Rusland eerste gekozen president, Boris Jeltsin, kreeg in 1991 de leiding over een unie die uiteenviel; onder meer in de Balkan stapten er staten op.
Jeltsin probeerde de geslonken staatskas te spekken door staatsoliemaatschappijen te verkopen en door het programma ‘Leningen voor aandelen’. In ruil voor leningen kregen rijke Russische oligarchen het voor het zeggen in staatsbedrijven. Veel leningen werden echter nooit terugbetaald en de oligarchen werden extreem rijk – en de samenleving nog ongelijker.
1. Michail Chodorkovski (13 miljard euro – 2003)
Chodorkovski was met zijn 13 miljard euro de rijkste man van Rusland toen hij in 2003 werd gearresteerd en vervolgd voor witwassen.
Oliemagnaat verandert in systeemcriticus
Al in 1987 werd de toen 24-jarige Michail Chodorkovski multimiljonair middels het doorverkopen van importwaren als westerse drank en gewilde buitenlandse computers.
Toen president Jeltsin staatsbedrijven verkocht, bemachtigde Chodorkovski het op drie na grootste oliebedrijf, het Russische Yukos, voor 270 miljoen euro. Belachelijk weinig, volgens experts. Jeltsin stak het geld in eigen zak voor zijn herverkiezing in 1996. ‘Er waren toen weinig regels’, zei Chodorkovski naderhand hierover.
Toen Chodorkovski in 2003 met Yukos internationaal zaken wilde doen, greep de nieuwe president, Vladimir Poetin, in. De Russische energiesector moest Russisch blijven, vond Poetin, en hij liet Chodorkovski aanhouden op het vliegveld. Na 10 jaar cel voor belastingfraude kreeg hij gratie van Poetin. Hij vertrok meteen naar Europa, waar hij ruim 100 miljoen dollar in belastingparadijzen had bewaard. Chodorkovski is nog steeds kritisch op Poetin en wil Rusland hervormen.
2. Roman Abramovitsj (8 miljard euro – 2015)
In 2022 moest Abramovitsj Chelsea verkopen omdat hij was getroffen door internationale sancties na de Russische invasie van Oekraïne.
Voetbalbaas verdiende goed aan varkens
De voormalige poppenfabrikant Roman Abramovitsj harkte fortuinen binnen toen in 1988 privé-ondernemingen legaal werden. Het geld kwam onder meer van varkensboerderijen en creatieve handel in olie en benzine. In 1992 werd Abramovitsj veroordeeld omdat hij aan twee klanten dezelfde lading brandstof had verkocht.
Abramovitsj krabbelde echter snel weer op, en samen met de rijke Boris Berezovski begon hij een handelsimperium, gevestigd in belastingparadijs Gibraltar. Ze werden stinkend rijk, maar door onenigheid over eigendomsrechten klapte de samenwerking uit elkaar, en in 2011 klaagde Berezovski zijn partner aan voor 3 miljard pond.
Abramovitsj werd in het westen bekend toen hij in 2003 voor 140 miljoen pond de Engelse club Chelsea F.C. kocht. De voormalige minister van Sport, Tony Banks, zei daarover: ‘We moeten onderzoeken waar het geld vandaan komt’.
Volgens Britse kranten heeft Abramovitsj zijn contacten in de voetbalwereld gebruikt om het WK voetbal van 2018 naar Rusland te halen.
3. Arkadi Rotenberg (3,5 miljard euro – 2014)
Vladimir Poetin (rechts) haalde miljoenen uit de staatskas om zijn judovriend Rotenberg te steunen (links).
Worstelmaatje beloond met geld en titels
Vladimir Poetin was in zijn tienerjaren een wildebras, tot zijn vriend Arkadi Rotenberg hem leerde worstelen bij de plaatselijke sportclub. Rotenberg werd later judoleraar, en in 1990 begon hij zijn oude vriend Poetin te trainen. Poetin werd steeds machtiger, en Rotenberg ook, want zijn judoclub kreeg onder andere een subsidie van 180 miljoen dollar.
Toen Poetin in 2000 president van Rusland werd, maakte hij de judoleraar baas van het bedrijf Rosspritprom, dat 30 procent van de Russische wodkamarkt in handen had. Rotenberg heeft miljarden verdiend aan de vriendschap en staat volgens de Amerikaanse overheid dicht bij het Russische leiderschap.
Het vermogen van de judoleraar zit in fondsen, zoals een Brits herenhuis met bioscoop van 2500 m2. In 2021 lekten journalisten de zogeheten Pandora Papers. Uit enkele geheime documenten bleek dat Rotenberg de Russische elite adviseert geld in het buitenland onder te brengen.
4. Vladimir Potanin (22 miljard euro – 2022)
Potanin is nu officieel de rijkste man van Rusland.
Ambtenaar was brein achter miljardenzwendel
Ten tijde van de Sovjet-Unie was Vladimir Potanin ambtenaar voor het ministerie van Buitenlandse Handel, maar met de val van de Unie zag hij zijn kans schoon een ander leven te beginnen. Hij gebruikte zijn vele contacten om zakenman te worden en al snel werd hij financieel adviseur van de Russische regering.
Samen met de econoom en politicus Anatoli Tsjoebajs bedacht hij het programma ‘Leningen voor aandelen’, waarin zakenmannen aandelen van staatsbedrijven konden kopen in ruil voor leningen. Het programma was extreem corrupt en heeft de meeste oligarchen aan de macht geholpen.
Potanin kocht in 2012 samen met de oligarch Roman Abramovitsj de grootste nikkelproducent: Norilsk Nickel. Hun mijnen in Siberië zijn de smerigste mijnen van Rusland, met een jaarlijkse uitstoot van 2 miljoen ton zwaveldioxide, zo’n 2 procent van de wereldwijde uitstoot. In 2020 veroorzaakte het bedrijf een enorme milieuramp toen 21.000 ton diesel in Siberië weglekte.
5. Boris Berezovski (2 miljard euro – 1997)
Berezovski was jarenlang een van Poetins grootste critici. Toen hij in 2003 werd gearresteerd, droeg hij een masker van Poetin – ongetwijfeld om de president te provoceren.
Criticus gestikt op het toilet
In de jaren 1990 kocht de ingenieur Boris Berezovski meedere staatsbedrijven op via het grootschalige programma ‘Leningen voor aandelen’. Berezovski werd mede-eigenaar van het grootste Russische TV-kanaal, Kanaal 1, luchtvaartmaatschappij Aeroflot en oliebedrijf Sibneft.
Berezovski kwam in 1999 in het Russische parlement, de Doema, en verleende het jaar erop via zijn bedrijven miljoenensteun aan de nieuwe presidentskandidaat, Vladimir Poetin. Maar toen hij zag hoe Poetin zich steeds meer macht toeëigende, werd hij kritisch en nam hij uiteindelijk ontslag: ‘Ik zal niet meewerken aan de ondergang van dit land en de terugkeer naar een autoritair bewind’.
Berezovski vluchtte naar Groot-Brittannië en leefde als miljardair in ballingschap tot hij in 2013 dood werd aangetroffen in zijn luxe herenhuis. Eerst leek het op zelfmoord, maar nader onderzoek wees uit dat het moord door verstikking was. Berezovski’s dochter Elizaveta zei daarover:
‘Ik denk dat ze het niet leuk vonden wat mijn vader zei. Hij zei dat Poetin een gevaar was voor de hele wereld’.