Göbekli Tepe: Wieg van de goden stond in Turkije

Tussen de buitenste T-pilaren waren stenen muren gebouwd met aan de binnenzijde een kleine verhoging, een soort bank.

De grootste cirkels hadden een diameter van zo’n 30 meter en de grootste pilaren, gehouwen uit één blok hard kalksteen, wogen 10 tot 16 ton.

Op veel pilaren waren kunstige reliëfs uitgehakt van bijvoorbeeld everzwijnen, vossen en gazellen, maar ook slangen, spinnen en schorpioenen.

Het monumentale bouwwerk, dat wat doet denken aan Stonehenge in Engeland, verraste de onderzoekers in hoge mate.

Maar de verrassing sloeg om in ongeloof toen de oudste stenen cirkels op basis van koolstof 14-datering van houtskoolresten in de kalk van een van de ringmuren werden gedateerd op 11.600 jaar oud.

Het monument in Göbekli Tepe was dus 7000 jaar ouder dan Stonehenge! 11.600 jaar geleden waren keramiek, smeedkunst, het schrift en landbouw nog niet uitgevonden.

De periode wordt Prekeramisch Neolithicum A genoemd – de steentijd voordat er potten werden gebakken.

De mensen woonden in verspreide groepen en leefden van de jacht en het verzamelen van wilde bessen en planten.

Volgens de wetenschap was deze cultuur vrijwel voortdurend in beweging op zoek naar prooidieren, en hadden de leden geen ruimte voor grote bouwprojecten, een gespecialiseerde werkverdeling of georganiseerde religie.

Pas met de neolithische revolutie, toen de landbouw en de boerencultuur ontstonden – vijf eeuwen na de bouw van Göbekli Tepe – kwam er tijd vrij om landbouwnederzettingen te bouwen en later technisch geavanceerde samenlevingen in te richten, die onder leiding van koningen en priesters grote, monumentale bouwprojecten ondernamen, zoals de imposante tempels van Mesopotamië of de piramiden van de farao’s in Egypte.

De vondst van Göbekli Tepe maakte echter korte metten met deze ideeën over de ontwikkeling van de vroege steentijd. Zoals de Engelse archeoloog Ian Hodder het later formuleerde: ‘Al onze theorieën zaten ernaast.’

Veel van de dierenreliëfs die in de pilaren en elders zijn uitgehouwen, stellen roofdieren en giftige beesten voor, waar de jagers natuurlijk bang voor waren.

In zijn boek over Göbekli Tepe schrijft Schmidt, die de opgraving van de tempel leidde tot zijn dood in 2014, dat de afbeeldingen van de gevaarlijke dieren waarschijnlijk ongenode gasten moesten afschrikken – zowel boze geesten als vijanden.

Onder de afgebeelde dieren zijn ook aaseters, zoals gieren, waarvan er één boven een menselijk lichaam zonder hoofd lijkt te zweven.

Schmidts theorie is dat het gebied rond de tempel als een soort begraafplaats werd gebruikt, waar de doden in de openlucht neer werden gelegd om te worden opgegeten door aasetende roofvogels.

Tibetanen doen dat nog steeds. Tot op heden hebben de archeologen slechts weinig menselijke botten bij de tempel gevonden. Misschien zijn ze naderhand verzameld en naar elders gebracht.

De arbeiders moesten dus hun eigen spierkracht gebruiken om de pilaren naar de bouwplaats te vervoeren.

De beroemde Noorse antropoloog Thor Heyerdahl experimenteerde in de jaren 1950 met het verslepen van loodzware stenen beelden zonder hulp van wielen of trekdieren.

Het lukte hem om met 180 mannen een beeld van 12 ton naar zijn bestemming te brengen met enkel touwen en boomstammen.

Voor de T-pilaren van Göbekli Tepe zullen ongeveer evenveel mensen nodig zijn geweest.

Naast de vele arbeiders die het zware sleepwerk deden, hadden de tempelbouwers echter ook mensen nodig die de pilaren uithakten en de vele dierenreliëfs aanbrachten.

Er zullen dus minstens een paar honderd arbeiders bij de bouw betrokken zijn geweest, en waarschijnlijk nog wel meer.

In de directe omgeving woonden echter weinig mensen, dus volgens Klaus Schmidt moeten de bouwers de hulp hebben ingeroepen van jagers die tot 200 kilometer verderop woonden.

‘Verschillende zelfstandige gemeenschappen moeten samen hebben afgesproken om arbeiders te leveren voor de bouw van deze tempel,’ schrijft Schmidt.

Nevalı Çori, dat nu onder een modern stuwmeer ligt, werd in de jaren 1980 opgegraven en dateert van circa 8500 v.Chr., toen Göbekli Tepe nog in gebruik was.

Nevalı Çori was wel bewoond, en in een van de gebouwen, die mogelijk dienstdeed als een klein, lokaal tempeltje, stonden twee T-vormige pilaren van hetzelfde soort als in Göbekli Tepe.

De theorie van de onderzoekers is dat de stammen in de regio die dezelfde religie deelden een of meer keer per jaar bijeenkwamen om aan de tempel te werken en ceremoniën te houden voor de goden en hun voorouders.

De experts vermoeden dat de jager-­verzamelaars vonden dat de ‘magie’ van de oude cirkels gaandeweg verdween en dat ze steeds nieuwe bouwden om de kracht ervan weer aan te wakkeren.

Misschien kwamen er nieuwe bouwwerken bij na een slecht jaar met veel ongelukken en weinig opbrengst.

De oudste steencirkels zijn volgens de Duitsers het grootst en het mooist versierd.

In de loop der tijd werden de cirkels steeds kleiner, en de T-vormige pilaren ook. De jongste tempels hebben pilaren van maar 1,5 meter hoog, en de decoraties zijn van mindere kwaliteit.

Vanaf circa 8200 v.Chr. werd er niet meer gebouwd bij Göbekli Tepe.

Dat zou min of meer overeenkomen met de tijd waarin de boerencultuur, met vee en landbouw, de overhand kreeg in de regio.

De mensen gingen in vruchtbare dalen wonen, dicht bij rivieren, waaruit de gewassen en de dieren water konden krijgen.

Göbekli Tepe, dat op een droge heuvel lag, werd verlaten, maar niet voordat alle cirkels werden bedekt met aarde en steen. De jagers begroeven zo hun verleden en vertrokken voorgoed.

Volgens de archeologen is het mogelijk dat de jagers – lang voordat de eerste steen van het heiligdom op Göbekli Tepe werd gelegd – regelmatig op deze heuvel bij elkaar kwamen om religieuze ceremoniën te houden voor hun goden en hun voorouders.

De gedetailleerde dierenreliëfs laten bovendien zien dat de tijd van de jager-­verzamelaars bekwame steenhouwers kende.

Specialisatie was dus niet voorbehouden aan de latere boerencultuur. Pas 5000 jaar nadat Göbekli Tepe werd verlaten, werden er weer grote tempels gebouwd, deze keer door volkeren in Mesopotamië in het huidige Irak.

Zijn theorie strookt met het feit dat enkele van de eerste bewijzen van de verbouw van vroege graansoorten stamt uit de steentijdnederzetting Nevalı Çori, slechts 50 kilometer van Göbekli Tepe.

En die valt samen met het hoogtepunt van de tempelbouw.

De T-pilaren in Nevalı Çori laten zien dat er contact was tussen de tempel en de nederzetting. Schmidts theorie is dus aannemelijk, al verwerpt hij alle eerdere aannames.

Zoals hij zelf in een interview zei: ‘Eerst kwam de tempel, toen de stad.’

Dat zijn echter lang niet al Schmidts collega’s met hem eens. Die wijzen erop dat het waarschijnlijker is dat de landbouw door verschillende factoren is ontstaan. Alleen nieuwe ontdekkingen kunnen daarover uitsluitsel geven.