Michail Gorbatsjov zit in zijn datsja op het schiereiland de Krim. De Sovjetleider is al twee weken in zijn vakantiehuis om een toespraak te schrijven die hij in Moskou moet houden. De dag voordat hij naar de hoofdstad vliegt, gaat hij aan zijn bureau zitten, dat uitkijkt op de Zwarte Zee, en begint hij te schrijven.
De toespraak moet het nieuwe Unieverdrag bezegelen dat de Sovjetrepublieken vergaande zelfstandigheid geeft.
Om 16.50 uur wordt er aangeklopt. Gorbatsjovs lijfwacht komt binnen en zegt: ‘Er is een groep kameraden die u wil groeten, Michail Sergejevitsj.’
Gorbatsjov, die zijn kamerjas draagt, kijkt geïrriteerd op.
‘Welke kameraden? Ik verwacht niemand,’ antwoordt hij. Er komt zelden onverwacht bezoek in het vakantiehuis.
‘Ze zijn hier met Plechanov,’ antwoordt de lijfwacht. Plechanov staat aan het hoofd van de afdeling van de veiligheidsdienst KGB die lijfwachten ter beschikking stelt aan de Sovjetleider.
‘Oké, vraag hem even te wachten,’ zegt Gorbatsjov. Hij ruikt onraad en pakt de telefoon.
De lijn is dood. Koortsachtig reikt hij naar de volgende telefoon. Ook dood.
Lenin en Stalin stichtten het rode rijk.
Gorbatsjov weet het nu zeker: dit is een coup. Snel loopt hij naar de veranda om zijn vrouw Raisa op de hoogte te brengen.
‘Ik trek me niet terug. Ik zwicht niet voor afpersing of bedreigingen,’ zegt hij.
Gorbatsjov weet dat conservatieve krachten in de Communistische Partij hem willen afzetten. En hoewel hij vreest voor zijn leven, is hij niet van plan het hun makkelijk te maken. De komende dagen zullen uitwijzen of zijn hervormingen doorgang vinden of dat hij omkomt, waarna de Sovjet-Unie terugkeert naar de onderdrukking uit de tijd van Stalin.
Glasnost begint in Canada
Toen het tijdperk van Gorbatsjov in 1983 begon, was de Sovjet-Unie al 66 jaar een dictatuur. De supermacht werd met harde hand geregeerd door de Communistische Partij, de enige toegestane partij. Critici werden gevangengenomen en de pers werd gecensureerd, en niemand mocht het land verlaten zonder toestemming van de staat.
De 52-jarige Michail Sergejevitsj Gorbatsjov was de jongste medewerker van het politbureau, het belangrijkste orgaan van de Communistische Partij, dat alle belangrijke besluiten nam.
Proef de sfeer van de Koude Oorlog
Luister tijdens het lezen van dit artikel naar het volkslied van de Sovjet-Unie.
In mei 1983, de Koude Oorlog was in volle gang, maakte Gorbatsjov een officiële reis naar Canada om meer te leren over de effectieve landbouw daar. De Russische ambassadeur Aleksandr Jakovlev haalde hem af van het vliegveld in Ottowa. Hoewel ze elkaar slechts een paar keer hadden ontmoet in de jaren 1970, kregen ze al snel een goede band.
Terwijl ze in een gehuurd propellervliegtuigje over de uitgestrekte landerijen vlogen en de vruchtbare akkers bekeken, ontdekten Gorbatsjov en Jakovlev dat ze allebei het communisme wilden veranderen. Geen terreur, zwijgen en armoede meer. Het communisme van de toekomst moest zijn gebaseerd op moraal en rechtvaardigheid.
Weer in eigen land liet Gorbatsjov Jakovlev terugroepen voor een positie als hoofd van een denktank, zodat de gedreven politicus in de buurt zou zijn als Gorbatsjov een greep naar de macht deed.
Jakovlev hielp hem met de eerste toespraken over perestrojka (herstructurering) en glasnost (openheid), waarop Gorbatsjov de toekomstige Sovjet-Unie wilde baseren. In maart 1985 lag de weg naar de macht open toen Sovjetleider Konstantin Tsjernenko overleed.
Vier mannen bepaalden het lot van de Sovjet-Unie
Michail Gorbatsjov
Geboren: 1931.
Was: Leider van de Sovjet-Unie van 1985-1991.
Rol: Met zijn hervormingen perestrojka (herstructurering) en glasnost (openheid) wilde Gorbatsjov het communisme een menselijk gezicht geven.
Aleksandr Jakovlev
Leefde: 1923-2005.
Was: Lid van het politbureau, de top van de Communistische Partij.
Rol: Jakovlev was Gorbatsjovs trouwe bondgenoot. Hij was tegen gewapende interventie in Polen en andere Oostbloklanden, waar de oppositie in de jaren 1980 de macht van de communisten bedreigde.
Boris Jeltsin
Leefde: 1931-2007.
Was: Burgemeester van Moskou, later Russische president.
Rol: Steunde eerst Gorbatsjovs hervormingen, maar werd ongeduldig door het trage tempo. Daarom zette hij zich in voor de afschaffing van het communisme.
Vladimir Krjoetsjkov
Leefde: 1924-2007.
Was: Hoofd van de staatsveiligheidsdienst KGB.
Rol: Krjoetsjkov streed fel tegen Gorbatsjovs hervormingen. Hij wilde het machtsmonopolie van de Communistische Partij tot het uiterste verdedigen, zo nodig met geweld.
Minister van Buitenlandse Zaken Andrej Gromyko maakte bekend dat het politbureau Gorbatsjov unaniem had gekozen tot secretaris-generaal van de Communistische Partij. Daarmee werd Gorbatsjov de jongste Sovjetleider sinds Lenin. Hij gaf Jakovlev direct een functie bij het politbureau om hun plannen te kunnen uitvoeren.
De nieuwe Sovjetleider stuurde een aantal conservatieve leden van het politbureau met pensioen en verving ze door jongere, hervormingsgezinde mensen, zoals de Georgische partijleider Edoeard Sjevardnadze. Ook haalde hij Boris Jeltsin, de Siberische bulldozer uit Jekaterinenburg, naar Moskou.
Er wachtte hun een zware strijd tegen de conservatieve krachten in de partij, want de hervormingen omvatten onder meer de invoering van een gecontroleerde democratie en afschaffing van de perscensuur.
Nieuwe leider praat met het volk
De Sovjetburgers merkten meteen dat er een nieuwe leider was. In Leningrad (Sint-Petersburg) nam hij de tijd om met zijn zwaarbeproefde volk te praten.
‘Wat wilt u zeggen?’ riep hij naar de mensenmenigte.
Enkele mensen antwoordden:
‘We luisteren naar u. Ga zo door.’
Planeconomie drukte elk initiatief de kop in
In de jaren 1930 was de Sovjet-Unie ’s werelds grootste exporteur van onder meer aardolie en ijzererts. Maar dat bleef niet zo. In 1970 was de Russische economie nog maar de helft van die van de VS. Dat kwam vooral door het top-downbeleid.
Toen het echtpaar Gorbatsjov in Nizjnevartovsk landde voor een bezoek aan de Siberische olie-industrie, dromden de arbeiders samen om een glimp op te vangen van de secretaris-generaal en zijn mooie vrouw. Tv-camera’s volgden hen overal. En Gorbatsjov zag hoe slecht het gesteld was met de levensstandaard in zijn land.
Kort na de reis daalden de olieprijzen drastisch en verergerde de economische crisis. Maar voor Gorbatsjov was de bodem nog niet in zicht. Zijn eerste grote hervorming werd een faliekante mislukking. Gorbatsjov wilde een van de grootste problemen van de Sovjet-Unie oplossen: alcoholisme.
70 procent van alle criminaliteit was alcoholgerelateerd. Drank leidde tot pesten op de werkvloer, scheidingen en vroegtijdig overlijden. Gorbatsjov verminderde de alcoholproductie sterk, maar daardoor liep de staatskas grote bedragen aan accijns op wodka mis.
Het echtpaar Gorbatsjov wordt ontvangen door president Reagan, VS, 1987.
De burgers gingen nu thuis drank stoken, waardoor het gebrek aan suiker nog groter werd. Daarbij overleden er duizenden alcoholisten doordat ze uit wanhoop schoonmaakmiddelen of eau de cologne dronken. In de volksmond werd de nieuwe Sovjetleider de ‘mineraalwatersecretaris’ genoemd.
Tsjernobyl komt Gorbatsjov duur te staan
Gorbatsjov bleef last houden van problemen die al decennia woekerden. Bij de volgende ramp, een ongeluk in de kerncentrale Tsjernobyl in de Sovjetrepubliek Oekraïne, trof hem geen blaam. Toch verloor hij alle geloofwaardigheid die hij in zijn eerste jaar aan de macht had weten op te bouwen.
Het portret van Lenin in de vergaderzaal van het Kremlin staarde strak voor zich uit, terwijl Gorbatsjov de belangrijkste kernwetenschappers van de Sovjet-Unie op 3 juli 1986 een donderpreek gaf.
‘30 jaar hebt u ons verteld dat kernenergie veilig is. Het lijkt erop dat u alles hebt willen verdoezelen,’ riep Gorbatsjov, terwijl de onderzoekers peentjes zweetten.
De West-Duitser Mathias Rust kreeg vier jaar cel wegens zijn vlucht naar Moskou. Na 14 maanden werd echter gratie verleend.
Een jaar later liep Gorbatsjovs aanzien nog een deuk op: de West-Duitse student Mathias Rust vloog van Finland naar het Rode Plein in Moskou zonder te worden tegengehouden door de veelgeprezen Russische luchtmacht.
Gorbatsjov ontsloeg de defensieminister en 150 officieren, terwijl zijn tegenstanders er garen bij sponnen. In maart 1988 probeerden ze de stemming in de partij te peilen met een perestrojka-kritisch artikel in de krant Sovjetskaja Rossija.
Gorbatsjov reageerde met een twee dagen lange vergadering in het Kremlin.
‘Ik wil niet vechten voor mijn ambt. Maar zolang ik deze functie bekleed, houd ik vast aan het idee van perestrojka.’
De vergadering deed haar best om op één lijn te komen. De al wat oudere hardcorecommunist Gromyko sloeg een sussende toon aan.
‘We zijn natuurlijk allemaal voor glasnost,’ zei de voormalige buitenlandminister.
De fel anti-Westerse Andrej Gromyko – hier tijdens een bezoek aan de Amerikaanse president Reagan – was bijna 30 jaar buitenlandminister. In 1985 ontsloeg Gorbatsjov hem.
Gorbatsjov won de slag, maar besloot wel om het voor de gestaalde kaders moeilijker te maken zijn hervormingen tegen te werken. Daartoe richtte hij het Congres van Volksafgevaardigden op.
Een meerderheid binnen de partij stemde ervoor om dit Congres tot de hoogste wetgevende instantie te maken. Alleen die kon bijvoorbeeld de grondwet wijzigen.
Alle Sovjetrepublieken moesten afgevaardigden sturen voor het 2250-koppige Congres, zodat het volk meer inspraak kreeg. Om steun te krijgen voor zijn idee moest Gorbatsjov wel water bij de democratische wijn doen: verreweg de meeste zetels in het Congres van Volksafgevaardigden gingen naar mensen die werden aangewezen door de Communistische Partij in de 15 Sovjetrepublieken.
Minder dan 700 afgevaardigden werden gekozen via de eerste vrije democratische verkiezingen in de Sovjet-Unie.
Toen het Congres van Afgevaardigden in maart 1989 in Moskou bijeenkwam, bleek al snel dat de democratie voor Gorbatsjov moeilijk te besturen was. Veel afgevaardigden hadden totaal andere plannen dan het bespreken van de uitdagingen en hervormingen van het socialisme ten bate van de economie.
De rij voor brood was altijd lang, en er ontstond ‘vleestoerisme’: mensen maakten uitjes van meer dan 100 kilometer om vlees te kopen. Een Russische mop luidde: Wat is lang, groen en ruikt naar vlees? De trein naar Moskou.
Lege schappen in de winkels
In de jaren 1970 werd de Sovjet-Unie getroffen door een economische crisis. De onvrede onder de bevolking groeide.
De staatsboerderijen konden in de jaren 1970 en 1980 niet genoeg voedsel leveren voor de bevolking, en de industrie produceerde niet langer tegen concurrerende prijzen. Alleen staatssteun en import van onder meer tarwe uit het Westen voorkwamen dat het volk verhongerde.
Overal was gebrek aan, en het eten ging op de bon. De 280 miljoen Sovjetburgers moesten uren in de rij staan voor vlees en andere benodigdheden.
Toen Aleksandr Jakovlev in 1983 terugkeerde na 10 jaar ambassadeur in Canada te zijn geweest, merkte hij dat de stemming sterk veranderd was.
‘Het volk is het zat! We kunnen niet langer zo doorgaan. Alles moet anders worden. We moeten onze concepten, onze doelen en onze visie op verleden en toekomst heroverwegen,’ schreef hij in zijn memoires.
Maar toen Gorbatsjov en Jakovlev twee jaar later de eerste hervormingen doorvoerden, werd de crisis nog erger: het BNP daalde met ruim 10 procent en de prijzen van consumptiegoederen en eten stegen ruim 50 procent.
Ziekenhuizen meldden een tekort aan medicijnen, en tot 1991 was er in de staatssupermarkten geen melk, thee, koffie, zeep of vlees te vinden.
De eerste prille stappen in de richting van echte democratie maakten heel wat los. Gesteund door de nieuwe vrijheid van meningsuiting spoelde een golf van onthullingen alle goede wil jegens de Communistische Partij weg. De kranten stonden vol met gruwelen uit de tijd van Stalin, en kritische theatervoorstellingen en films keerden de stemming tegen de communisten.
Gorbatsjov was er echter van overtuigd dat de dankbare burgers de partij zouden steunen als de hervormingen geheel waren doorgevoerd. Hij had het mis.
Stalins koehandel biedt hoop
Terwijl de hervormingen op gang kwamen, verspreidde zich onrust door Oost-Europa. De vrije vakbond van Polen, Solidariteit, brak als eerste het communistische machtsmonopolie en dwong in 1989 democratische verkiezingen af. Anders dan voorheen stuurde de Sovjet-Unie er deze keer geen soldaten met tanks en mitrailleurs op af.
In de Kaukasus werd er in de straten van Tbilisi gedemonstreerd voor een onafhankelijk Georgië. Maar hier, binnen de grenzen van de Sovjet-Unie, greep de Communistische Partij in Moskou wel in. Soldaten gingen de demonstranten met knuppels en spaden te lijf. 21 demonstranten kwamen om bij het Bloedbad van Tbilisi op 9 april 1989.
Zoals de wrede onderdrukking van de Hongaarse Opstand van 1956 en de Praagse Lente van 1968 hadden geleerd, kon het gevaarlijk zijn om de communisten simpelweg af te zetten en de Sovjet-Unie de rug toe te keren. Bevrijding en onafhankelijkheid moesten op slimmere wijze tot stand worden gebracht – ook onder Gorbatsjov.
Stalin glimlacht tevreden terwijl buitenlandminister Molotov het niet-aanvalsverdrag tekent.
Stalins erfenis werd bom onder Gorbatsjov
Vlak voor het begin van de Tweede Wereldoorlog sloten de twee ideologische aartsvijanden nazi-Duitsland en de Sovjet-Unie een koehandel. Stalins buitenlandminister Vjatsjeslav Molotov onderhandelde de details van dit niet-aanvalsverdrag uit met zijn Duitse collega Joachim von Ribbentrop.
De overeenkomst omvatte een geheim protocol, dat verstrekkende gevolgen zou krijgen voor hun buurlanden. Hierin gaf Hitler Stalin toestemming om Estland, Letland, Litouwen en het oosten van Polen te annexeren.
Duitsland mocht van de Sovjet-Unie het westen van Polen hebben. Een week later begonnen de Duitsers een blitzkrieg tegen Polen, die leidde tot de Tweede Wereldoorlog.
Het jaar erop annexeerde de Sovjet-Unie de Baltische landen, en later hielp ze mee om nazi-Duitsland te verslaan. Na de oorlog probeerde Stalin de details van het Molotov-Ribbentroppact geheim te houden, maar de inhoud werd tijdens de Neurenbergprocessen in het Westen bekend.
Stalin beweerde dat het ging om een vervalsing. Bijna 50 jaar bleef het geheim verborgen, maar onder Gorbatsjov kwam de waarheid eindelijk aan het licht. Die zou een bom onder de Sovjet-Unie blijken.
Estland besloot tot een list. De Estse vertegenwoordigers in het Congres van Afgevaardigden eisten dat het Molotov-Ribbentroppact uit 1939 werd onderzocht. Volgens hen bevatte dit niet-aanvalsverdrag tussen Stalin en nazi-Duitsland een geheim protocol.
In het protocol stond niet alleen dat Polen in 1939 zou worden opgesplitst, het gaf Stalin ook toestemming om de Baltische landen, die toen zelfstandig waren, te annexeren.
Het was een gevoelige kwestie, want hoewel iedereen in het Westen wist dat Stalin en Hitler de wereld onderling hadden verdeeld, luidde de officiële Russische versie heel anders.
Volgens het Kremlin was het onderdrukte volk in de Baltische landen in opstand gekomen, net als Rusland in 1917. Uit eigen beweging hadden ze het kapitalisme omvergeworpen en het communisme ingevoerd. Daarna hadden ze verzocht om opname in de Sovjet-Unie. Zes maanden lang bestudeerde een commissie de zaak.
Het Russische afschrift van de afspraak vonden ze niet, maar wel iets anders.
Het Duitse exemplaar van het verdrag lag in het Amerikaanse staatsarchief. Maar documenten uit het archief van de ideologische vijand hadden geen gewicht in de Sovjet-Unie.
In december 1989 beklom Jakovlev het spreekgestoelte en wijdde hij de 2250 leden in in het geheim. Hij liet weten dat de commissie ervan overtuigd was dat het geheime protocol bij het Molotov-Ribbentroppact bestond.
Hij had zwaarwegend bewijs: een telegram van het Russische ministerie van Buitenlandse Zaken, waarin stond dat in 1949 het geheime protocol nog steeds in de archieven van het Kremlin lag.
Het Congres besloot daarop dat de inlijving van Estland, Letland en Litouwen in de Sovjet-Unie tijdens de Tweede Wereldoorlog onwettig was geweest.
Gorbatsjov wordt woest
Gesteund door het besluit van het Congres van Afgevaardigden, en aangemoedigd door de val van de Berlijnse Muur kort daarvoor, eisten de Baltische landen onafhankelijkheid.
‘Als de mensen in Litouwen zo gaan doen, staat ze nog wat te wachten.’ Michail Gorbatsjov, januari 1990
Dit was een klap in het gezicht van Gorbatsjov. Zijn goede intenties hadden averechts gewerkt: in plaats van de Sovjet-Unie te versterken, konden zijn hervormingen de natie de kop kosten. Hij reisde naar het Balticum om die onafhankelijkheidspraat de kop in te drukken.
Op 11 januari 1990 sprak hij in Vilnius in Litouwen met arbeiders op straat. Een van hen riep: ‘Vóór de oorlog had Litouwen harde valuta. Dat hebben jullie ons in 1940 afgepakt! En weet u hoeveel Litouwers er naar Siberië zijn gestuurd en daar zijn gestorven?’
Gorbatsjov werd boos.
‘Ik wil niet meer met die man praten. Als de mensen in Litouwen zo gaan doen, staat ze nog wat te wachten.’
Kort daarna legde hij sancties op aan Estland, Letland en Litouwen. De Sovjet-Unie draaide midden in de winter de oliekraan dicht en dreigde het leger in te zetten.
Toen de hervormingen mislukten en Gorbatsjov zijn greep op de supermacht verloor, liet hij zijn oren steeds meer hangen naar de stemmen binnen de partij die elke gedachte aan onafhankelijkheid met geweld de kop wilden indrukken. Maar de tijd dat de republieken zich zo in het gareel lieten dwingen, was voorbij.
Een half jaar later bracht Boris Jeltsin de Sovjet-Unie op de rand van de afgrond door de Sovjetrepubliek Rusland zelfstandig te verklaren. Tegelijk trad buitenlandminister Edoeard Sjevardnadze terug uit protest tegen Gorbatjsovs nieuwe conservatieve vrienden.
‘We keren terug naar het vreselijke verleden. De reactionairen worden sterker. De hervormers steken hun kop in het zand. Er komt een dictatuur. Niemand weet wat die zal inhouden of wat voor een dictator aan de macht zal komen,’ zei hij.
‘Gorbatsjov is de Saddam Hoessein van de Baltische landen.’ Russische demonstranten in Moskou, januari 1991
Sjevardnadzes voorspelling kwam uit toen Gorbatsjov kort daarna Boris Poego minister van Binnenlandse Zaken maakte. Poego, voorheen hoofd van de KGB in Riga, leidde de aanval op de Baltische vrijheidsbeweging.
Demonstrant wordt overreden
Die begon op zondagochtend 13 januari 1991. Vier Russische T-72-tanks en 16 pantservoertuigen dreunden over de kronkelige weg naar de tv-toren van Vilnius. Gorbatsjovs ultimatum was afgelopen en de Balten hadden hun onafhankelijkheidseis niet ingetrokken.
Terwijl de tanks de duizenden demonstranten naderden, draaiden ze hun kanonloop dreigend heen en weer en schoten ze losse flodders af. ‘Vrijheid, vrijheid!’ riepen de mensen.
Een 22-jarige man wierp zich voor de tanks op het asfalt, terwijl Russische speciale legereenheden verdovingsgranaten wierpen om de demonstranten uiteen te drijven. De jonge man werd door een pantservoertuig overreden.
De soldaten richtten hun AK-47-geweren op de menigte en vuurden. 11 Litouwers vielen dood neer en nog eens 53 raakten er gewond. Het bloedbad wekte in heel de Sovjet-Unie verontwaardiging. In Moskou gingen mensen de straat op, scanderend: ‘Gorbatsjov is de Saddam Hoessein van de Baltische landen.’
In meerdere steden werd gedemonstreerd tegen Gorbatsjov. Zo openlijk hadden de Sovjetburgers hun leider nog nooit durven bekritiseren.
Ondanks de nieuwe hardere lijn van de secretaris-generaal was KGB-leider Krjoetsjkov wanhopig. Hij vreesde dat de Sovjet-Unie binnenkort niet meer te redden zou zijn.
Dat Gorbatsjov de Nobelprijs voor de Vrede ontving voor zijn ontwapeningsverdragen met de Amerikaanse president Ronald Reagan, maakte Krjoetsjkov nog bozer. Hij besloot dat de Sovjetleider moest worden gestopt. De coupplegers smeedden een plan om toe te slaan als Gorbatsjov in zijn datsja was.
Coupplegers zetten Gorbatsjov onder druk
‘Wie heeft jullie gestuurd?’ vroeg Gorbatsjov vijandig aan de vijf mannen in zijn vakantieverblijf. De mannen stonden te zweten in de zomerse hitte en schuifelden nerveus heen en weer.
‘Het comité,’ antwoordde een van hen.
‘Welk comité?’ wilde Gorbatsjov weten.
‘Het comité dat is opgericht voor noodsituaties in het land,’ legde de man uit. Hij voegde eraan toe dat KGB-leider Krjoetsjkov, defensieminister Jazov en vicepresident Janajev in het complot zaten.
Ze wilden dat Gorbatsjov de noodtoestand zou uitroepen, zodat het leger de straat op kon gaan. Gorbatsjov weigerde. Zo makkelijk konden ze zijn nieuwe verdrag over meer zelfbestuur voor de republieken niet onderuithalen.
‘Dan moet u aftreden. Er komt geen Unieverdrag. Jeltsin wordt gearresteerd.’
Toen Gorbatsjov bleef weigeren, moest de delegatie onverrichter zake terugkeren naar Moskou.
De coupplegers stuurden soldaten en tanks naar het centrum van Moskou om demonstraties tegen de afzetting van Gorbatsjov te voorkomen.
Maar de familie Gorbatsjov zat nu opgesloten. De datsja werd bewaakt door soldaten die achter de coupplegers stonden. Ze sloten alle vluchtwegen af en maakten contact met de buitenwereld onmogelijk.
Gorbatsjov kon alleen maar hopen dat de Russische president Jeltsin de couppoging wist tegen te houden.
In Moskou verklaarden de coupplegers dat ze de controle over het land hadden moeten overnemen omdat Gorbatsjov overspannen en ziek was. Vicepresident Janajev zou tijdelijk in zijn plaats regeren. Op de persconferentie ontvingen de journalisten van de nieuwe vrije media de leugen met hoongelach.
Jeltsin draagt kogelwerend vest
Boris Jeltsins dochter hoorde op de ochtend van 19 augustus op televisie van Gorbatsjovs vermeende ziekte.
‘Pa, word wakker! Er is een coup gepleegd!’ riep ze. In pyjama rende Jeltsin naar de tv.
Jeltsins chauffeur moest racen om eerder dan de tanks van de coupplegers bij het Russische parlementsgebouw in Moskou te zijn.
Als president van de Sovjetrepubliek Rusland beschikte Jeltsin over een aanzienlijke staf, en hij liet zijn betrouwbaarste mannen naar alle kazernes rond Moskou bellen. Ze moesten de officieren ervan overtuigen bevelen van de coupplegers te negeren.
Jeltsin zelf trok een kogelwerend vest aan en stapte in zijn ZIL-limousine. Hij stelde zijn vrouw gerust met de woorden: ‘We voeren de Russische vlag. Ons houden ze niet tegen.’
Op weg naar het centrum van Moskou haalde Jeltsins chauffeur honderden legervoertuigen in, die daar reden op bevel van de coupplegers. Ze waren op weg naar het Witte Huis, het 19 etages tellende parlementsgebouw van Rusland. Vanuit zijn kantoor op de vijfde verdieping zag Jeltsin tanks het gebouw omsingelen en Russische burgers die ruziemaakten met de soldaten.
Jeltsin haastte zich ernaartoe.
Hypocrisie maakte leiders impopulair
Volgens het communisme is iedereen gelijk. Maar in de praktijk was dat in de Sovjet-Unie heel anders.
Terwijl Russische arbeiders en huisvrouwen elke dag in lange rijen stonden voor hun boodschappen en vaak met lege handen huiswaarts keerden, leefde de top van de Communistische Partij in weelde.
Alleen hoge ambtenaren hadden buitenlandse valuta, die te gebruiken was in ‘dollarwinkels’, waar allerlei westerse luxeproducten te koop waren.
Telkens als een Sovjetpoliticus opklom op de bureaucratische ladder, kreeg hij nieuwe privileges. Terwijl gewone Sovjetburgers 10-15 jaar moesten wachten voor ze een gammele auto konden kopen, waren voor hen luxere modellen beschikbaar, zoals een Volga of Tsjaika.
Bij topfuncties hoorden nog meer extraatjes, zoals een villa aan zee. Het Russische ministerie van Volksgezondheid had ook een speciale afdeling die ervoor moest zorgen dat de partijtop de wachtlijsten omzeilde en door de beste artsen werd behandeld.
Op de trap van het gebouw riepen de mensen hem toe: ‘Jeltsin, Jeltsin!’ en ‘Weg met de Communistische Partij!’
Omringd door lijfwachten liep hij naar een tank. Voor het oog van de tv-camera’s gaf hij de tankcommandant een hand.
‘Ze zijn blijkbaar niet van plan om de president van Rusland zomaar neer te schieten,’ riep Jeltsin tegen het volk.
‘Dit machtsvertoon is onacceptabel. We roepen de militairen op om niet mee te doen aan deze reactionaire coup!’ vervolgde hij.
Staatsgreep dooft uit
Een paar dagen later begonnen de coupplannen te wankelen. Steeds meer kazernes verklaarden hun steun aan Jeltsin, en het moreel daalde onder de 5000 soldaten die voor de coupplegers de rust in Moskou moesten bewaren.
Jeltsin liet het Russische parlement arrestatiebevelen uitvaardigen tegen de coupleiders – en zichzelf aanwijzen als opperbevelhebber van alle Sovjettroepen op Russisch grondgebied.
Jeltsin hield zijn beroemdste toespraak op een tank, die de coupplegers hadden gevorderd.
De coupplegers wilden dat de soldaten het Witte Huis bestormden en Jeltsin arresteerden, maar 50.000 burgers hadden een ring rond het gebouw gevormd en barricaden opgeworpen. Vanwege het risico op een bloedbad onder ongewapende burgers hielden de meeste soldaten zich rustig.
De situatie werd met het uur chaotischer en zenuwslopender voor de coupplegers – en voor Jeltsin. Toen kwam het bericht waarop Jeltsin had gehoopt: de Sovjetlegerleiding bevestigde dat de soldaten niet zouden aanvallen.
In het KGB-hoofdkantoor wachtte Krjoetsjkov ongeduldig op nieuws over de verwachte aanval. Om twee uur ’s nachts vertelde Jazov hem over het besluit van het leger. De coup was mislukt.
Nu haten de Russen Gorbi en Boris
Michail Gorbatjsov
Hij gaf de Russen hun vrijheid, maar maakte ook een einde aan de supermacht. De steun onder het volk nam af naarmate de economische crisis en de rijen voor de winkels groeiden. Bij de presidentsverkiezingen in 1996 kreeg hij maar 0,5 procent van de stemmen. In het buitenland is Gorbatsjov een held, maar in Rusland niet.
Boris Jeltsin
Op moedige wijze redde Jeltsin de Russen van de couppoging van de gestaalde kaders. Hij werd de eerste democratisch gekozen president van Rusland, maar vernietigde de economie. Staatsbedrijven schonk hij aan oligarchen, terwijl het volk in armoede leefde. Na een aantal schandalen trad hij in 1999 af.
Toen de soldaten de Krim verlieten, vloog Gorbatsjov naar Moskou. Bij aankomst in de hoofdstad was hij duidelijk opgelucht. Gorbatsjov liet de coupplegers arresteren wegens hoogverraad. Alleen minister Boris Poego ontsnapte aan celstraf door zelfmoord te plegen. Afgezien van de coupplegers opsluiten kon Gorbatsjov echter weinig doen. Zijn machteloosheid was nu voor iedereen duidelijk.
En door de mislukte coup beseften anticommunistische politici dat ze zich snel moesten losmaken van de Sovjet-Unie, voordat er nieuwe coupplegers opstonden.
Vijf maanden later ondertekende Jeltsin namens Rusland het doodvonnis van de Sovjet-Unie – samen met de presidenten van Oekraïne en Wit-Rusland. In de plaats van een vanuit Moskou centraal bestuurde communistische unie kwam het Gemenebest van Onafhankelijke Staten (GOS).
Gorbatsjovs afscheidstoespraak werd live uitgezonden in de Sovjet-Unie.
In lijn met de openheid waar hij voor stond, nam Gorbatsjov op 25 december 1991 afscheid in een tv-toespraak die live werd uitgezonden.
‘Onze samenleving is politiek en mentaal vrij, en we moeten nu in het reine komen met deze omwentelingen,’ zei Gorbatsjov, die zijn verbittering over de ondergang van de Sovjet-Unie niet helemaal kon verhullen.
Kort daarna werd de rode vlag met hamer en sikkel op het dak van het Kremlin neergehaald, waarna de Russische driekleur werd gehesen. Na 70 jaar van communistische onderdrukking werd de Sovjet-Unie opgesplitst in 15 staten.