Na de val van de sultan: Atatürk stichtte Turkije

Generaal Mustafa Kemal was al gekozen als de held die de geschiedenis in zou gaan als Atatürk (vader der Turken), en in de oorlog was hij de politiek leider van de nationalisten geweest. Nu had hij ook het militaire bevel op zich genomen, wat een gewaagde zet was.

Later zou blijken dat zijn rivalen binnen de top van de Turkse vrijheidsbeweging hadden gehoopt dat hij een flater zou slaan en dat zij het roer konden overnemen.

Iedereen moet op Atatürk wachten

Er stond veel op het spel tijdens de Slag om Sakarya. De nationalistische Turkse troepen hadden nog één kans om te voorkomen dat hun land opgeslokt werd door de overwinnaars van de Eerste Wereldoorlog. Het Griekse leger ging in de aanval met steun van zware artillerie. De strijd was heftig en bloedig. De Turken werden langzaam maar zeker gedwongen zich terug te trekken.

Uiteindelijk veroverden de Grieken de strategisch belangrijke berg Çal en leek de overwinning binnen handbereik. Volgens sommige bronnen stond Mustafa Kemal op het punt het leger te bevelen zijn stellingen te verlaten. Dan was de nederlaag een feit geweest.

Maar hij besloot toch stand te houden en lanceerde een voorzichtige tegenaanval. Toen bleek dat het Griekse leger in werkelijkheid uitgeput was. De bevoorradingslijnen waren te lang en de soldaten hadden gebrek aan voedsel en munitie. Al gauw was het de beurt aan de Grieken om zich terug te trekken.

De meesten dachten dat Kemal meteen in het offensief zou gaan om de vijand uit het land te verjagen. Maar hij stelde zich afwachtend op. Depots werden aangevuld en hij gaf bevel tot een algehele mobilisatie. Churchill, een tijdgenoot van Mustafa Kemal, prees hem later voor deze strategie:

‘Hij was slim genoeg,’ schreef de Britse politicus, ‘om te wachten en sterk genoeg om anderen samen met hem te laten wachten.’

Grieken worden verslagen

Pas op 26 augustus van het volgende jaar sloeg Mustafa Kemal toe. Hij begon aan een grootschalig offensief en hield pas op toen de Grieken volledig verslagen waren.

Een propagandist schreef in plechtige bewoordingen dat de aftocht die al was begonnen toen de Ottomaans-Turkse strijdkrachten in 1683 waren verslagen buiten de muren van Wenen, eindelijk ten einde was.

Het was een duidelijke verwijzing: Mustafa Kemal kon zich meten met de stichters van het Ottomaanse Rijk. Hij was er opgegroeid en was getuige geweest van de ondergang. Maar wie hoopte dat hij plannen koesterde om de glorie van dat rijk in ere te herstellen, kwam van een koude kermis thuis.

Een koppige jongeman

De aanstaande volksheld kwam ter wereld in mei 1881. Hij was de zoon van een douanebeambte in de stad Selânik in het Europese deel van het kolossale Ottomaanse Rijk, nu Thessaloniki in Griekenland. Al op jonge leeftijd stond Mustafa bekend als een wilskrachtig, koppig ventje dat zichzelf heel belangrijk vond.

Zijn vader overleed vroeg, en al op zijn 10e was Mustafa hoofd van het gezin. Zonder iemand om advies te vragen verliet hij de school waar zijn moeder hem op had gezet en stapte hij over naar een militaire basisschool. Daar blonk hij al snel uit, en hij bleek over een flinke wiskundeknobbel te beschikken.

Op deze school begonnen de mensen hem ‘Kemal’ te noemen, wat ‘perfectie’ betekent. Volgens latere propagandistische schrijfsels kreeg hij de bijnaam van zijn wiskundeleraar omdat hij zo briljant was. Mustafa Kemal was een van de beste leerlingen van de klas toen hij doorstroomde naar een hogere militaire opleiding.

Als jonge officier in Istanboel kreeg hij al snel te maken met penibele omstandigheden. Het Ottomaanse Rijk, dat in zijn bloeitijd grote delen van Zuidoost-Europa, het Midden-Oosten en Noord-Afrika had overheerst, was al lange tijd in verval.

Het rijk stond onder enorme externe druk van vijanden die de provincies stukje bij beetje afsnoepten, en het werd van binnenuit verzwakt door hervormingsgezinden en revolutionairen. Een grote rol speelden de jongeren die hun inspiratie uit het Westen haalden. Zij wilden af van het oude regime, waarin belangrijke functies overgingen van vader op zoon en de sultan in Istanboel overal het laatste woord over had. Ze wilden naar voorbeeld van de Europese verlichting nieuwe technieken en kennis introduceren in het land.

Mustafa Kemal was een van deze hervormingsgezinde jongeren, die in de gaten gehouden werden door de veiligheidspolitie terwijl ze snel opklommen in het leger. Ze zagen in dat het oude, uitgestrekte en multiculturele Ottomaanse Rijk gedoemd was. Maar wat zou ervoor in de plaats komen? Velen zagen wel wat in een meer beperkte nationale staat, voorbehouden aan het Turkse volk.

Atatürk wordt oorlogsheld

Een Turks-nationalistische beweging kwam op. In 1908 pleegden de aanhangers een staatsgreep. De sultan werd het land uit gezet, en er kwam een nieuwe op de troon. Maar de feitelijke leiding was in handen van de ‘Jonge Turken’. Mustafa Kemal was een van hen, maar zat niet in de top en zou later afstand nemen van de beweging.

In de tijd van de Jonge Turken raakte het rijk verder verzwakt en lagen verschillende politieke facties voortdurend met elkaar overhoop over de koers die het land zou varen. Voor Mustafa Kemal was de Eerste Wereldoorlog een uitgelezen kans om zijn waarde als soldaat te tonen.

Voor het Ottomaanse Rijk als geheel was de oorlog een ramp, maar niet alle slagen werden verloren. Zo was er de beroemde slag bij Gallipoli, waar de Ottomanen een groot geallieerd leger versloegen. De troepen stonden onder bevel van niemand minder dan Mustafa Kemal, en door de overwinning was hij in één klap een oorlogsheld.

Turken moeten moderner worden

Het Ottomaanse Rijk zou de Eerste Wereldoorlog echter niet overleven: de geallieerden hadden geheime plannen om het onderling op te delen. Soldaten uit Engeland, Frankrijk en aartsvijand Griekenland namen Istanboel in. Nu verzamelde Mustafa Kemal het leger om zich heen.

Zo begon het gevecht dat er tot verbazing van de buitenwereld uiteindelijk toe leidde dat de vermoeide geallieerden werden verslagen en de Grieken werden verjaagd. De zogeheten bevrijdingsoorlog was voorbij, en Mustafa Kemal was de onbetwiste leider van het land. Hij riep de Republiek Turkije uit en voerde in sneltreinvaart hervormingen door.

Als generaal was hij al succesvol geweest, maar als politiek leider kwam hij pas echt tot ontplooiing. Al snel schafte Mustafa Kemal het sultanaat af, waarmee het Ottomaanse Rijk voorgoed verleden tijd was. Maar nog revolutionairder was de radicale secularisatie die hij doorvoerde.

Ook het kalifaat, de religieuze machtsstructuur, werd opgeheven. Dat gold eveneens voor godsdienstscholen en de shariawetten. Geïnspireerd door westerse democratieën vernieuwde Mustafa Kemal de grondwet en zette hij een nieuw burgerlijk rechtsstelsel op. En de westerse invloed ging nog verder. Ambtenaren mochten het traditionele hoofddeksel, de fez, niet meer dragen en moesten een hoed opzetten.

Vrouwen werden vrij, sluiers werden verboden en alle burgers werden gestimuleerd om westerse omgangsvormen aan te nemen. Het Latijnse alfabet werd ingevoerd, de Koran werd in het Turks vertaald. Mustafa Kemal wilde Turkije in rap tempo ‘beschaven’ en de moderne wereld binnenloodsen.

Alleen zo, redeneerde hij, zou Turkije de achterlijkheid ontstijgen. Voor Mustafa Kemal was het streven om van het Westen te leren onlosmakelijk verbonden met Turks nationalisme. Veel ideeën kwamen van buiten, maar moesten wel toegesneden worden op de Turkse situatie.

Verzet wordt neergeslagen

Al die hervormingen stuitten natuurlijk op verzet onder delen van de bevolking, maar Kemal wist van geen wijken. Een poging tot opstand sloeg hij met harde hand neer, en een aanslag op zijn leven mislukte. Niets kon de hervormingsdrang van de nieuwe leider stoppen. En tijdens zijn binnenlandse werkzaamheden boekte Mustafa Kemal een reeks diplomatieke overwinningen.

Mustafa Kemal, die van het parlement de eretitel Atatürk kreeg, sloot vrede met alle buren. Met name het verdrag met aartsvijand Griekenland was van belang. Al snel lagen de grenzen van het moderne land vast en waren ze veiliggesteld.

Maar ook binnen de landsgrenzen was er weerstand. Vooral de religieuze groeperingen waren fel gekant tegen de hervormingen. Voor een sterke oppositie was echter geen ruimte. Met de Koerdische separatisten werd keihard afgerekend.

Sommige onderdelen van Atatürks nationalistische agenda komen bizar over. Zo steunde hij ‘onderzoek’ dat concludeerde dat Turkije de bakermat van de beschaving was en dat alle andere talen uit het Turks waren voortgekomen.

Daarnaast kwamen de persoonlijke problemen van de leider steeds meer op de voorgrond. Hij was in de jaren 1920 kort getrouwd geweest, maar had geen biologische kinderen. Hij adopteerde wel 12 dochters en één zoon.

In zijn vrije tijd deed hij aan lezen, paardrijden, dansen, schaken – en drinken. Kemal Atatürk was al op jonge leeftijd alcoholist, en hoe ouder hij werd, hoe meer hij ging drinken. Op een bepaald moment zei hij dat raki, de nationale drank van Turkije, het enige was wat rust gaf in zijn hoofd.

Op 10 november 1938 overleed de stichter van Turkije op 57-jarige leeftijd. Levercirrose was de doodsoorzaak.

Op de muur van zijn mausoleum in Ankara staat een citaat dat wordt toegeschreven aan Atatürk:

‘Naties die hun nationale identiteit niet weten te vinden, vallen ten prooi aan andere naties.’