Op zo’n 500 kilometer van Berlijn ligt een voorpost van Rusland in Europa: de Russische exclave Kaliningrad.
Als je op de kaart van Europa kijkt, stelt Kaliningrad weinig voor. Het is kleiner dan Wales en ligt ingeklemd tussen de EU-landen Litouwen en Polen.
Maar na de Russische invasie van Oekraïne en de economische sancties die de EU aan de Russen oplegde, is het gebiedje het toneel geworden van een diplomatieke crisis tussen Rusland en de EU.
De ligging van Kaliningrad in Europa ten opzichte van Rusland en Oekraïne.
Van de val van de Muur tot de oorlog in Oekraïne
Sinds de val van de Muur in 1989 ontvangen de circa 500.000 inwoners van Kaliningrad hun boodschappen en andere benodigdheden per trein uit Rusland via de zogeheten Suwałki-corridor, die Kaliningrad verbindt met Belarus.
In juni 2022 sneed Litouwen de verbinding met Rusland af door de sancties tegen Russische goederen te handhaven die de EU kort na de Russische invasie in Oekraïne, op 24 februari 2022, instelde.
Litouwen hield Russische treinen wekenlang tegen en weigerde goederen door te laten op basis van de EU-sancties.
Rusland dreigde vervolgens met vergeldingsacties als de transporten niet werden doorgelaten naar Kaliningrad.
Dit was niet de eerste keer dat Kaliningrad een heet hangijzer vormde in een groot conflict.
Sovjet-Unie liep Koningsbergen onder de voet
In april 1945 veroverde het Rode Leger Kaliningrad, toen de Duitse stad Koningsbergen (Königsberg). Een jaar later doopten de Sovjets de stad om in Kaliningrad ter ere van het formele staatshoofd van de communistische grootmacht, Michail Kalinin.
Tijdens de conferentie van Potsdam tussen de VS, Groot-Brittannië en de Sovjet-Unie een paar maanden na de oorlog werd Kaliningrad aan de Sovjets toegewezen.
Na eeuwen van Duitse aanwezigheid was de vroegere Hanzestad, die de hoofdstad van Oost-Pruisen was en sinds 1255 in Duitse handen was, Russisch geworden.
De westerse geallieerden en de Sovjet-Unie gooiden in de Tweede Wereldoorlog bommen op Koningsbergen. Deze foto is gemaakt na Britse luchtaanvallen in augustus 1944.
Alle plaatsen in het voormalige Koningsbergen kregen een Russische naam, en er werd een nieuwe bevolking aangevoerd vanuit de rest van Rusland.
Later beschreef de Duitse Marion Dönhoff de invasie van het Rode Leger in Koningsbergen, het laatste bastion van nazi-Duitsland in de nadagen van de Tweede Wereldoorlog:
‘Het (de invasie, red.) was de ondergang van Oost-Pruisen. 700 jaar geschiedenis werd in één klap uitgewist.’
En dat was niet overdreven.
Het Slot van Koningsbergen in 1895. Het kasteel brandde af tijdens geallieerde bombardementen in augustus 1944, maar de dikke muren stonden nog overeind. Het was lange tijd de bedoeling om het centraal gelegen, grote complex te herbouwen, maar in 1968 werden de resten van het slot opgeblazen op bevel van secretaris-generaal Leonid Brezjnev persoonlijk.
Strategische voorpost
80 procent van de stad lag in puin na de Russische en geallieerde bombardementen. Tot aan 1949 verdreven de Russen de bijna 300.000 achtergebleven Duitsers.
Daarnaast kwamen 95.000 Duitse burgers in Kaliningrad na de invasie om door ziekten en willekeurige executies.
Op de puinhopen van de oude Duitse stad bouwde de Sovjet-Unie een strategisch gelegen militaire voorpost.
Raketten die vanuit Kaliningrad worden afgevuurd, kunnen tot diep in Europa doordringen, en Rusland heeft tijdens de oorlog in Oekraïne zelfs gedreigd kernwapens in de exclave te plaatsen.
Kaliningrad is ook de thuishaven van een grote trawlvloot. Zo’n 10 procent van de visvangst in de Sovjet-Unie kwam uit de regio.
De Duitse filosoof Immanuel Kant is waarschijnlijk de beroemdste telg van Koningsbergen.
Immanuel Kant
De beroemde Duitse filosoof Immanuel Kant werd in 1724 geboren in Koningsbergen en overleed er in 1804. Vandaag de dag zijn er in Kaliningrad een museum en een standbeeld gewijd aan de denker.
Immanuel Kant is bij lange na niet de enige knappe kop die Koningsbergen heeft voortgebracht. De universiteit stond lange tijd hoog aangeschreven.
Onder de studenten en docenten vinden we onder meer de filosoof Johan Gottfried von Herder (1744-1803) en de schrijver E.T.A. Hoffmann (1776-1822).
Kaliningrad is kip met de gouden eieren
In de Sovjettijd kon de bevolking van Kaliningrad makkelijk de trein nemen naar Moskou.
De reis voerde door de Sovjetrepublieken Litouwen en Belarus, of door Polen, dat onder het Oostblok viel en een communistisch regime kende met nauwe banden met het Kremlin.
Toen de Sovjet-Unie in 1991 uit elkaar viel en de drie buurlanden zich ontdeden van het communistische juk en zelfstandige landen werden, was Kaliningrad plotseling afgesneden van het moederland.
In de jaren 1970 bouwden de Russen het enorme Huis van de Sovjets op de ruïne van het kapotgebombardeerde kasteel van de hertog en koning. Maar de fundering bleek te zwak en het gebouw werd nooit in gebruik genomen. Het staat nu bekend als de ‘begraven robot’ omdat het op een robot lijkt die vanaf de nek begraven is.
De situatie werd er niet eenvoudiger op toen alle omliggende landen binnen een paar jaar toetraden tot de EU en de NAVO: Polen in 1999 en de Baltische landen Estland, Letland en Litouwen in 2004.
Nu hadden de Russische inwoners van de kleine exclave zelfs een visum nodig om naar Rusland te reizen.
Net als de meeste gebieden in de voormalige Sovjet-Unie kampte Kaliningrad in de jaren 1990 met een kwakkelende economie.
Daar kwam verandering in toen de regio in 1996 de status van speciale economische zone kreeg met belastingverlagingen om buitenlands kapitaal aan te trekken.
Nu kent Kaliningrad de grootste economische groei van alle Russische regio’s.
Dat komt niet alleen door de vele rijke Russen die zich er gevestigd hebben, maar ook omdat er veel elektronica en auto’s worden gemaakt.
Kaliningrad valt onder Rusland, maar veel inwoners voelen zich vooral Europeaan.
Ze steken dagelijks de Poolse grens over om boodschappen te doen en gaan vaak op vakantie naar de Poolse havenstad Gdańsk.
Door de geografische isolatie is een enclave ontstaan die stevig geworteld is in Rusland, maar de blik op de EU gericht heeft.
Zoals de Deense honorair consul in Kaliningrad, Arne Grove, in 2014 zei in een interview in een Deense krant:
‘De mensen hier staan meer onder invloed van ons in Scandinavië en Europa, van onze waarden en de manier waarop wij de dingen doen. Ze gaan op vakantie in Europa. Ze hebben ons leren kennen en snappen hoe wij denken.’
Ingekleurde foto van de barnsteenkamer in 1931, toen hij nog intact was en niet spoorloos verdwenen zoals nu.
Barnsteen en miljarden aan goud verdwenen spoorloos
Kaliningrad heeft in de loop der jaren heel wat schatzoekers aangetrokken.
In de Russische exclave bevond zich een barnsteenkamer met een waarde van zo’n 400 miljoen euro, die spoorloos verdween na de invasie van het Rode Leger in 1945.
De geschiedenis van de barnsteenkamer gaat ruim 300 jaar terug. Toen liet de koning van Pruisen een aantal wandpanelen maken, versierd met barnsteen, goud en edelstenen.
Deze barnsteenkamer werd aangebracht in het Berliner Schloss in Berlijn, maar kwam in Russische handen toen de Pruisen de waardevolle wandpanelen in 1717 schonken aan hun bondgenoot, tsaar Peter de Grote van Rusland.
De barnsteenkamer belandde in het zomerverblijf van de tsarenfamilie, het Catharinapaleis, en stond bekend als het ‘achtste wereldwonder’.
Toen Hitler Rusland in de Tweede Wereldoorlog binnenviel, werd de barnsteenkamer naar een kasteel in Koningsbergen gebracht.
En toen die stad begin 1945 in puin gelegd was door bommen, was de barnsteenkamer nergens meer te bekennen.
Sindsdien speuren schatzoekers en historici vergeefs naar de kostbare schat.
Er doen veel theorieën de ronde over de locatie van de barnsteenkamer.
Zo zou hij zich bevinden in een Duitse zilvermijn, op de bodem van een lagune of in het wrak van een gezonken oorlogsschip.
Een nieuwe Russisch-orthodoxe kathedraal uit 2006 in Kaliningrad. Het is de grootste kerk van Kaliningrad.
Een pion in Poetins machtsspel
Rusland is echter niet van plan Kaliningrad op te geven. De exclave is een belangrijke pion in het machtsspel dat Vladimir Poetin met Europa speelt.
Toen Litouwen in juli 2022 aankondigde transporten van hout, cement en alcohol naar Kaliningrad tegen te zullen houden vanwege de EU-sancties, reageerden de Russen fel.
‘Er zullen passende maatregelen getroffen worden in de nabije toekomst, die zeer negatieve gevolgen zullen hebben voor de Litouwse bevolking,’ dreigde het hoofd van de veiligheidsraad van het Kremlin, Nikolai Patroesjev.
Ludwig Hermann was een Duitse schilder die uitblonk in stadsgezichten en vrij omging met zijn motieven. Hier zijn variant van een winters Koningsbergen.
Van Tvangste tot Kaliningrad
De grenzen van Duitsland en Pruisen schoven in de loop der jaren nogal eens op. Dat drukte een stempel op Koningsbergen, dat regelmatig een speelbal was in de internationale politiek.
Vóór 1255 – Tvangste
Koningsbergen/Kaliningrad ligt aan de monding van de rivier de Pregolja (eerder Pregel) in de Oostzee. Voordat Koningsbergen werd gesticht, stond er een burcht genaamd Tvangste.
1255 – Stichting
In 1255 vervangt de Duitse Orde de oude burcht door een nieuwe, die de naam Cönigsberg krijgt ter ere van koning Ottokar II van Bohemen, die de kruistocht leidde waarmee het gebied werd gekerstend.
1347 – Hanzestad
Koningsbergen krijgt in 1286 stadsrechten. In 1347 wordt de stad opgenomen in de Hanze, een machtig verbond van Noord- en West-Europese steden dat de Oostzeehandel domineerde in grote delen van de middeleeuwen.
Pruisisch
Koningsbergen was het grootste deel van zijn geschiedenis een Duitse, met name Pruisische stad. Al ten tijde van de Tweede Poolse Deling in 1772 werd het Pruisische rijk in tweeën gedeeld, en dat zou nog vaker gebeuren.
Oost-Pruisen
Na de Eerste Wereldoorlog werd Pruisen opnieuw opgedeeld. Koningsbergen werd de hoofdstad van Oost-Pruisen, ingeklemd tussen Litouwen, Polen en de vrije stad Danzig.
Russische exclave
In 1939 heroveren de Duitsers Oost-Pruisen. Na de nederlaag van de nazi’s wordt Koningsbergen opnieuw gescheiden van Duitsland. Het gebied wordt een exclave van Rusland en krijgt de naam Kaliningrad.
