistische groep, in 166 v.Chr. de troepen van Antiochus hadden verslagen, was de volgende missie het vernietigen van de nieuwe hellenistische heiligdommen van Jeruzalem, die de joden als heidens beschouwden.
Toen dat erop zat, konden de joden de tempel opnieuw inwijden.
Het wonder in de tempel van Jeruzalem
Bij die gelegenheid gebeurde er iets bijzonders, wat de joodse soldaten schokte.
Op het altaar van de tempel in Jeruzalem stond een belangrijke zevenarmige tempelkandelaar (een ‘menora’). Volgens de traditie zou de olielamp in deze kandelaar eeuwig branden. Een eeuwige vlam is namelijk een centraal symbool in het jodendom en vertegenwoordigt de aanwezigheid van God.
Toen de joodse soldaten in 165 v.Chr. de tempel in Jeruzalem opnieuw inwijdden, zagen ze tot hun teleurstelling dat er slechts genoeg olie over was om de lamp één dag te laten branden.
Omdat het verkrijgen van nieuwe, gezuiverde olie een moeizaam en langzaam proces was, zou het acht dagen duren voordat ze weer genoeg olie hadden om de lamp aan te steken.
Tot hun grote verrassing bleef de vlam in de menora – ondanks de beperkte hoeveelheid olie – alle acht dagen branden.
Daarom zijn olie en kaarsen een belangrijk onderdeel van het chanoekafeest. En daarom duurt Chanoeka acht dagen.
De boeken van de Makkabeeën
De opstand en overwinning van de Makkabeeën op Antiochus worden niet beschreven in het Oude Testament zoals we dat vandaag de dag kennen.
Een verslag van de opstand maakt wel deel uit van de boeken van de Makkabeeën, waarin gebeurtenissen en voorvallen in de laatste twee eeuwen voor Christus worden beschreven.
De vroegst bekende uitgaven van de boeken van de Makkabeeën zijn in het Grieks. Dit is een Engelse vertaling.
De boeken van Makkabeeën horen bij de zogenaamde apocriefe geschriften, die geen deel uitmaken van het Oude Testament.
Volgens godsdiensthistorici zijn ze waarschijnlijk in het Hebreeuws geschreven, hoewel ze alleen in een Griekse vertaling zijn gevonden.
De boeken bestaan uit vier delen. Het eerste, tweede en vierde deel hebben hetzelfde thema en behandelen de strijd van Antiochus IV tegen het jodendom en de joodse opstand.
De chanoekakandelaar
Zeven, acht of negen armen?
Menora - de tempelkandelaar
De zevenarmige kandelaar is de menora, die in de tempel in Jeruzalem stond en daarom ook de naam tempelkandelaar draagt.
Nadat de Romeinen in 70 n.Chr. de tempel in Jeruzalem hadden verwoest, verdween deze als symbool uit het jodendom. In de Talmoed (joodse wetteksten uit de post-Bijbelse tijd) staat dat het niet geoorloofd is een kandelaar met zeven armen te hebben die lijkt op de kandelaar die in de tempel stond.
Toen de staat Israël in 1948 werd opgericht, werd een wedstrijd uitgeschreven voor het wapen van de natie. Het ontwerp van de broers Gabriel en Maxim Shamir, met de menora als centraal element, werd uiteindelijk gekozen.
De zevenarmige menora wordt echter nog steeds niet veel als kandelaar gebruikt in joodse huizen.
Chanoekakandelaar
De achtarmige kandelaar wordt gebruikt voor Chanoeka. Hij heeft een extra negende arm, de ‘dienaar’, die niet wordt meegeteld omdat hij wordt gebruikt om de andere kaarsen aan te steken.
De kaarsen moeten tijdens Chanoeka op een specifieke manier worden aangestoken. Op de eerste dag wordt één kaars aangestoken, op de tweede dag twee, en op de achtste dag worden alle acht kaarsen aangestoken. Het aansteken moet van rechts naar links gebeuren.
Het aansteken van de kaarsen doet wel wat denken aan de christelijke adventstraditie.
Wanneer is het Chanoeka?
Chanoeka valt ieder jaar op andere dagen, net zoals Pasen voor christenen en Ramadan voor moslims.
De herinwijding van de tempel vond plaats op de 25e dag van de joodse maand kislev, en de viering van Chanoeka begint op die datum.
Het kan een hele uitdaging zijn om de logica achter de datum van Chanoeka te begrijpen. Dat komt omdat de joodse kalender afwijkt van het systeem dat door het grootste deel van de rest van de wereld wordt gebruikt.
Chanoeka valt in de 9e joodse maand kislev.
De meest gebruikte kalender in de wereld, de gregoriaanse kalender, volgt de baan van de aarde rond de zon, terwijl de Hebreeuwse kalender de baan van de maan rond de aarde volgt.
De maan draait in precies 29 dagen, 12 uur, 44 minuten en 3,5 seconde rond de aarde. Daarom treedt er na verloop van tijd een verschuiving op in de lengte van het jaar ten opzichte van het zonnejaar.
Als daar niets aan zou worden gedaan, zouden de joodse feesten uiteindelijk in andere seizoenen vallen.
Daarom wordt om de twee of drie jaar een 13e maand toegevoegd om het verschil te compenseren.
Een jaar in de joodse kalender kan 353 tot 385 dagen tellen. Dat betekent dat Chanoeka in november, december en januari kan vallen.
Chanoeka valt vaak in de kersttijd, wat een van de redenen is waarom het vaak ‘het joodse kerstfeest’ wordt genoemd.
Chanoekatradities
Tot de 19e eeuw was Chanoeka geen heel belangrijke traditie voor joden, en velen sloegen de viering van het lichtjesfeest over.
Toen Kerstmis steeds populairder werd onder christenen in de Verenigde Staten en elders, maakten sommige rabbijnen zich zorgen dat joodse gemeenten zich zouden laten verblinden door de vele kersttradities.
Het gevolg was dat de chanoekatradities werden aangepast om ze kleurrijker en aantrekkelijker te maken.
In 1973 moedigde de invloedrijke rabbijn Menachem Mendel Schneerson zijn geloofsgenoten aan om thuis de chanoekakandelaar aan te steken. Daarmee gaf hij de traditie een impuls.
Het jaar daarop werd een chanoekakandelaar aangestoken voor de Liberty Bell in Philadelphia, en daarna verspreidde dit soort chanoekaverlichting zich naar veel andere steden.
Mede daardoor is Chanoeka het populairste feest onder westerse joden geworden.
Net als Kerstmis is Chanoeka uitgegroeid tot een feest van consumptie. In grote joodse steden groeit het aantal Chanoeka-gerelateerde gelegenheden. En lokale joodse media staan in de aanloop naar Chanoeka vol met reclame voor kleding, woningdecoratie en levensmiddelen.
In sommige landen waar de christelijke bevolking in de meerderheid is, is Chanoeka beïnvloed door kersttradities. Daar geven sommige families elkaar cadeautjes en versieren ze hun huis.
Dreidelspel
Met Chanoeka spelen zowel kinderen als volwassenen vaak een traditioneel spel met een tol. De tol, die dreidel wordt genoemd (of sevivon in het Hebreeuws), is op de vier zijden versierd met de letters noen, giemel, hee en sjien.
De Hebreeuwse letters vormen samen de zin ‘Een groot wonder gebeurde daar.’
In Israël is de laatste letter anders en staan de letters voor ‘Een groot wonder gebeurde hier’.
De letters op het tolletje verwijzen naar het wonder dat joden tijdens Chanoeka herdenken.
De inzet van het spel bestaat vaak uit in zilver- of goudpapier verpakte chocolademunten. Daar zit ook een bijzonder verhaal achter. Het snoepgoed is een interpretatie van een traditie die teruggaat tot de oudheid, toen ouders hun kinderen chanoekageld gaven.
Sommige joden houden die traditie in ere en geven met Chanoeka geld cadeau. Het is de bedoeling dat de kinderen een deel van het geld aan de armen geven. Zo leren ze over de belangrijke joodse traditie van liefdadigheid.
Maaltijdtradities – olie op tafel
Latkes
Het is traditie om tijdens Chanoeka latkes te eten, in olie gebakken aardappelpannenkoekjes.
Het gerecht komt uit Oost-Europa, waar joden arm waren en daarom goedkope ingrediënten moesten vinden voor het eten.
De aardappel was er een veel gebruikt ingrediënt. Ter gelegenheid van de feestelijke gebeurtenis bakten joden aardappelen in olie en sindsdien is het een traditie geworden om met Chanoeka aardappelpannenkoekjes te eten.
Soefganiot
Soefganiot zijn gefrituurde lekkernijen die lijken op donuts of Berlinerbollen.
Het gerecht wordt in vele delen van de wereld gegeten, maar vindt zijn oorsprong in Israël.
Nederlandse joden eten ook wel oliebollen, die wat gemakkelijker te krijgen zijn maar niet gevuld zijn met jam.
Bimuelos
Bimuelos lijken, net als soefganiot, op donuts en worden ook gefrituurd. Ze worden geserveerd met siroop of honing, en in sommige recepten wordt sinaasappelschil gebruikt.
Het gebak is afkomstig uit de Sefardische eetcultuur. De Sefardische joden stammen af van de joden die in Spanje en Portugal leefden tot ze in 1492 werden verdreven.
Varianten op bimuelos bestaan ook in andere culturen bij moslims en christenen, die het gebak eten tijdens ramadan en in de kersttijd.
Andere woorden voor Chanoeka
Het woord Chanoeka is Hebreeuw voor ‘inwijding’. Het wordt in andere talen ook wel gespeld als hanukkah, hanukka, chanukah of chanukkah.
De vele verschillende schrijfwijzen zijn te wijten aan het feit dat het niet eenvoudig is Hebreeuwse letters te vertalen naar het Latijnse alfabet.
Chanoeka wordt ook wel het ‘lichtjesfeest’ genoemd, omdat het belangrijkste deel van het feest draait om het aansteken van kaarsen.