Uitspraak bepaalt leven of dood
Als het Nederlandse verzet tijdens de Tweede Wereldoorlog Duitse spionnen wilde ontmaskeren, vroegen ze hun om de plaatsnaam Scheveningen uit te spreken. In onze taal wordt de eerste lettergreep uitgesproken als ‘sgee’, terwijl de Duitsers ‘sjee’ zeggen.
Dit soort dingen speelt zich ook af tijdens de oorlog in Oekraïne.
Om erachter te komen of iemand een Russische soldaat is, vragen Oekraïense soldaten hem om de naam van een typisch Oekraïens brood uit te spreken – paljanytsja.
Paljanytsja is een zogenoemd sjibbolet – een woord waarvan de uitspraak kenmerkend is voor een taal en dat voor buitenlanders bijna onmogelijk is om goed uit te spreken.
De y in paljanytsja wordt door Oekraïners uitgesproken met een korte i als in kip, terwijl de Russen hier een ie als in bier uitspreken. Ze gebruiken dus twee verschillende klanken, en zo kunnen ze bepalen of iemand Russisch of Oekraïens spreekt.
Video: Woord ontmaskert Russische soldaten
In deze video zien we een Oekraïense man die onbekende soldaten vraagt om paljanytsja te zeggen – de naam van een typisch Oekraïens brood. Hun uitspraak zal bewijzen of de soldaten Russisch zijn of niet, omdat Russen dit woord niet goed kunnen uitspreken.
Speciaal woord verraadt Russische soldaten
In deze video nadert een Oekraïense man onbekende soldaten, tegen wie hij roept dat ze ‘paljanytsja’ moeten zeggen, de naam van een Oekraïens brood. Als het Russen zijn, zal blijken dat ze dat woord niet correct in het Oekraïens kunnen uitspreken.
Waar komen Oekraïens en Russisch vandaan?
Net als de Nederlandse verzetsstrijders in de Tweede Wereldoorlog gebruiken de Oekraïners hun taal als wapen in de oorlog.
Maar wat zijn eigenlijk de verschillen en overeenkomsten tussen het Russisch en het Oekraïens?
Om het antwoord op die vraag te vinden, moeten we meer dan 1000 jaar terug in de tijd.
In de 9e eeuw was de Oekraïense hoofdstad Kiev het centrum van de grootste staat van Europa, het Kievse Rijk.
Dit enorme rijk strekte zich uit over het huidige Oekraïne, Wit-Rusland en het noordwesten van Rusland.
Het Proto-Slavisch heeft zich ontwikkeld tot de Oost-Slavische (Russisch, Oekraïens en Wit-Russisch), de West-Slavische (Pools, Tsjechisch, Slowaaks) en de Zuid-Slavische talen (Bosnisch, Sloveens, Servisch, Bulgaars, Macedonisch en Kroatisch).
Oudrussisch en Germaans
De inwoners van het Kievse Rijk spraken oorspronkelijk Oudrussisch.
In de loop van de 14e en 15e eeuw viel het Oudrussisch uiteen in drie Oost-Slavische talen: Russisch, Oekraïens en Wit-Russisch.
De ontwikkeling van de Oost-Slavische taalfamilie is vergelijkbaar met die van het Germaans – ook die taalfamilie viel uiteindelijk uiteen in de West-Germaanse, Oost-Germaanse en Noord-Germaanse talen.
De drie Oost-Slavische talen – Russisch, Oekraïens en Wit-Russisch – ontstonden 800 jaar geleden na het uiteenvallen van het Oud-Russisch. Deze talen gebruiken alle drie een eigen variant van het Cyrillische alfabet. Afbeelding: het vroege Cyrillische alfabet.
Oekraïens werd eeuwenlang onderdrukt
In de eeuwen daarna werd de Oekraïense geschiedenis gekenmerkt door opstanden en revoluties.
Halverwege de 14e eeuw viel Oekraïne in handen van Polen en Litouwen.
Vanaf de 18e eeuw tot aan de val van de muur in 1989 was Rusland de baas in Oekraïne – afgezien van een paar jaar tussen de Russische Revolutie in 1917 en de annexatie van Oekraïne door de Sovjet-Unie in 1922, toen Oekraïne een zelfstandig land was.
De laatste Russische tsaar, Nicolaas II, was een van de vele Russische nationalisten die de Oekraïense taal weigerden te erkennen en beschouwden als een Russisch dialect – ‘Klein-Russisch’ genoemd.
De Oekraïense taal had zwaar te lijden onder de Russische overheersing. De meeste Russische nationalisten weigerden zelfs het Oekraïens als zelfstandige taal te erkennen. Zij noemden het denigrerend een Russisch dialect – ‘Klein-Russisch’.
In 1863 verkondigde de Russische minister van Binnenlandse Zaken Pjotr Valoejev dat ‘een eigen Oekraïense taal nooit heeft bestaan, niet bestaat en ook nooit zal bestaan’.
En daar was de laatste tsaar van Rusland, Nicolaas II, het roerend mee eens. Hij zei ooit: ‘Er bestaat geen Oekraïens, er zijn alleen dyslectische boeren die Klein-Russisch spreken.’
In de 20e eeuw ging het Russisch een steeds grotere rol spelen in de Oekraïense Sovjetrepubliek, ook omdat de Sovjet-Unie het Russisch tot de officiële onderwijstaal maakte.
Na de val van de Sovjet-Unie in 1991 werd Oekraïne zelfstandig en sindsdien probeert men actief om de officiële status van het Oekraïens te versterken – bijvoorbeeld met een aantal taalwetten. Deze wetten zijn de Russische president Poetin ongetwijfeld een doorn in het oog. Hij ziet Oekraïne, een daarmee het Oekraïens, als deel van Rusland.
Oekraïense troepen laten soldaten die ze niet kennen de naam van een Oekraïens brood zeggen: paljanytsja, een rond tarwebrood met een halfronde inkeping bovenop.
De opmars van het Oekraïens
Het Russisch en Oekraïens lijken taalkundig erg veel op elkaar. Zo’n 62 procent van alle Oekraïense woorden is hetzelfde (of bijna hetzelfde) als het Russisch. Dat is vergelijkbaar met het Spaans en Portugees.
De meeste Russen en Oekraïners kunnen elkaar dan ook prima verstaan, zeker als ze een beetje hun best doen. Het is echter niet helemaal zeker dat ze elkaar 100 procent begrijpen, een beetje als wanneer een Nederlander met een Zuid-Afrikaan praat.
Meestal is het Russisch van een Oekraïner beter dan het Oekraïens van een Rus. Dat komt omdat de mensen in Oekraïne in de Sovjettijd gewend waren om Russisch op straat te horen.
Ook nu nog zijn veel Oekraïners tweetalig. Ze spreken Oekraïens en Russisch, en in Oost-Oekraïne is Russisch nog steeds de hoofdtaal.
Een nationale enquête uit maart 2022 geeft echter aan dat het Russisch steeds meer naar de achtergrond verdwijnt.
De afgelopen tien jaar is het percentage Russischtalige Oekraïners gedaald van 42 naar 20 procent.
Tegelijkertijd is het aantal Oekraïners dat het Oekraïens als hun moedertaal ziet, gestegen van 57 procent in 2012 naar 76 procent in 2022.