Dostojevski overleefde zijn eigen executie

Maar dan gebeurt er een wonder: een boodschapper van tsaar Nicolaas I rijdt het plein op en blaast de executie af. Op het laatste moment wordt het doodvonnis omgezet in vier jaar dwangarbeid in een werkkamp in Siberië, gevolgd door zes jaar gedwongen militaire dienst.

‘Mijn leven begint vandaag. Ik ben opnieuw geboren in een nieuwe vorm,’ schreef Dostojevski over de ervaring.

Slechts weinig mensen krijgen een tweede kans in het leven, en Dostojevski wilde die grijpen. De rest van zijn leven zette hij zich in om de grootste Russische schrijver ooit te worden.

De Amerikaanse schrijver Ernest Hemingway kreeg eens de vraag wat de beste training was om een groot schrijver te worden. ‘Een ongelukkige jeugd,’ antwoordde hij.

Als dat klopt, was het schrijverschap van Fjodor Dostojevski voorbestemd.

Hij werd op 11 november 1821 geboren in het Mariinski-ziekenhuis in Moskou als tweede zoon in een gezin van uiteindelijk acht kinderen.

Zijn liefde voor boeken ontstond toen zijn moeder hem als jongetje De vertellingen van duizend-en-één-nacht voorlas. Later hield hij vooral van de Russische dichter Aleksandr Poesjkin.

De kleine Fjodor had genoeg reden om in de wereld van de literatuur te willen vluchten. Zijn vader was een nare man, streng en opvliegend, en zijn moeder een kwetsbare vrouw, die aan tbc overleed toen Fjodor een tiener was.

Na de dood van Fjodors moeder greep zijn vader naar de fles, en op 16 juni 1839 werd hij dood aangetroffen in een sloot. Officieel was hij overleden aan een hartstilstand, maar er gingen geruchten dat hij na een hevige ruzie door zijn lijfeigenen zou zijn vermoord.

Op dat moment studeerden Fjodor en zijn oudere broer Michael (daartoe gedwongen door hun vader) aan de militaire academie in Sint-Petersburg. Fjodor maakte de opleiding tot ingenieur in 1843 af en kreeg al snel een aanstelling als eerste luitenant.

Slechts twee jaar later nam hij ontslag, op zijn 23e. Hij had geen interesse in de genie, maar wilde zich richten op het menselijk bestaan. Zoals hij het in een brief aan zijn broer verwoordde:

‘De mens is een raadsel. Dit raadsel moet worden opgelost, en als je daar je hele leven mee bezig bent, is je werk nooit tevergeefs. Ik houd me bezig met dit raadsel omdat ik een mens wil zijn.’

Op 23 januari 1850 arriveerde Fjodor Dostojevski met ketens aan zijn voeten in het Siberische Omsk. De komende vier jaar zou een koude, vochtige barak met schimmelende houten wanden zijn huis zijn.

‘De viezigheid lag centimeters dik op de vloer. Van ’s ochtends vroeg tot ’s avonds laat was het onmogelijk om je niet als een varken te gedragen,’ schreef hij erover.

Het was een ellendige tijd. Dostojevski had regelmatig angstaanvallen, sliep maar vier à vijf uur per nacht en had ook nog eens veel last van aambeien.

Het ergste vond hij dat hij niet meer kon schrijven. Zoals hij het later met gevoel voor drama verwoordde: ‘Het leven kan pas doorgaan als ik weer word gepubliceerd!’

In februari 1854 kwam Dostojevski vrij. Nu volgde zes jaar militaire dienst in de buurt van Semipalatinsk (nu Semej in Kazachstan) – een gebied dat zo verlaten is dat de Sovjet-Unie het later gebruikte voor kernproeven.

In Semipalatinsk werd Dostojevski verliefd op de 28-jarige weduwe Maria Isajeva, met wie hij in 1857 trouwde. Tijdens hun huwelijksnacht kreeg Dostojevskie een ernstige epileptische aanval. Er zouden er nog vele volgen.

Rusland was veranderd in zijn afwezigheid. In 1855 was tsaar Nicolaas I overleden en nu zat zijn zoon Alexander op de troon.

De nieuwe tsaar was liberaler dan zijn voorganger en versoepelde onder meer de zware censuur. In dit mildere politieke klimaat besloten Fjodor Dostojevski en zijn broer Michail in 1861 het tijdschrift Vremja (De tijd) op te richten.

Eind 1864 werd Vremja verboden na publicatie van een tsaarkritisch artikel, geschreven door de auteur en filosoof Nikolai Strachov. Het tijdschrift werd opgedoekt en de broers Dostojevski bleven achter met een enorme schuld bij hun vele investeerders.

Kort daarna stierven Dostojevski’s vrouw en zijn broer Michail een paar maanden na elkaar, de eerste aan tbc en de tweede aan een leverziekte.

‘Mijn leven is in één jaar tijd gebroken,’ schreef hij in zijn dagboek.

Dostojevski was weer alleen – deze keer met een torenhoge schuld van in totaal 25.000 roebel (ongeveer 200.000 euro nu). En hij moest ook nog eens zijn stiefzoon en de weduwe en de vier kinderen van zijn broer onderhouden.

In deze chaos begon hij aan een van zijn beroemdste romans, Misdaad en straf, die in 1866 uitkwam. Datzelfde jaar sloot hij een van de slechtste deals uit de geschiedenis, met de beruchte uitgever Stellovski.

Dostojevski kreeg een voorschot van 3000 roebel als hij Stellovski de rechten zou geven om al zijn eerdere werk te publiceren. Tegelijk verplichtte de auteur zich ertoe om op 1 november 1866 een nieuwe roman te leveren.

Als Dostojevski de deadline miste, kreeg de uitgever de rechten om de komende negen jaar al Dostojevski’s werken te publiceren – voor niets.

Dostojevski had een idee voor een roman, die De speler zou gaan heten, over een gokverslaafde die zijn leven verspeelt. Het verhaal stond dicht bij zijn eigen leven.

Sinds een casinobezoek in Duitsland in 1863 was hij zelf verslaafd geraakt aan gokken, en het draaiende roulettewiel werd in de jaren daarna een verwoestende obsessie.

In september 1866 had Dostojevski nog geen letter op papier gezet van de roman die een kleine twee maanden later op Stellovski’s bureau moest liggen.

In paniek huurde Dostojevski een stenograaf in om de roman te schrijven terwijl hij die dicteerde.

De keus viel op de 20-jarige Anna Snitkina. De twee slaagden erin de roman binnen twee maanden tijd te voltooien, en op 1 november 1866 leverden ze hem in bij de uitgeverij – slechts een paar uur voor de deadline.

Tot dusver had de 45-jarige Fjodor Dostojevski weinig geluk gehad in het spel of in de liefde, maar met Anna Snitkina won hij de jackpot.

De twee werden verliefd en in 1867 trouwden ze. Ze kregen samen vier kinderen, van wie er echter twee op jonge leeftijd stierven.

De huwelijksreis ging naar Europa en zou drie maanden duren. Maar Dostojevski raakte weer in de greep van zijn gokverslaving en verspeelde al het geld voor de terugreis. Daardoor werd de huwelijksreis uiteindelijk vier jaar langer.

De publicatie van Dostojevski’s ambitieuze roman De gebroeders Karamazov in 1880 bekrachtigde zijn status als een van de grootste schrijvers van Rusland. Hij zou echter niet lang van de roem genieten.

Op 9 februari 1881 stierf hij aan een longontsteking en aan de epilepsie die hem zo lang geplaagd had. Hij werd 59 jaar.

Dostojevski was zijn leven lang bezig geweest met het raadsel van het menselijk bestaan, en in een beroemde passage uit De gebroeders Karamazov kwam hij met het antwoord:

‘Het geheim van de menselijke existentie bestaat niet alleen in het feit dát hij leeft, maar tevens in de vraag waarvóór hij leeft.’