Het gebulder van de Griekse kanonnen was tot in Ankara te horen. Zo ver was de vijand nog nooit doorgedrongen in Turkije. Telkens weer hadden de Turkse troepen zich moeten terugtrekken, en nu maakte hun tegenstander zich op voor de doodsteek.
Het was september 1921. Bij de rivier de Sakarya had het Turkse leger zich geconcentreerd voor een laatste wanhoopsoffensief. Getalsmatig waren de Grieken nauwelijks in de meerderheid, maar ze hadden beduidend meer vuurkracht. Dat gegeven had het afgelopen jaar de ene veldslag na de andere in het voordeel van Griekenland beslecht. Nu was de beslissing nabij.

In 1921 hadden de Turkse troepen zeven jaar lang vrijwel constant gevochten.
Generaal Mustafa Kemal was al gekozen als de held die de geschiedenis in zou gaan als Atatürk (vader der Turken), en in de oorlog was hij de politiek leider van de nationalisten geweest. Nu had hij ook het militaire bevel op zich genomen, wat een gewaagde zet was.
Later zou blijken dat zijn rivalen binnen de top van de Turkse vrijheidsbeweging hadden gehoopt dat hij een flater zou slaan en dat zij het roer konden overnemen.
Iedereen moet op Atatürk wachten
Er stond veel op het spel tijdens de Slag om Sakarya. De nationalistische Turkse troepen hadden nog één kans om te voorkomen dat hun land opgeslokt werd door de overwinnaars van de Eerste Wereldoorlog. Het Griekse leger ging in de aanval met steun van zware artillerie. De strijd was heftig en bloedig. De Turken werden langzaam maar zeker gedwongen zich terug te trekken.
Uiteindelijk veroverden de Grieken de strategisch belangrijke berg Çal en leek de overwinning binnen handbereik. Volgens sommige bronnen stond Mustafa Kemal op het punt het leger te bevelen zijn stellingen te verlaten. Dan was de nederlaag een feit geweest.
‘Hij was slim genoeg om te wachten en sterk genoeg om anderen samen met hem te laten wachten.’ Winston Churchill over Kemal Atatürk
Maar hij besloot toch stand te houden en lanceerde een voorzichtige tegenaanval. Toen bleek dat het Griekse leger in werkelijkheid uitgeput was. De bevoorradingslijnen waren te lang en de soldaten hadden gebrek aan voedsel en munitie. Al gauw was het de beurt aan de Grieken om zich terug te trekken.
De meesten dachten dat Kemal meteen in het offensief zou gaan om de vijand uit het land te verjagen. Maar hij stelde zich afwachtend op. Depots werden aangevuld en hij gaf bevel tot een algehele mobilisatie. Churchill, een tijdgenoot van Mustafa Kemal, prees hem later voor deze strategie:
‘Hij was slim genoeg,’ schreef de Britse politicus, ‘om te wachten en sterk genoeg om anderen samen met hem te laten wachten.’

In 1919 vielen de Grieken het restant van het Ottomaanse Rijk binnen om het westelijke deel te veroveren, dat van oudsher Grieks was.
Grieken worden verslagen
Pas op 26 augustus van het volgende jaar sloeg Mustafa Kemal toe. Hij begon aan een grootschalig offensief en hield pas op toen de Grieken volledig verslagen waren.
Een propagandist schreef in plechtige bewoordingen dat de aftocht die al was begonnen toen de Ottomaans-Turkse strijdkrachten in 1683 waren verslagen buiten de muren van Wenen, eindelijk ten einde was.
Het was een duidelijke verwijzing: Mustafa Kemal kon zich meten met de stichters van het Ottomaanse Rijk. Hij was er opgegroeid en was getuige geweest van de ondergang. Maar wie hoopte dat hij plannen koesterde om de glorie van dat rijk in ere te herstellen, kwam van een koude kermis thuis.
Een koppige jongeman
De aanstaande volksheld kwam ter wereld in mei 1881. Hij was de zoon van een douanebeambte in de stad Selânik in het Europese deel van het kolossale Ottomaanse Rijk, nu Thessaloniki in Griekenland. Al op jonge leeftijd stond Mustafa bekend als een wilskrachtig, koppig ventje dat zichzelf heel belangrijk vond.
Zijn vader overleed vroeg, en al op zijn 10e was Mustafa hoofd van het gezin. Zonder iemand om advies te vragen verliet hij de school waar zijn moeder hem op had gezet en stapte hij over naar een militaire basisschool. Daar blonk hij al snel uit, en hij bleek over een flinke wiskundeknobbel te beschikken.
Op deze school begonnen de mensen hem ‘Kemal’ te noemen, wat ‘perfectie’ betekent. Volgens latere propagandistische schrijfsels kreeg hij de bijnaam van zijn wiskundeleraar omdat hij zo briljant was. Mustafa Kemal was een van de beste leerlingen van de klas toen hij doorstroomde naar een hogere militaire opleiding.
Ottomaanse Rijk werd stukje bij beetje opgegeten
Na 300 jaar uitbreiding ging het vanaf eind 17e eeuw bergafwaarts met het Ottomaanse Rijk. Zonder nieuwe veroveringen had het rijk niet genoeg geld om opstanden en aanvallen het hoofd te kunnen bieden.

1807: Uitbreiding van het Ottomaanse Rijk
Rond 1800 heeft de sultan in Istanboel in grote delen van het rijk weinig meer te zeggen, maar het is nog wel enigszins een eenheid.

1830: Afscheid van Griekenland
Begin 19e eeuw valt Rusland vanuit het noorden aan en verovert het o.a. Georgië, delen van Armenië en een groot gebied rond de monding van de Donau. De Grieken komen in opstand en bevechten hun onafhankelijkheid.

1878: Ottomanen raken Balkan kwijt
Op het Congres van Berlijn in 1878 nemen de Europese grootmachten Bosnië-Herzegovina af van de Ottomanen en komt het onder Oostenrijks-Hongaars gezag. Servië, Montenegro, Bulgarije en Roemenië worden zelfstandig.

1915: Wereldrijk is duur
Tijdens de Balkanoorlogen in 1913 raken de Ottomanen Macedonië, Thracië en Albanië kwijt aan Bulgarije, Griekenland, Montenegro en Servië. Als de Eerste Wereldoorlog uitbreekt, nemen de Britten bezit van Egypte, Soedan en Cyprus.

1923: Turkije ontstaat
Met het Verdrag van Sèvres in 1920 worden de resten van het rijk verdeeld onder o.a. Frankrijk, Engeland en Griekenland. Maar het leger wijst het verdrag af en verslaat de vreemde mogendheden. In 1923 sticht Atatürk de Republiek Turkije.
Als jonge officier in Istanboel kreeg hij al snel te maken met penibele omstandigheden. Het Ottomaanse Rijk, dat in zijn bloeitijd grote delen van Zuidoost-Europa, het Midden-Oosten en Noord-Afrika had overheerst, was al lange tijd in verval.
Het rijk stond onder enorme externe druk van vijanden die de provincies stukje bij beetje afsnoepten, en het werd van binnenuit verzwakt door hervormingsgezinden en revolutionairen. Een grote rol speelden de jongeren die hun inspiratie uit het Westen haalden. Zij wilden af van het oude regime, waarin belangrijke functies overgingen van vader op zoon en de sultan in Istanboel overal het laatste woord over had. Ze wilden naar voorbeeld van de Europese verlichting nieuwe technieken en kennis introduceren in het land.
Mustafa Kemal was een van deze hervormingsgezinde jongeren, die in de gaten gehouden werden door de veiligheidspolitie terwijl ze snel opklommen in het leger. Ze zagen in dat het oude, uitgestrekte en multiculturele Ottomaanse Rijk gedoemd was. Maar wat zou ervoor in de plaats komen? Velen zagen wel wat in een meer beperkte nationale staat, voorbehouden aan het Turkse volk.

De Amerikaanse verpleegster Emma Cushman redde meer dan 1000 Armeense kinderen wier ouders waren vermoord.
Voor christelijke minderheid was geen plaats
Bij het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog in 1914 vormden christenen zo’n 20 procent van de bevolking. Toen de wapens 10 jaar later zwegen, waren ze vrijwel allemaal verdwenen.
In 1915 begonnen de Jonge Turken, die de macht hadden gegrepen in het Ottomaanse Rijk, een keiharde campagne tegen de christelijke Armeniërs in het huidige oosten van Turkije. Ze beschuldigden de Armeniërs van heulen met de vijand, en in de volkerenmoord die volgde, vonden tot 1,5 miljoen mensen de dood. Ook de zogeheten Assyrische christenen werden op grote schaal vermoord of verdreven uit de oostelijke gebieden.
Het is niet zeker of Atatürk een rol speelde in deze gebeurtenissen. Hij steunde op dat moment de Jonge Turken, maar zat niet aan de top. Dat was wel het geval toen Turkse eenheden in 1920 de Fransen verdreven uit Marash (nu Kahramanmaraş), waar veel Armeense vluchtelingen waren gehuisvest. Daarna werden er zo’n 12.000 Armeense burgers vermoord.
In 1923 ontdeden de Turken zich van de laatste grote christelijke minderheid toen 1,5 miljoen Grieks-orthodoxe burgers naar Griekenland werden uitgezet. Voortaan waren de etnische Turken de dominante bevolkingsgroep in het nieuwe Turkije.
Atatürk wordt oorlogsheld
Een Turks-nationalistische beweging kwam op. In 1908 pleegden de aanhangers een staatsgreep. De sultan werd het land uit gezet, en er kwam een nieuwe op de troon. Maar de feitelijke leiding was in handen van de ‘Jonge Turken’. Mustafa Kemal was een van hen, maar zat niet in de top en zou later afstand nemen van de beweging.
In de tijd van de Jonge Turken raakte het rijk verder verzwakt en lagen verschillende politieke facties voortdurend met elkaar overhoop over de koers die het land zou varen. Voor Mustafa Kemal was de Eerste Wereldoorlog een uitgelezen kans om zijn waarde als soldaat te tonen.
Voor het Ottomaanse Rijk als geheel was de oorlog een ramp, maar niet alle slagen werden verloren. Zo was er de beroemde slag bij Gallipoli, waar de Ottomanen een groot geallieerd leger versloegen. De troepen stonden onder bevel van niemand minder dan Mustafa Kemal, en door de overwinning was hij in één klap een oorlogsheld.
Turken moeten moderner worden
Het Ottomaanse Rijk zou de Eerste Wereldoorlog echter niet overleven: de geallieerden hadden geheime plannen om het onderling op te delen. Soldaten uit Engeland, Frankrijk en aartsvijand Griekenland namen Istanboel in. Nu verzamelde Mustafa Kemal het leger om zich heen.
Zo begon het gevecht dat er tot verbazing van de buitenwereld uiteindelijk toe leidde dat de vermoeide geallieerden werden verslagen en de Grieken werden verjaagd. De zogeheten bevrijdingsoorlog was voorbij, en Mustafa Kemal was de onbetwiste leider van het land. Hij riep de Republiek Turkije uit en voerde in sneltreinvaart hervormingen door.

In zijn streven om Turkije te verwestersen, verving Kemal Atatürk (r) de traditionele Arabische letters door het Latijnse alfabet, dat iedereen voortaan moest gebruiken.
Als generaal was hij al succesvol geweest, maar als politiek leider kwam hij pas echt tot ontplooiing. Al snel schafte Mustafa Kemal het sultanaat af, waarmee het Ottomaanse Rijk voorgoed verleden tijd was. Maar nog revolutionairder was de radicale secularisatie die hij doorvoerde.
Ook het kalifaat, de religieuze machtsstructuur, werd opgeheven. Dat gold eveneens voor godsdienstscholen en de shariawetten. Geïnspireerd door westerse democratieën vernieuwde Mustafa Kemal de grondwet en zette hij een nieuw burgerlijk rechtsstelsel op. En de westerse invloed ging nog verder. Ambtenaren mochten het traditionele hoofddeksel, de fez, niet meer dragen en moesten een hoed opzetten.
Vrouwen werden vrij, sluiers werden verboden en alle burgers werden gestimuleerd om westerse omgangsvormen aan te nemen. Het Latijnse alfabet werd ingevoerd, de Koran werd in het Turks vertaald. Mustafa Kemal wilde Turkije in rap tempo ‘beschaven’ en de moderne wereld binnenloodsen.

Anders dan de Ottomaanse heersers hield Atatürk niet van pracht en praal. Hij liet zich vervoeren op een motorfiets met zijspan om kosten te besparen.
Alleen zo, redeneerde hij, zou Turkije de achterlijkheid ontstijgen. Voor Mustafa Kemal was het streven om van het Westen te leren onlosmakelijk verbonden met Turks nationalisme. Veel ideeën kwamen van buiten, maar moesten wel toegesneden worden op de Turkse situatie.
Verzet wordt neergeslagen
Al die hervormingen stuitten natuurlijk op verzet onder delen van de bevolking, maar Kemal wist van geen wijken. Een poging tot opstand sloeg hij met harde hand neer, en een aanslag op zijn leven mislukte. Niets kon de hervormingsdrang van de nieuwe leider stoppen. En tijdens zijn binnenlandse werkzaamheden boekte Mustafa Kemal een reeks diplomatieke overwinningen.
Mustafa Kemal, die van het parlement de eretitel Atatürk kreeg, sloot vrede met alle buren. Met name het verdrag met aartsvijand Griekenland was van belang. Al snel lagen de grenzen van het moderne land vast en waren ze veiliggesteld.
Maar ook binnen de landsgrenzen was er weerstand. Vooral de religieuze groeperingen waren fel gekant tegen de hervormingen. Voor een sterke oppositie was echter geen ruimte. Met de Koerdische separatisten werd keihard afgerekend.
Sommige onderdelen van Atatürks nationalistische agenda komen bizar over. Zo steunde hij ‘onderzoek’ dat concludeerde dat Turkije de bakermat van de beschaving was en dat alle andere talen uit het Turks waren voortgekomen.
Daarnaast kwamen de persoonlijke problemen van de leider steeds meer op de voorgrond. Hij was in de jaren 1920 kort getrouwd geweest, maar had geen biologische kinderen. Hij adopteerde wel 12 dochters en één zoon.

Atatürk adopteerde 13 kinderen, onder wie Sabiha Gökçen, die gevechtspiloot werd en naar wie de luchthaven van Istanboel is genoemd.
In zijn vrije tijd deed hij aan lezen, paardrijden, dansen, schaken – en drinken. Kemal Atatürk was al op jonge leeftijd alcoholist, en hoe ouder hij werd, hoe meer hij ging drinken. Op een bepaald moment zei hij dat raki, de nationale drank van Turkije, het enige was wat rust gaf in zijn hoofd.
Op 10 november 1938 overleed de stichter van Turkije op 57-jarige leeftijd. Levercirrose was de doodsoorzaak.
‘Naties die hun nationale identiteit niet weten te vinden, vallen ten prooi aan andere naties.’ Toegeschreven aan Atatürk, 1923
Op de muur van zijn mausoleum in Ankara staat een citaat dat wordt toegeschreven aan Atatürk:
‘Naties die hun nationale identiteit niet weten te vinden, vallen ten prooi aan andere naties.’