Duizenden mensen juichen als Mustafa Hayri, de geestelijk leider van de Ottomanen, op 14 november 1914 de heilige oorlog verklaart aan de Entente – Frankrijk, Rusland en Groot-Brittannië. De Eerste Wereldoorlog is uitgebroken, en de Ottomanen zullen vechten aan de kant van Duitsland en Oostenrijk.
De symboliek ligt er dik bovenop: Mustafa Hayri spreekt vanaf het balkon van de Fatih-moskee. Dit heiligdom in Constantinopel is vernoemd naar Fatih Sultan Mehmet II, ofwel Mehmet de Veroveraar, de sultan die in 1453 Constantinopel veroverde op de Byzantijnen.
De heilige oorlog houdt in dat alle Ottomaanse mannen tussen de 20 en 45 in dienst moeten om de islam te verdedigen. Wie sneuvelt, wordt een martelaar, belooft Mustafa Hayri.
Maar van het ooit zo gevreesde leger van de sultan is in 1914 weinig over. De soldaten hebben uniformen noch kanonnen.
In 1915 had het Ottomaanse leger geen luchtafweergeschut. Oude veldkanonnen werden op primitieve statieven gezet, zodat de loop in elk geval omhoog wees.
De huidige sultan, Mehmet V, is niet zo sterk als zijn talrijke voorgangers. Eeuwenlang zijn de Ottomaanse sultans beschouwd als de machtigste mannen ter wereld, maar Mehmet is in 1914 slechts een stroman, die zijn oren laat hangen naar nationalistische politici.
De onderdanen van de sultan weten het nog niet, maar met de oorlogsverklaring heeft het Ottomaanse Rijk zijn eigen doodvonnis getekend.
Hervormingen leiden tot woede
Eind 17e eeuw stagneerde de groei van het rijk, en vanaf begin 19e eeuw ging het bergafwaarts voor de sultan, die heerste over 26 miljoen onderdanen in Europa, het Midden-Oosten en Afrika.
Na ruim 100 jaar met meer nederlagen dan overwinningen, was er eindelijk een sultan die besefte dat zijn imperium dringend aan modernisering toe was. Mahmut II heette deze visionaire vorst, en in de 31 jaar (1808-1839) dat hij op de troon zat, maakte het rijk grote veranderingen door.
De traditionele tulband werd verboden en iedereen moest nu een fez dragen. Mahmut centraliseerde ook de macht, zodat de provincies niet hun eigen koers zouden varen.
De fez is een ronde vilten hoed met een kwastje. De naam zou stammen van de Marokkaanse stad Fez, waar de karakteristieke rode kleur vandaan komt.
Zijn opvolger Abdülmecit I gaf alle burgers dezelfde rechten – ook christenen en joden. Ook kreeg het Ottomaanse rijk briefgeld en spoorlijnen.
De oerconservatieve geestelijk leider was woedend over deze knieval voor de ideeën van de ongelovige Europeanen. Maar zelfs nadat Abdülmecit aan tbc was overleden, ging de modernisering door, want ook zijn broer Abdülaziz was westersgezind. De nieuwe sultan was vooral gefascineerd door de sterke Britse vloot, waarmee de Britten de halve wereld domineerden.
Terwijl veel onderdanen honger leden, bestelde Abdülaziz (met bij Europese banken geleend geld) 27 gepantserde, door stoom aangedreven oorlogsschepen. Daarmee zouden de Ottomanen de derde zeemogendheid ter wereld worden – slechts overtroffen door Groot-Brittannië en Frankrijk.
In 1875 was de staatsschuld meer dan 12 ton goud, en de Europese banken draaiden de kraan dicht. Het Ottomaanse Rijk ging failliet.
De schaamte over de belabberde situatie mobiliseerde de tegenstanders van de sultan, onder wie veel van zijn eigen ministers, en in mei 1876 besloten ze Abdülaziz af te zetten.
De samenzweerders verspreidden het gerucht dat spionnen van aartsvijand Rusland de sultan wilden ontvoeren.
De Osmaniye was een van de eerste pantserschepen van het Ottomaanse Rijk. Het werd gebouwd in Groot-Brittannië en had 25 kanonnen.
Daarop brachten de paleiswachten de vrouwen, minnaressen en eunuchen uit de harem elders onder, waarna ze Abdülaziz opsloten – voor zijn eigen veiligheid. Nu hadden de ministers alle ruimte om hem af te zetten. Een paar dagen later pleegde de machtigste man van het Ottomaanse Rijk zelfmoord door zijn polsen door te snijden.
De samenzweerders benoemden een nieuwe sultan – Abdülaziz’ neef – die al na 93 dagen een zenuwinzinking kreeg door wat er met zijn oom was gebeurd.
Hij werd vervangen door zijn halfbroer Abdülhamit II, die de coupplegers onder druk toestond de eerste grondwet van het rijk te schrijven. Die voerde persvrijheid in en stelde een parlement met twee kamers in, die de staatsbegroting moest goedkeuren.
Sultan schaft democratie af
Het lagerhuis bestond in 1877 uit 71 moslims, 44 christenen en vier joodse vertegenwoordigers. Die hadden een vetorecht op beslissingen van het hogerhuis, waarvan de sultan de leden benoemde.
Troon wankelde decennialang
AFGEZET EN ZELFMOORD
Naam: Abdülaziz.
Regeerde: 1861-1876
Macht: De laatste machtige sultan, maar een staatsbankroet ondermijnde hem.
AFGEZET
Naam: Murat V
Regeerde: 1876-1876
Macht: Stortte mentaal in en kreeg huisarrest.
AFGEZET
Naam: Abdülhamit II
Regeerde: 1876-1909
Macht: Deed een laatste poging de politici van het land te slim af te zijn.
ZAT ZIJN TIJD UIT
Naam: Mehmet V
Regeerde: 1909-1918
Macht: Had geen echte macht en tekende slechts door politici aangenomen wetten.
AFGEZET
Naam: Mehmet VI
Regeerde: 1918-1922
Macht: De laatste Ottomaanse sultan was slechts een stroman.
De grondwet was een eerste voorzichtige poging om de macht van de sultan in te perken. Maar de sultan kon nog steeds oorlogen beginnen en nieuwe ministers benoemen zonder het parlement te raadplegen. Ook moest elke wet door hem worden goedgekeurd.
Op den duur kreeg Abdülhamit genoeg van de vele hervormingsvoorstellen van het parlement, en in 1878 schortte hij de grondwet op.
De aanleiding was dat de Ottomanen weer een oorlog hadden verloren – tegen de door Rusland gesteunde Serviërs en Roemenen, die zich in 1878 hadden afgescheiden – en dat de onvrede groeide in Constantinopel.
De afgezette parlementsleden vormden geheime oppositiefracties, die wachtten op het juiste moment voor een nieuwe poging om het rijk te democratiseren.
Bloedbad maakt Europa boos
Onder de regering van Abdülhamit brokkelde het rijk verder af. In 1881 nam Frankrijk Tunesië in, en het jaar daarop veroverde Groot-Brittannië Egypte om de vrije doorgang naar India via het Suezkanaal veilig te stellen.
En als het een keer lukte om een stukje van het rijk in handen te houden, hekelden de Europese grootmachten de hardhandigheid van de Ottomanen.
In de Bulgaarse provincie Batak doodden Ottomaanse troepen in 1876 zeker 5000 burgers – ook vrouwen en baby’s. Dat moest de vele volken van de Balkan ervan weerhouden in opstand te komen.
In 1903 brandde het Ottomaanse leger in het Macedonische hoogland 200 opstandige dorpen plat. 9000 burgers werden gedood. Het bloedbad was zo stuitend dat er een binnenlandse protestorganisatie ontstond.
De barbaarsheid deed veel officieren twijfelen aan het bewind van de sultan. Ze verenigden zich in een geheime politieke organisatie, de Jonge Turken, en droomden van een modern, democratisch rijk.
Vijf jaar later leidden de Jonge Turken een opstand binnen het leger. De organisatie groeide, en in juli 1908 namen de rebellen Constantinopel in. Daarna was Abdülhamit nog slechts een stroman en lag de eigenlijke macht bij het opnieuw ingestelde parlement.
In december 1908 hield het Ottomaanse Rijk voor het eerst in zijn 600-jarige bestaan democratische verkiezingen.
Op de revolutie van de Jonge Turken volgde een tegencoup, die mislukte. 200 rebellenleiders werden opgehangen in Constantinopel.
De coup van de Jonge Turken kreeg steun van jonge officieren, ambtenaren en intellectuelen, maar was voor veel anderen onaanvaardbaar.
In religieuze kringen werd de coup veroordeeld als ‘ongelovige veranderingen’, en het jaar daarop marcheerden islamitische geleerden en duizenden boze moslims door Constantinopel, terwijl ze ‘Wij willen de sharia!’ scandeerden.
De sultan steunde hen, maar het leger sloeg de tegencoup neer. 200 critici kregen de doodstraf. Ze werden opgehangen in de straten van de hoofdstad als waarschuwing voor hun aanhangers.
Rijk verliest de Balkan
Hierna vervingen de Jonge Turken de opstandige sultan door diens halfbroer Mehmet V.
De democratisering bracht echter niet de vrede of welvaart die de nieuwe regering had gehoopt. En de partij van de Jonge Turken, de CUP, verloor de verkiezingen en moest het doen met de rol van oppositie.
In 1912 werd er nog een oorlog verloren. Een alliantie van Balkanlanden (Bulgarije, Servië, Griekenland en Montenegro) veroverde de laatste bezittingen van het Ottomaanse Rijk in Europa plus Kreta. De vernedering maakte de Jonge Turken razend.
Ze bestormden het regeringsgebouw en schoten de minister van Oorlog dood.
Na deze coup zetten de Jonge Turken de democratie waar ze zelf voor hadden gestreden, buitenspel. De CUP werd de enige toegestane partij en de oppositie werd vastgezet of verbannen.
Wereldoorlog betekent het einde
De CUP zei dat het Ottomaanse Rijk nu voor moslims was. Christenen mochten voortaan geen vastgoed meer kopen of vuurwapens bezitten.
Niemand durfde te protesteren toen de CUP in 1914 besloot dat deelnemen aan de Eerste Wereldoorlog aan de kant van Duitsland, Oostenrijk-Hongarije en Bulgarije de enige manier was om het verloren rijk terug te winnen.
Maar het Ottomaanse leger was in slechte staat. In 1915 moesten er een kwart miljoen soldaten worden opgeofferd om de Slag om Gallipoli te winnen en te voorkomen dat de Britten een leger aan land zouden brengen en zouden oprukken naar Constantinopel.
Tegelijkertijd werden de Ottomanen in de Kaukasus en het Midden-Oosten teruggedrongen.
De laatste sultan van het Ottomaanse Rijk ging in november 1922 in ballingschap, eerst op Malta en later aan de Italiaanse Rivièra. Hij stierf in San Remo in 1926.
Aan het einde van de oorlog in 1918 hadden de Britten, Fransen en Grieken het Ottomaanse Rijk veroverd en Constantinopel bezet. De Ottomanen moesten de Vrede van Sèvres tekenen, die het rijk verdeelde onder de winnaars en het zelfs grote delen van Klein-Azië (het hart van het rijk) afnam.
Van de Bosporus tot aan de Middellandse Zee zou de kust een internationale zone worden, bestuurd door de winnaars. Smyrna (nu İzmir) en de omliggende regio werd van Griekenland, dat van de gelegenheid gebruikmaakte om de westkust van Klein-Azië te veroveren, waar 2500 jaar eerder de Griekse stadstaten lagen.
Europa was uitgeput na vier jaar wereldoorlog, en toen de restanten van het Ottomaanse leger in 1919 een tegenoffensief lanceerden om de Grieken te verdrijven, greep de internationale gemeenschap niet in. Vanuit Ankara leidde de nationale verzetsbeweging de strijd om een plek voor de Turkstalige bevolking: Turkije.
De beweging werd geleid door de oorlogsheld van Gallipoli, generaal Mustafa Kemal (later bekend als Atatürk).
Mustafa Kemal Atatürk (in grijs pak) greep de macht na de val van de sultan.
Atatürk regeerde Turkije met harde hand
De oorlogsheld Atatürk verenigde het moderne Turkije. Hij wilde van zijn land een moderne Europese staat maken, maar regeerde autocratisch.
Vanaf 1923 zette Mustafa Kemal zich in om een modern Turkije te creëren. Als eerste president van het land en leider van de Republikeinse Volkspartij voerde hij talrijke hervormingen door.
Vrouwen kregen stemrecht en mochten studeren. Het metrieke stelsel werd ingevoerd en het Arabische alfabet werd vervangen door Latijnse letters. Seculiere rechtbanken kwamen in de plaats van religieuze, en hoofddoeken en polygamie werden verboden.
De president verbood ook de fez, die volgens hem niet paste bij een westers georiënteerd land. Het conservatieve deel van de bevolking was niet enthousiast, maar de belastingverlagingen voor de arme boeren hielpen. In 1934 eerde het parlement Kemal met de titel ‘Atatürk’, ‘vader der Turken’.
Tot zijn dood in 1938 was Kemal in feite een dictator, omdat hij vond dat de Turken nog niet klaar waren voor democratie. Pas in 1946 liet de partij de teugels vieren om dichter bij het Westen te komen, en werden verkiezingen met meerdere partijen toegestaan.
In drie jaar tijd wisten de Ottomanen het Griekse leger te verslaan en Groot-Brittannië, Frankrijk en Italië te dwingen Constantinopel op te geven.
Sultan moet vertrekken
Op 1 november 1922 schafte de nationale vergadering het Ottomaanse sultanaat officieel af en werd de laatste van de 36 sultans verbannen.
Hij verliet Constantinopel onder Brits escorte met vijf vrouwen, twee eunuchen en zijn barbier. Het jaar erop riep Mustafa Kemal Atatürk de Republiek Turkije uit – een eenpartijstaat met hemzelf als president.