Oekraïense slavin werd keizerin van de sultan

Roxelana trekt het gordijn voorzichtig opzij en kijkt uit over de schitterende straten van de grootste en mooiste stad van Europa, die zij met tegenzin ‘thuis’ noemt. Vier jaar eerder werd ze door Krimtataren ontvoerd uit haar thuisland Roethenië, in het huidige Oekraïne, en verkocht als slavin. In de harem kreeg ze een nieuwe naam. Ze werd Hürrem – vrolijk – genoemd, vanwege haar opgewekte humeur.

Nu staat ze op het punt om een van de machtigste mannen ter wereld te ontmoeten, en ze is goed voorbereid. Als concubine is ze opgeleid in de liefdeskunst. Lukt het haar om de sultan te behagen, dan wil hij haar misschien vaker zien – en wordt ze misschien wel zwanger. Alles wat ze de afgelopen vier jaar heeft meegemaakt, heeft geleid naar dit moment.

Hitsige sultan verslaafd aan zijn harem

Süleyman de Magnifieke was de langstzittende sultan van het Ottomaanse Rijk. Hij maakte naam door enorme gebieden (het huidige Irak, Servië en Hongarije) te veroveren, was een goede diplomaat en hield van vrouwen.

De Venetiaanse diplomaten in Constantinopel merkten op dat de sultan ‘erg hitsig’ was en vaak bezoek kreeg van de koninklijke harem, die in het oude paleis Eski Saray lag. De sultan voldeed aan alle verwachtingen van de Ottomanen – een sultan moest zich omringen met concubines en zoveel mogelijk zonen verwekken. Maar hij mocht nooit trouwen, want een vrouw zou zijn beslissingen kunnen beïnvloeden.

De concubines waren jonge maagden die bij hun ouders in afgelegen gebieden waren weggehaald en naar Constantinopel werden gebracht als cadeau voor de sultan. Hier namen ze afscheid van hun eerdere leven: ze moesten zich tot de islam bekeren, Turks leren en kregen les in de Ottomaanse tradities.

Voor de concubines was het een grote eer om de sultan te mogen bezoeken – en Süleyman verleende ze die eer maar al te graag. Tot de avond dat hij Roxelana ontmoette.

Een zoon voor de sultan was niet genoeg

Roxelana’s ontmoeting met de sultan ging zo goed dat hij haar steeds weer naar zijn slaapkamer liet komen, waar ze onder meer hun liefde voor poëzie deelden. 13 maanden later beviel ze van haar zoon Mehmed. Als moeder van een prins behoorde Roxelana tot de elite van het paleis. Ze kreeg nieuwe, luxueuze vertrekken en haar eigen bedienden.

Maar Mehmed was niet de eerste troonopvolger. Dat was Süleymans oudste zoon Mustafa, die de sultan kreeg met zijn concubine Mahidevran. De kindersterfte was echter zo hoog dat verwacht werd dat de sultan nog meer zonen zou krijgen bij andere vrouwen. Een concubine mocht namelijk maar één zoon baren, en als ze eenmaal zwanger was geweest, mocht ze niet meer bij de sultan komen.

Maar toen gebeurde het: de sultan wilde Roxelana blijven zien.

Roxelana liet rivaal verbannen

Tussen 1521 en 1526 kreeg Roxelana drie zonen van de sultan – Mehmed, Selim en Abdullah – en een dochter, Mihrimah. Al deze kinderen bevestigden een vermoeden dat al langer bestond: tegen alle tradities in was sultan Süleyman monogaam geworden.

Mahidevran was niet blij met deze ontwikkeling, omdat ze merkte dat zij en haar zoon status verloren. Süleyman was al die jaren goed voor haar geweest, maar nu eiste Roxelana al zijn aandacht op.

Mahidevran was bang dat haar rivale de sultan zou overhalen om haar eigen kinderen voorrang te geven op de troonopvolger Mustafa – of hem zelfs uit de weg te ruimen. Jarenlang wisselden de vrouwen ijzige blikken uit, totdat de jaloezie Mahidevran uiteindelijk te veel werd. Ze viel Hürrem aan, scheurde haar kleren kapot en krabde haar in het gezicht.

Toen de sultan om Roxelana vroeg, weigerde ze hem te ontmoeten.

‘Vertel de sultan dat ik met mijn gehavende gezicht het niet waard ben om bij hem te zijn,’ vertelde ze aan de eunuch die haar kwam halen. Maar toen Süleyman haar beval om te komen en haar verwondingen zag, vertelde ze dat Mahidevran hier verantwoordelijk voor was.

Süleyman confronteerde Mahidevran met deze beschuldiging. Zij bekende wat ze had gedaan en zei dat Roxelana het had verdiend. De sultan werd woedend en verbande zowel haar als haar zoon naar de regio Manisa, ver weg van Constantinopel.

Kwalijke geruchten over Roxelana

In 1534 had Roxelana de sultan nog twee zonen geschonken, en haar status als favoriet van de sultan werd verder versterkt toen Süleyman besloot om met haar te trouwen. Dit was ongekend, en het spectaculaire nieuws veroorzaakte opschudding tot ver buiten de grenzen van het Ottomaanse Rijk.

‘Er is iets bijzonders gebeurd: de sultan heeft een keizerin gekozen, een slavin uit Rusland,’ meldde een gezant van de stadstaat Genua. ‘Iedereen praat over de bruiloft, maar niemand weet wat het zal betekenen.’

Roxelana ging in het paleis van de sultan wonen en werd de eerste persoon in het Ottomaanse Rijk die de titel Haseki Sultan kreeg – vertrouweling van de sultan. Ook kreeg ze de naam Hürrem Sultan, om aan te geven dat ze deel was van de dynastie van de sultan. Dit besluit was een radicale breuk met het verleden, omdat vrouwen op politiek gebied niets te zeggen hadden. Maar Roxelana bevond zich nu in het machtscentrum van het Ottomaanse Rijk.

De komende jaren was ze bij vergaderingen over de toekomst van het rijk, ze liet scholen, moskeeën en herbergen bouwen in Constantinopel. Als Süleyman weg was, was zij zijn plaatsvervanger – en een toegewijde echtgenote, die hem hartstochtelijke brieven stuurde.

‘Dag en nacht brand ik van verdriet omdat ik niet bij u ben,’ schreef ze aan de sultan, die reageerde met:

‘Mijn hart is vol verdriet, mijn ogen vol tranen, ik ben je geliefde, je brengt me vreugde.’

Maar niet iedereen geloofde in hun liefde. Nadat Mustafa en zijn moeder uit het paleis waren verbannen, gingen er vreselijke geruchten over de invloed van Roxelana – die volgens de traditionele adviseurs van de sultan gevaarlijk groot was.

‘Ze zeggen dat ze hem heeft behekst,’ schreef de Venetiaanse diplomaat Luigi Bassano. ‘Het hele hof haat haar, maar omdat de sultan van haar houdt, durft niemand het hardop te zeggen.’

Vooral binnen het elitekorps van de sultan, de janitsaren, nam de onvrede toe. De janitsaren waren gek op Mustafa, die al had bewezen een dappere krijger te zijn die graag aan het front vocht. En nu waren ze bang dat Roxelana de sultan zou overhalen om een van haar zonen tot troonopvolger te benoemen.

De janitsaren waren zo loyaal aan Mustafa dat ze in 1552 openlijk trouw aan hem zwoeren en zijn hand kusten. Het gerucht ging dat ze samen een opstand tegen de sultan planden. Süleyman deed het verhaal af als een verzinsel.

‘God verhoede dat mijn Mustafa zolang ik leef zo’n onbeschaamde en onverstandige stap zou durven zetten,’ zei hij. Maar toch begon de sultan te twijfelen.

Sultan executeerde zijn eigen zoon

In 1553 keerde Süleyman terug naar het slagveld om te vechten tegen de Safawieden in het huidige Iran.

Zijn troonopvolger Mustafa vocht met zijn eigen leger. Tijdens de veldtocht schreef de grootvizier van de sultan, Rüstem Pasha, een brief aan Mustafa met de vraag of hij zich wilde aansluiten bij zijn vader. Tegen de sultan zei Pasha echter dat Mustafa hem wilde vermoorden.

Toen Mustafa aankwam bij de tent van de sultan, werd hij overmeesterd en vermoord door Süleymans bewakers.

Iedereen was geschokt door de dood van Mustafa. De janitsaren kwamen in opstand, en pas nadat de sultan Rüstem Pasha had verbannen en de soldaten loonsverhoging had gegeven, keerde de rust terug.

Maar het gerucht ging dat Roxelana achter de dood van de troonopvolger zat. Ze zou stiekem hebben samengespannen met Pasha om ervoor te zorgen dat haar zonen aan de macht kwamen. Jarenlang had ze hem geholpen, bijvoorbeeld door een huwelijk te regelen tussen hem en de enige dochter van haar en de sultan.

‘U luistert naar de woorden van een Russische heks,’ schreef de dichteres Nisayi, waarmee ze duidelijk verwoordde wat veel mensen in die tijd dachten.

Maar tot op de dag van vandaag, 500 jaar later, heeft niemand kunnen bewijzen dat Roxelana ook maar iets met de troonopvolging na Süleyman te maken had.

Roxelana zorgde voor verandering

Na de dood van Mustafa had Roxelana haar positie veiliggesteld en kon ze zich wijden aan verschillende bouwprojecten. De laatste jaren van haar leven liet ze een enorm ziekenhuis bouwen, het grootste van Constantinopel. Ze overleed in 1558 na een lang ziekbed. Süleyman liet een indrukwekkend mausoleum voor haar bouwen waarin Roxelana – en acht jaar later ook hijzelf – werd begraven.

Op dat moment was Selim de enige zoon van het echtpaar die nog leefde, maar tegen die tijd was de bloeiperiode van het Ottomaanse Rijk voorbij. Selim kreeg later de bijnaam ‘de Dronkene’ en verloor in 1571 het grootste deel van de Ottomaanse vloot tijdens een zeeslag tegen Spanje en de Italiaanse stadstaten bij Lepanto.

Maar één ding had hij geleerd van zijn vader, Süleyman de Magnifieke: Selim trouwde met een slimme concubine, Nurbanu, en er brak een tijdperk aan waarin de vrouwen van de sultan niet alleen kinderen moesten baren, maar ook politieke macht hadden.