Op de laatste dag van 1999 trekt Boris Jeltsin zijn zondagse pak aan. Hij gaat zijn nieuwjaarstoespraak houden en hij heeft een belangrijke boodschap voor het Russische volk.
Voordat hij zijn presidentiële woning verlaat, neemt hij afscheid van zijn vrouw:
‘Naina, je moet me op tv zien. Ik ga ontslag nemen.’
Naina is dolgelukkig. Eindelijk kan Boris – na jarenlang hard werken – meer tijd besteden aan zijn gezin. Ze omhelst hem.
‘Je kreukelt mijn kleren,’ plaagt hij.
Even later zit hij achter zijn bureau. Langzaam en met gebroken stem, begint hij:
‘Vandaag spreek ik voor het laatst als de Russische president. Ik heb een moeilijke beslissing genomen. Vandaag, op de laatste dag van de eeuw, neem ik ontslag. Ik vraag om vergeving, want veel van onze gezamenlijke dromen zijn niet uitgekomen.’
‘Ik vraag om vergeving, want veel van onze gezamenlijke dromen zijn niet uitgekomen.’ President Jeltsin in zijn nieuwjaarstoespraak in 1999
Toen hij in 1990 de leider werd van Rusland, voerde hij radicale hervormingen door. Het land werd een democratie en staatsbedrijven werden geprivatiseerd. Maar in de loop der jaren halveerde het Russische bruto nationaal product, een op de vier inwoners leefde onder de armoedegrens en de staatsschuld steeg tot 160 miljard dollar.
Jeltsin was getekend door jaren van alcoholisme. Er was weinig over van de energieke ingenieur die hij ooit was.
‘We dachten dat we in een handomdraai – met een sprong – het grijze, vastgelopen en totalitaire verleden konden veranderen in een stralende en welvarende toekomst. Ik stop omdat ik heb gedaan wat ik kon,’ zegt de president.
Jeltsin vindt oplossingen
Boris Jeltsin werd in 1931 geboren in een dorpje in het Oeralgebergte. Hij had een lieve moeder, maar zijn vader sloeg haar en zijn zoon. Het waren harde tijden op het Russische platteland.
‘Wanneer Boris uit school kwam, ging hij in een hoekje zitten en mompelde onophoudelijk: ‘Ik heb honger. Ik hou het niet meer uit,’ vertelde Jeltsins moeder Klavdia.
Ondanks de honger werd Boris een sterke jongeman. Hij ging studeren in Sverdlovsk (Jekaterinenburg) – de stad waar 30 jaar eerder de tsarenfamilie was geëxecuteerd.
Het Ipatjev-huis in Jekaterinenburg waar de tsaar in 1918 werd vermoord. In 1977 was de partijtop bang dat rond het huis een tsarencultus zou ontstaan, dus moest Boris Jeltsin het afbreken.
Na zijn studie ging hij in 1955 werken bij een bouwtrust, waar hij snel respect verdiende. Jeltsin verbood zijn medewerkers om te drinken onder werktijd en trad hard op tegen diefstal.
Toen hij bijna 30 was, stond Jeltsin aan de wieg van de systeembouw. Met prefab-betonmuren kon zijn team in recordtijd flatgebouwen neerzetten. 70 dagen nadat de bouw begon, werden de appartementen opgeleverd.
Deze resultaten dwongen respect af, maar Jeltsins carrièremogelijkheden waren beperkt omdat hij niet politiek actief was. In 1961 werd hij lid van de Communistische Partij. Ook hier bewees hij zijn effectiviteit. En toen de positie van eerste secretaris van het lokale partijcomité vrijkwam, was hij de natuurlijke keuze.
Sverdlovsk was totaal veranderd toen Jeltsin werd benoemd tot eerste-secretaris van het partijcomité.
Veranderingen in Sverdlovsk
De nieuwe leider bracht verandering: Jeltsin kreeg geld van Brezjnev om een metro aan te leggen. Toen er in de stad te weinig bakpannen waren, liet hij de wapenfabrieken hun productie aanpassen. En toen de planeconomie de voedselvoorziening in gevaar bracht, stond Jeltsin commerciële markten toe.
De eerste secretaris van Sverdlovsk was ook erg openhartig. Dat merkte iedereen toen hij in 1981 tijdens een bijeenkomst, die ook op televisie werd uitgezonden, reageerde op kritiek van studenten.
‘Onze kantine is smerig. Er zitten vliegen op het eten en er kruipen kakkerlakken rond. Het eten is vies. We moeten in de rij staan en er is geen keuze, het eten is altijd hetzelfde,’ zeiden ze.
Jeltsin had zich goed voorbereid. Met een ironische glimlach antwoordde hij:
‘Ik ben vandaag naar de kantine gegaan, maar ik heb misschien een fout gemaakt, want ik heb gisterenavond om 23.00 uur al laten weten dat ik kwam. Het gevolg was dat ik niet herkende wat jullie beweren. We hebben geen kakkerlakken of vliegen gezien. Er waren wel heel veel koekjes, sap, thee, augurken, tomaten en drie soorten soep.’
‘Het vertrouwen van de bevolking verdampt.’ Jeltsin waarschuwt Gorbatsjov voor trage hervormingen
Het publiek juichte. Jeltsin had alle vooroordelen over de Sovjetstaat bevestigd.
De onconventionele aanpak van de lokale partijleider viel ook op bij de politici in Moskou, waar de hervormingsgezinde Michail Gorbatsjov in maart 1985 was benoemd tot secretaris-generaal van de communistische partij. Een maand later haalde hij Jeltsin naar Moskou. Kort daarna werd Jeltsin benoemd tot partijchef van Moskou en een jaar later kreeg hij een positie in het politbureau, het hoogste besluitvormingsorgaan van de partij.
Eerste confrontatie met Gorbatsjov
Maar Jeltsin werd ongeduldig. Gorbatsjovs hervormingen gingen hem te langzaam en hij vond zijn baas niet democratisch genoeg. Zo waren demonstraties nu legaal – in principe. Maar toen Gorbatsjov Jeltsin in september berispte omdat hij demonstraties in Moskou had toegestaan, was de maat vol. In een brief gaf Jeltsin zijn ongezouten mening. Daarna nam hij ontslag bij het politbureau – iets wat niemand in de hele geschiedenis van de Sovjet-Unie ooit had gedaan.
Gorbatsjov vroeg Jeltsin om te blijven, maar negeerde hem voortaan. Die onverschilligheid maakte Jeltsin zo woedend dat hij op de volgende partijvergadering in oktober 1987 Gorbatsjov flink bekritiseerde.
‘Het vertrouwen van de bevolking verdampt,’ waarschuwde Jeltsin.
Toen hij weer was gaan zitten, reageerde de secretaris-generaal furieus.
‘Boris Nikolajevitsj, ben je zo’n politieke analfabeet dat we een school voor je moeten oprichten om je te leren lezen en schrijven?’ sputterde hij, en zijn trouwe partijgenoten steunden hem.
Jeltsin stond helemaal alleen en werd gedwongen om vóór een resolutie te stemmen die zijn eigen standpunten veroordeelde. Twee dagen later stak hij wanhopig een schaar in zijn borst en sneed hij tot bloedens toe in zichzelf.
Tegenslag maakt Jeltsin sterker
Jeltsin beschreef het niet als een zelfmoordpoging, maar als een ‘inzinking’.
‘Mijn lichaam kon de spanning niet aan,’ zei hij.
Zijn vrouw Naina nam het incident echter zo ernstig dat ze de lijfwachten van haar man opdracht gaf om alle scherpe voorwerpen uit zijn ziekenhuiskamer te verwijderen.
In 1956 trouwde Boris Jeltsin met Naina Girina. Het echtpaar kreeg twee dochters: Jelena en Tatjana. Naina was ook ingenieur en werkte in Sverdlovsk toen ze Boris ontmoette.
Gorbatsjov was echter minder begripvol. Twee dagen na Jeltsins inzinking liet hij hem door KGB-agenten van zijn ziekenhuisbed lichten om hem opnieuw de les te lezen. Terwijl andere partijgenoten die ook aanwezig waren met hun voeten stampten en riepen ‘Doloi!’ – weg met hem – werd hij uit zijn vertrouwenspositie gezet.
Maar Gorbatsjovs straf kreeg een averechts effect. Jeltsin werd populairder dan ooit. Zijn positie als ‘outsider’ sprak de bevolking aan, die zichzelf ook buitengesloten voelde. Hierdoor kwam Jeltsin in 1989 als oppositiekandidaat in de Opperste Sovjet terecht. En nadat Rusland het jaar daarop uit de Sovjet-Unie stapte, werd Jeltsin gekozen tot de eerste president van het nieuwe land.
Jeltsin en Gorbatsjov waren openlijk rivalen geworden. Maar toen conservatieve communisten in augustus 1991 Gorbatsjov door middel van een staatsgreep probeerden af te zetten, hield Jeltsin hen tegen, waarna Gorbatsjov kon terugkeren.
Dit was een slimme zet van Jeltsin. De staatsgreep had de zwakte van de Sovjet-Unie en van Gorbatsjov blootgelegd. Enkele maanden later, in december 1991, ontbond Gorbatsjov onder druk van Jeltsin de Sovjet-Unie. Op 25 december trad Gorbatsjov af.
Vóór de mislukte staatsgreep in 1991 hadden Gorbatsjov en Jeltsin al verschillende aanvaringen gehad. Toch redde Jeltsin de president van de Sovjet-Unie.
Boris Jeltsin gaf de Sovjet-Unie de genadeklap
De mislukte staatsgreep van 1991 maakte duidelijk hoe zwak de Sovjet-Unie en president Gorbatsjov waren. Vier maanden later ondertekende Jeltsin een document waarmee de Sovjet-Unie werd ontbonden.
Voor conservatieve partijleden, het leger en de KGB gingen de voorzichtige hervormingen van Gorbatsjov veel te ver.
Op 18 augustus 1991 viel een delegatie met minister van Defensie Jasov en vice-president Janajev Gorbatsjovs datsja op de Krim binnen. Ze namen hem gevangen en zeiden tijdens een persconferentie dat de president om gezondheidsredenen was afgetreden.
Intussen verzamelden tanks zich rond het Moskouse parlementsgebouw.
Jeltsin reageerde snel. Voor het oog van talloze camera’s klom hij op een van de tanks en sprak hij de coupplegers tegen. Met zijn vastberadenheid bracht hij verschillende officieren die de staatsgreep hadden gesteund op andere gedachten en in de dagen erna viel hun plan in duigen.
De coupplegers werden vervolgd en Gorbatsjov keerde terug naar Moskou. Maar de mislukte staatsgreep had bewezen dat het Sovjettijdperk voorbij was. Vijf maanden later ondertekende Jeltsin, samen met de presidenten van Oekraïne en Wit-Rusland, de officiële ontbinding van de Sovjet-Unie.
Opstand tegen Jeltsin
Nu was Jeltsin de machtigste man van Rusland. Eindelijk kon hij zijn landgenoten de vrijheid en welvaart geven die ze verdienden. Maar dat was moeilijker dan verwacht, want niet iedereen was het met hem eens.
De president werd voortdurend tegengewerkt door het Russische parlement in het Witte Huis, waar oude communisten nog steeds de lakens uitdeelden. Toen Jeltsin een nieuwe grondwet voorstelde die hem meer macht gaf, werd hij tegengehouden. Als reactie ontbond Jeltsin op 21 september 1993 het parlement.
De parlementsleden besloten Jeltsin af te zetten. Het conflict liep uit de hand toen parlementsleden het gebouw bezetten en barricades opwierpen.
Leden van het Russische parlement bezetten het parlementsgebouw, terwijl president Jeltsin campagne voert voor een nieuwe grondwet die hem meer macht zou geven.
In de ochtenduren van maandag 4 oktober braken pantserwagens door de barricades rond het Witte Huis. De beschietingen van vier zware T-80-tanks verbrijzelden de marmeren gevel van de bovenste verdieping, terwijl 1300 commando’s het Witte Huis bestormden.
Tien uur later hadden de soldaten de opstand neergeslagen – 187 mensen stierven, 437 mensen raakten gewond, en het Witte Huis was zwaar beschadigd.
In een referendum over de nieuwe grondwet kreeg Jeltsin vervolgens massale steun (58 procent).
Na de beschieting brandde de bovenste verdiepingen van het parlementsgebouw het Witte Huis af. De foto’s zagen er dramatisch uit – Jeltsin had zijn zin gekregen.
Jeltsin belooft iedereen aandelen
Met de nieuwe grondwet kon Jeltsin eindelijk de economische hervormingen doorvoeren die zijn land en landgenoten zo hard nodig hadden. En privatisering stond hoog op zijn lijst. De verkoop van staatsbedrijven aan particuliere partijen was al eerder begonnen, maar nu kwam het proces serieus op gang.
Om de steun van de gewone Russen te krijgen voor al zijn radicale veranderingen, liet de president 149 miljoen vouchers uitdelen. Elke voucher had een waarde van ongeveer 10.000 roebel (zo’n 65 euro) en kon worden gebruikt om aandelen te kopen van staatsbedrijven zodra die te koop werden aangeboden.
Toch profiteerden maar weinig mensen van dit initiatief – de inflatie in Rusland steeg en de meeste inwoners konden niet eens in hun basisbehoeften voorzien.
De inflatie kwam doordat Jeltsin de prijzen van consumptiegoederen niet meer reguleerde. Terwijl de prijzen explodeerden, bedroeg de inflatie een duizelingwekkende 2520 procent. Vanaf 1993 stabiliseerde alles weer enigszins, maar veel Russen hadden hun vouchers toen al verkocht om aan geld te komen.
De kopers waren een kleine groep mensen die steenrijk waren geworden op de zwarte markt. Via de vouchers kregen ze aandelen in bedrijven, vaak ver onder de marktwaarde.
De wereld over met wodka
Boris Jeltsins drankgebruik leidde tot een aantal pijnlijke momenten, maar hij zag zichzelf niet als alcoholist. Voor hem was wodka therapie: ‘Ik begreep al snel dat alcohol de enige manier was om snel van de stress af te komen.’
VS 1994: Bezopen bij Clinton
Een officieel bezoek aan president Clinton in Washington loopt uit de hand. De Secret Service vindt hem ’s nachts – stomdronken en in zijn ondergoed – op Pennsylvania Avenue. Hij legt uit dat hij alleen een taxi zocht om pizza te halen.
Ierland 1994: Misselijk in het vliegtuig
Op weg naar huis vanuit de VS landt Jeltsin in Ierland voor een ontmoeting met premier Albert Reynolds. Maar Jeltsin kan niet meer op zijn benen staan om het vliegtuig te verlaten. De ontmoeting wordt afgeblazen.
Duitsland 1994: Boris met het stokje
Na een erg ‘vochtig’ ontbijt met de Duitse bondskanselier Helmut Kohl grist Jeltsin het stokje uit de hand van een dirigent. Het Duitse orkest probeert de maat te houden terwijl Jeltsin met zijn armen zwaait.
Rusland 1996: Feesten met de jeugd
Om jonge kiezers aan te trekken, organiseert het campagneteam van Jeltsin een aantal openluchtconcerten. In Rostov springt Jeltsin enthousiast op het podium en begint te dansen. De fotograaf krijgt later een Pulitzerprijs.
Oligarchen drijven Jeltsin in het nauw
Toen de privatisering in 1994 tot stilstand kwam, waren ongeveer 15.000 staatsbedrijven verkocht. Alleen de allergrootste bedrijven bleven staatseigendom. Het plan was om ze later te verkopen – maar toen kreeg Jeltsin een idee.
Door alle chaos was zijn populariteit dramatisch gedaald. En het feit dat hij vanwege zijn slechte gezondheid zijn werk niet goed kon doen, maakte het er niet beter op. Door een oude rugblessure en hartproblemen had hij constant pijn.
Het gerucht ging dat hij wodka als pijnstiller gebruikte – een veronderstelling die werd gevoed door talloze tv-beelden. Toen de verkiezingen van 1996 naderden en Jeltsin amper 10 procent in de peilingen haalde, besloot hij de staatsbedrijven te gebruiken om zijn populariteit op te vijzelen.
Het programma heette ‘leningen voor aandelen’: de overheid leende geld van rijke mannen en in ruil daarvoor kregen zij aandelen van de staatsbedrijven. Als de staat de leningen niet kon terugbetalen, mochten de geldverstrekkers de bedrijven overnemen.
De voordelen waren duidelijk: door de leningen zat de schatkist weer vol – en Jeltsin kon rekenen op de steun van de rijkste en machtigste mannen van Rusland.
De oligarchen – de nieuwe superrijken – zagen dit wel zitten en investeerden miljoenen roebels. Twee investeerders bezaten zelfs een paar belangrijke Russische tv-zenders, en beloonden Jeltsin met gratis reclame tijdens de verkiezingscampagne.
De president won de verkiezingen met 54 procent van de stemmen. Maar het ging bergafwaarts met hem. Zijn laatste regeringsjaar werd gekenmerkt door gezondheidsproblemen en in 1999 trad Jeltsin af als president. Hij benoemde ene Vladimir Poetin als opvolger – een bleke KGB-agent waarvan zowel Jeltsin als de oligarchen zeker wisten dat ze hem in hun zak hadden. De rest is geschiedenis.
Jeltsin trad af op oudejaarsavond 1999. De nieuwe president was Vladimir Poetin.
Iedereen onderschatte Poetin
Ex-KGB-agent Vladimir Poetin keert in 1990 terug naar de Sovjet-Unie om te werken als ambtenaar. Uiteindelijk belandt hij in de binnenste kring rond president Jeltsin, waar de oligarchen hem in het vizier krijgen.
In alle stilte doet Vladimir Poetin zijn werk – als leider voor de verkiezingscampagne voor de burgemeester van Sint-Petersburg, als hoofd van het Russische staatskadaster of als baas van de Russische inlichtingendienst, de FSB.
Eind jaren 1990 was president Jeltsin volledig afhankelijk van een kleine groep rijke mannen. De oligarchen merkten al snel dat je in de politiek de beste zaken kunt doen.
Jeltsin was op zoek naar een opvolger en testte drie mannen voor de positie van minister-president. Maar niemand was goed genoeg. Toen wendde hij zich tot de nieuwe FSB-chef, Vladimir Poetin. De oligarchen waren het ermee eens – Poetin had 10 jaar lang alleen orders uitgevoerd. Hem konden ze makkelijk onder de duim houden.
Maar ze hadden het mis. Al na vier dagen werd de eerste oligarch gearresteerd en Jeltsins dochter ontslagen als presidentieel adviseur. Even later mochten de oligarchen zich niet meer met de politiek bemoeien. En moesten ze belasting betalen.