Na het einde van de Tweede Wereldoorlog werden in heel Europa, vooral in de Oostbloklanden, duizenden oorlogsmonumenten opgericht ter ere van de overwinning van het Rode Leger op Duitsland.
Na de val van de Sovjet-Unie werden veel communistische monumenten en standbeelden vernietigd of verwijderd, met name in landen als Polen, Hongarije en Litouwen. Het grootste deel van de oorlogsmonumenten is echter blijven staan.
Historicus Mischa Gabowitsch van de universiteit van Wenen heeft onderzocht hoe dat komt.
Hij ontdekte dat overwinningsmonumenten een complexe geschiedenis hebben, omdat ze ook de soldaten van het land zelf eerden en niet, zoals communistische monumenten, als politiek werden beschouwd. Bovendien waren ze vaak gebouwd op oorlogsgraven en werden ze beschermd door verdragen en de Geneefse Conventies.
Maar sinds de annexatie van de Krim en vooral de inval van Rusland in Oekraïne in 2022 zijn de Sovjetmonumenten een heet hangijzer geworden en worden ze in veel voormalige Oostbloklanden alsnog afgebroken. Rusland reageert daar echter op door gewoon nieuwe te bouwen, soms heel ver van de eigen grenzen.
Rijken bekostigen monumenten in het buitenland
De overwinningsmonumenten voor de Tweede Wereldoorlog maken deel uit van een grotere Russische campagne om het idee te verspreiden dat Rusland Europa heeft gered van de nazi’s.
Een van de grootste exemplaren buiten Rusland is het overwinningsmonument in het Israëlische Netanya, dat grotendeels bekostigd is door Russische miljardairs met banden met Israël. De Russische president Vladimir Poetin en de Israëlische premier Benjamin Netanyahu woonden in 2012 de onthulling van een groot stenen beeld en een labyrint bij. De boodschap was helder: Russische soldaten hebben gevochten om de Holocaust te stoppen.
In 2005 werd een Russisch oorlogsmonument in Hollywood voltooid, betaald door een belangenorganisatie van Russische soldaten. Het ging wel gepaard met protesten. Een demonstrant zei: ‘Het is alsof je een monument opricht ter ere van de nazi’s.’
De onthulling van het overwinningsmonument in Netanya kwam de Russisch-Israëlische betrekkingen ten goede.
Tien nieuwe monumenten in Noorwegen
Noorwegen is echter ongetwijfeld het land waar Rusland het meeste succes heeft gehad met het bouwen van nieuwe oorlogsmonumenten. De afgelopen tien jaar hebben de Russische autoriteiten groen licht gekregen om tien gedenktekens in het land neer te zetten, waarvan een groot aantal al voltooid is.
Deze ontwikkeling wordt in de hand gewerkt door de Noorse wet, die bepaalt dat Rusland geen toestemming van de staat nodig heeft, maar dat een vergunning van de gemeente in kwestie volstaat.
De Sovjet-Unie verloor zo’n 2900 troepen tijdens de bevrijding van de noordelijke provincie Finnmark van 23 oktober 1944 tot 26 april 1945, dus op zich is de wens om monumenten te bouwen legitiem. Uit de retoriek van Russische zijde blijkt echter dat de gedenktekens deel uitmaken van een groter politiek spel.
Noorse opiniemakers hebben kritiek. Op 20 april 2022, na de invasie van Oekraïne, hield een woordvoerster van het Russische ministerie van Buitenlandse Zaken een persconferentie, waar 70 voorbeelden van vandalisme van Russische monumenten in Europa werden gepresenteerd. Noorwegen was de enige plaats die werd belicht als een positief voorbeeld van samenwerking op het gebied van historische monumenten.
Toen Vladimir Poetin in 2021 een nieuw ‘patriottisch onderwijs’ voor jongeren in het leven riep, werd Noorwegen ook voor het voetlicht gebracht als voorbeeld van hoe andere landen Russische oorlogsmonumenten zouden moeten behandelen.
Rusland is bovendien begonnen met het uitreiken van medailles aan Noren die Russische oorlogsgraven in het land onderhouden en verzorgen.
Tegenwoordig zijn er wereldwijd naar schatting 14.000 Russische monumenten uit de Tweede Wereldoorlog. Een groot aantal bevindt zich in Oost-Europa, waar er nu veel worden verwijderd of niet meer worden onderhouden na de inval in Oekraïne. In andere westerse landen verrijzen er juist gloednieuwe monumenten. De strijd om de geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog woedt nog steeds.