Wapenwedloop ruïneerde economie
Op papier was de Sovjet-Unie net zo slagvaardig als haar aartsrivaal de VS.
Maar de werkelijkheid was anders: de wapenwedloop van de Koude Oorlog had een vermogen gekost, waardoor andere sectoren in het gedrang waren gekomen. Zo moest de industrie het stellen met zwaar verouderde machines.
Hoewel de Sovjet-Unie in de jaren 1980 op een failliet afstevende, kon het regime de wapenwedloop niet opgeven.
Het leger bleef dan ook de grootste kostenpost: de Sovjet-Unie gaf 12 procent van haar bruto nationaal product (BNP) uit aan defensie, terwijl de Amerikanen aan zes procent voldoende hadden.
De hoge investeringen in het leger hadden wel vaak het gewenste resultaat. Zo beschikte de Sovjet-Unie in 1981 over 5000 atoombommenwerpers met een groot bereik. De Amerikanen hadden er ‘slechts’ 4000.
Maar lang niet iedereen was blij met dit economische beleid, waar gewone inwoners de keerzijde van ondervonden. Zij hadden minder te kiezen dan westerse burgers.
Hervormingen helpen niet
Doordat de industrie verzwakt was, was er een tekort aan alles. Zo moesten Sovjetburgers 10 tot 15 jaar wachten op een nieuwe auto, want de fabrieken konden maar aan 45 procent van de vraag voldoen.
Toen Michail Gorbatsjov in 1985 secretaris-generaal werd van de communistische partij – en daarmee de leider van het land – zag hij zich gedwongen om de Sovjetrepublieken zelfstandiger te maken.
Dat had echter weinig effect, want doordat het productieapparaat jarenlang verwaarloosd was, kon de productie niet binnen korte tijd opgevoerd worden.
Bovendien was er een gebrek aan buitenlandse valuta om nieuwe machines te kopen.
De hervormingen die Gorbatsjov eind jaren 1980 doorvoerde, maakten pijnlijk duidelijk dat de industrie nog lang niet aan de vraag van de burgers zou kunnen voldoen.
Afghanistan was funest voor reputatie van het Rode Leger
Op Eerste Kerstdag 1979 staken de eersten van 115.000 Sovjettroepen de grens met Afghanistan over. 7000 elite-soldaten landden in de hoofdstad Kaboel.
De Sovjet-Unie wilde de communistische regering van het land te hulp schieten.
Het was al snel duidelijk dat het Rode Leger nauwelijks opgewassen was tegen de Afghaanse islamitische strijders, de moedjahedien, en de noordelijke krijgsheren.
De Russen waren in militair en technologisch opzicht veruit superieur, maar ze wisten alleen enkele steden te veroveren. Het platteland bleef in Afghaanse handen.
In 1982 draaide de oorlog uit op een bloedige patstelling. Het Rode Leger voerde wraakacties uit om burgers te straffen voor gedode Russische soldaten.
Het Rode Leger is toch overwinnelijk
Pas in 1989 trok Michail Gorbatsjov de laatste troepen terug. De Sovjet-Unie had toen echter al grote economische en militaire schade geleden door de invasie, en ruim 14.000 soldaten waren in Afghanistan gesneuveld.
Het fiasco zorgde voor een flinke smet op het blazoen van het Rode Leger, dat zich in de Tweede Wereldoorlog zo sterk had getoond.
In het jaar dat de Sovjets Afghanistan verlieten, braken er opstanden uit in de DDR, Hongarije en Tsjecho-Slowakije. Daar had het Rode Leger eerder opstanden neergeslagen, maar nu bleven de soldaten in hun kazernes.
De Sovjets begonnen zich in 1988 terug te trekken uit Afghanistan terwijl de Moedjahedien ze met Amerikaanse luchtdoelraketten onder vuur namen.
Tsjernobyl bracht propaganda aan het licht
Het was 21.02 uur toen de nieuwslezer op de staatstelevisie van de Sovjet-Unie op 28 april 1986 deze woorden sprak:
Er heeft zich een ongeluk voorgedaan in de kerncentrale van Tsjernobyl. Een van de reactoren is beschadigd. De gevolgen van het ongeluk worden hersteld. Er wordt bijstand verleend aan alle betrokkenen.’
De presentator meldde niet dat tienduizenden Oekraïners geëvacueerd waren, dat de kerncentrale radioactief materiaal verspreidde over grote delen van de Sovjet-Unie en haar buurlanden, en dat de regering in Moskou zich genoodzaakt had gezien met het bericht naar buiten te komen omdat Zweedse wetenschappers alarm hadden geslagen over radioactieve fall-out in Scandinavië.
Het grootste schandaal was echter dat de Sovjetburgers pas ruim twee dagen na de ramp geïnformeerd werden. Reactor nummer 4 van Tsjernobyl was al in de nacht van 26 april ontploft.
Ramp tast vertrouwen aan
Toen Gorbatsjov meer dan twee weken na het ongeluk op de landelijke televisie verscheen om over de ramp te spreken, liet hij belangrijke details weg, bijvoorbeeld dat het ruim twee dagen had geduurd voor de evacuatie van burgers was begonnen.
In de volgende maanden kwam de waarheid over de kernramp stukje bij beetje boven tafel doordat onafhankelijke journalisten de berichtgeving kritisch volgden.
Het gevolg was de grootste vertrouwensbreuk tussen de regering en de burgers in de geschiedenis van het land. Volgens veel inwoners waren de staatsmedia vooral bedoeld om de fouten van de communistische partij te verdoezelen.
De ramp met de kerncentrale in Tsjernobyl bracht grote schade toe aan het vertrouwen dat de Sovjetburgers hadden in de media. De ene leugen na de andere werd ontmaskerd.