Terwijl het penseel over het doek strijkt, probeert de 13-jarige prinses Sophia Augusta Frederika steeds om haar kin te denken. Volgens de gouvernante van Sophia is haar spitse kin een probleem. Als die te ver uitsteekt, zal het portret waar de schilder op dit moment de laatste hand aan legt, tegenvallen.
Sophia weet dat het schilderij van cruciaal belang is om een goede man te vinden. Een mooi portret compenseert namelijk het feit dat zij een prinses is van Anhalt-Zerbst, een onbeduidend Duits vorstendom. Op deze herfstdag in 1742 heeft ze er echter nog geen idee van dat zij ooit de grootste tsarina van Rusland zal worden: Catharina II, bijgenaamd ‘de Grote’.
Op haar 13e werd dit portret gemaakt van prinses Sophia Augusta Frederika.
Peter lijkt zwakzinnig
Sophia’s familie stuurt het portret naar Elisabeth I, de nieuwe tsarina van Rusland, in de hoop dat deze iets zal zien in een huwelijk tussen de troonopvolger Peter en Sophia. De blijdschap is dan ook groot als de tsarina het inmiddels 15-jarige meisje in januari 1744 uitnodigt aan het Russische hof.
Op 9 februari komt Sophia aan in Moskou. Ze heeft zich nog nauwelijks opgefrist of Peter wordt aangekondigd. Sophia is niet onder de indruk: de één jaar oudere Peter heeft een lang gezicht, ver uit elkaar staande ogen en een slappe mond. Haar aanstaande man lijkt wel achterlijk, denkt ze stiekem. Maar Sophia kent haar plaats en maakt een keurige reverence voor de Russische jongen. Dan gaat de deur open en staat ze tegenover Peters tante: Elisabeth I.
Al in 1762 was Rusland het grootste land ter wereld. Maar het werd zo slecht bestuurd dat niemand Catharina kon vertellen hoe groot haar rijk precies was. Daar kwam ze echter gauw genoeg achter.
Sophia houdt haar adem in, maar de tsarina glimlacht vriendelijk. Het meisje is precies wat Elisabeth zoekt: een jonge, gezonde vrouw die voor erfgenamen voor de dynastie kan zorgen.
Ondanks de vriendelijke ontvangst is het leven aan het hof een beproeving. Sophia wordt gemeten en gewogen, en ze komt er al snel achter dat ze zich aan de Russische gebruiken moet aanpassen om te worden geaccepteerd. Daarom verdiept het protestantse meisje zich in het Russisch-orthodoxe geloof en leert ze in sneltreinvaart Russisch. Elke nacht oefent ze woorden en vervoegingen.
Ivan VI bracht vrijwel zijn gehele leven in een cel door – onder andere in Sjlisselburg aan de monding van de Neva.
Rivaal groeide op in gevangenis
Achter de cryptische naam ‘Gevangene nr. 1’ ging een van de grootste probleemkinderen van het tsarenrijk schuil: tsaar Ivan VI. Als de jongeman ontsnapte, stond de veiligheid van het rijk op het spel.
Toen Catharina in 1762 de macht overnam, erfde ze ook het probleemkind Ivan VI. In 1740 werd hij als baby uitgeroepen tot tsaar, maar toen Elisabeth I – de tante van Peter III – een coup pleegde, kwam de één jaar oude Ivan achter de tralies terecht. De jongen had geen contact met de buitenwereld – zelfs zijn familie mocht hem niet zien. Catharina’s man, tsaar Peter III, overwoog korte tijd om Ivan vrij te laten. Maar nadat hij Ivan in de gevangenkelder had bezocht, verwierp hij dit plan weer.
Het leven in de cel had van Ivan een verwarde stakker gemaakt, die niet wist wie hij was. Vragen beantwoordde hij met onsamenhangende zinnen. Ondanks Ivans toestand was zowel Elisabeth I, Peter III als Catharina de Grote doodsbang dat ‘Gevangene nr. 1’ zou ontsnappen en een leger bijeen zou brengen om zijn plaats op de troon op te eisen. De bewakers hadden de opdracht Ivan te doden als iemand hem probeerde te bevrijden.
In 1764 werd luitenant Vasily Mirovitsj, die diep in de schulden zat, gestationeerd bij Ivans gevangenis. Verbitterd over de onrechtvaardigheid van het leven plande Mirovitsj een bevrijdingsactie – uiteraard tegen een flinke beloning. In de nacht van 5 juli 1764 ging hij met een aantal handlangers op de gevangenis af. De bewakers deden echter hun plicht, en toen de luitenant bij Ivans cel kwam, lag de jongen dood in een plas bloed. Mirovitsj werd geëxecuteerd.
Huwelijksnacht is een fiasco
Op 28 juni 1744 bekeert Sophia zich en wordt ze Catharina Aleksejevna. Zo’n twee maanden later – op 21 augustus – vindt de bruiloft plaats. Na het feest wordt ze naar haar kamer gebracht.
Als Catharina is uitgekleed en in een enorm bruidsbed is gelegd, verlaat iedereen de kamer. In haar eentje wacht Catharina tot Peter komt. Maar er gebeurt niets. Na twee uur weet het meisje niet meer wat ze moet doen:
‘Moest ik opstaan of in bed blijven? Ik had geen idee,’ schreef ze later in haar memoires.
Rond middernacht komt Peter dronken binnen. Hij laat zich op het bed vallen en begint meteen te snurken. Zo zal het vanaf dat moment iedere nacht gaan.
De families wisselden twee jaar brieven uit voor Catharina werd goedgekeurd als echtgenote van Peter III.
Als Catharina na een paar maanden nog niet zwanger is, begint de tsarina in het bijzijn van anderen te klagen dat de jongedame niet voldoet aan haar huwelijkse plichten. Maar het probleem ligt bij haar neef Peter. De troonopvolger speelt liever met soldaatjes van papier-maché.
Soms ligt het bed vol speelgoed en speelt de kinderlijke Peter oorlogje, waarbij hij het geluid van geweren en kanonnen nadoet. En op een dag ontdekt Catharina tot haar schrik een dode rat aan een touw aan het plafond. Peter legt uit dat de rat de soldaten aangevreten heeft en daarom is veroordeeld door een militaire rechtbank.
Rusland barstte uit zijn voegen
Rusland kreeg kolonie in Amerika
Alaska was al een Russische kolonie, maar in 1784 werd onder Catharina de eerste nederzetting gebouwd op het eiland Kodiak. De bonthandel bleek lucratief. De tsarina wilde de oorspronkelijke bevolking, de Aleoeten, te vriend houden, maar er vielen duizenden doden.
Krim bood toegang tot Zwarte Zee
De Krim en het zuiden van Oekraïne maakten zich in 1774 met Russische hulp los van het Ottomaanse Rijk. Catharina begon meteen aan een kolonisatieproject, en in 1783 annexeerde ze het gebied. Nu had Rusland toegang tot de Zwarte Zee.
Polen stukje bij beetje opgeslokt
Polen leed onder de oorlogen van de grootmachten. Catharina benutte de zwakke positie van het land door in 1772, 1793 en 1795 gebieden te annexeren – zoals Wit-Rusland en het Baltische Koerland. Na 1795 was er van Polen niets meer over.
Ingreep wakkert sekslust aan
Een blik in de spiegel vertelt Catharina dat het gebrek aan belangstelling van haar man niet aan haar ligt.
‘Ik werd elke dag mooier. Ik was lang en had een goed figuur’, schrijft ze later. Ook de edelman Sergej Saltykov merkt de verandering op. Hij doet zijn best Catharina’s hart te veroveren, en met succes. Maar de affaire is gevaarlijk.
Peter en Catharina zijn beiden maagd, dus een zwangerschap zou een schandaal van formaat betekenen. Aan het hof gaat het gerucht dat Peter aan een voorhuidsvernauwing lijdt, waardoor seksuele opwinding pijnlijk is. Volgens een rapport van een Franse diplomaat ‘kan de groothertog geen kinderen krijgen door een hindernis die oriëntaalse mensen wegnemen via besnijdenis’.
Peter is doodsbang voor de ingreep. Maar op een avond voert Saltykov de jongen dronken, waarna een arts de operatie uitvoert. Dat heeft het gewenste effect, en kort daarop onderneemt Peter zijn eerste amoureuze avonturen – alleen niet met Catharina, maar met een gebochelde, pokdalige edelvrouw.
De ingreep komt net op tijd, want een jaar later, op 20 september 1754, wordt het resultaat van Catharina’s affaire geboren: haar zoon Paul. Na de geboorte voelt Catharina zich geïsoleerd aan het hof, terwijl haar minnaar zijn aandacht heeft verlegd naar andere vrouwen.
De groothertogin zit echter niet bij de pakken neer en stort zich weer in het hofleven. Ze ontmoet diplomaten en buitenlandse afgezanten – zoals graaf Stanislaus Poniatowski. Catharina valt als een blok voor de Pool en ervaart voor het eerst wat echte liefde is.
De affaire is een publiek geheim en wordt gedoogd, maar het geluk duurt maar een paar jaar. Naarmate de oude tsarina aftakelt, ontwikkelt ze namelijk een ziekelijk wantrouwen jegens de jonge, begaafde Catharina. Op een avond wordt Poniatowski verbannen naar Polen en roept Elisabeth Catharina bij zich. De tsarina bestookt haar tot diep in de nacht met vragen, totdat ze overtuigd is van haar huwelijkse trouw.
Minnaars stonden in de rij voor Catharina
De rokkenjager
Sergej Saltykov was de eerste van Catharina’s vele minnaars. Hij zou belangstelling voor haar hebben gekregen toen hij hoorde dat ze maagd was. Volgens haar memoires is Sergej de vader van de troonopvolger, Paul.
De favoriet
Stanislaus Poniatowski werd Catharina’s favoriet nadat Saltykov zijn interesse had verloren. Hij gebruikte de affaire vooral om zijn positie in de Poolse adel te versterken. Later werd Stanislaus verbannen, maar hij werd in 1764 koning van Polen.
De bondgenoot
Grigori Orlov was Catharina’s minnaar vóór de coup, en ze kregen zelfs een kind zonder dat de tsaar erachter kwam. Orlov hielp Catharina aan de macht, en ze overwoog met hem te trouwen, maar krachten aan het hof voorkwamen dat.
De koppelaar
Grigori Potjomkin was een generaal die Catharina inpalmde met zijn kracht. Na de affaire bleven ze vrienden. Potjomkin stelde haar zelfs voor aan nieuwe minnaars en ontfermde zich nog af en toe zelf over haar in de slaapkamer.
Het volk huldigt Catharina
Catharina laat zich niet afschrikken, integendeel: haar ambities worden alleen maar groter. De tsarina heeft niet lang meer te leven, en iedereen vindt Peter een druiloor. De naam van de elegante, intelligentere Catharina wordt vaak gefluisterd als mogelijke erfgenaam. Een diplomaat noemt haar ‘trots, gracieus en nobel. Ze oogt als een vorstin.’
Een van Catharina’s grootste bewonderaars is de luitenant en oorlogsheld Grigori Orlov, met wie ze een affaire begint. Dankzij Orlov en zijn vier broers krijgt Catharina waardevolle contacten in het leger, en gaandeweg bouwt de jonge vrouw haar eigen geheime leger op.
Als de keizerin op 25 december 1761 sterft, wordt Peter uitgeroepen tot tsaar. Hij maakt zich echter meteen gehaat door hoge belastingen op te leggen en de kerk te dwingen geld en privileges af te staan. Catharina zet hij gevangen in een slot bij Sint-Petersburg, terwijl hij zichzelf vermaakt met zijn minnares.
‘Tijd om op te staan. Alles is klaar voor uw benoeming tot keizerin!’ Een broer van Grigori Orlov tegen Catharina de Grote, 28 juni 1762
Als Peter het jaar daarop afreist naar zijn zomerresidentie, slaan de samenzweerders toe. Op 28 juni 1762 dringt een van Grigori’s broers de cel van Catharina binnen en wekt haar met de woorden:
‘Tijd om op te staan. Alles is klaar voor uw benoeming tot keizerin!’
De twee sluipen naar buiten en gaan te paard naar Sint-Petersburg. Hoewel de gebroeders Orlov haar verzekeren van de steun van het volk en het leger, is Catharina er niet gerust op. Ze is een buitenlandse, terwijl Peter van geboorte een Russische tsaar is.
Maar haar zorgen blijken onterecht. Bij de intocht in Sint- Petersburg twee dagen later wordt Catharina omringd door soldaten, die zwaaiend met hun sabels en geweren steeds de Russische eretitel herhalen:
‘Matoesjka, matoesjka!’ – moedertje. De burgers van de stad gaan massaal de straat op om haar te begroeten.
Catharina de Grote liet een nieuwe kroon maken voor haar kroning – met 4963 ingelegde diamanten.
Ruzie ontaardt in moord
Maar al snel dreigt Catharina’s reputatie een knauw te krijgen. Een week nadat Peter onder huisarrest is geplaatst, krijgt Catharina een brief van Grigori Orlov.
‘[Peter] maakte tijdens het diner ruzie met graaf Feodor (een van de bewakers, red.), en voor we ze uit elkaar konden halen, was de keizer er niet meer.’
Ondanks de verhullende taal is de betekenis zonneklaar. De broers Orlov hebben Catharina van haar man af geholpen, maar haar wel medeplichtig gemaakt. De officiële verklaring luidt dat Peter stierf aan aambeien.
Volgens de officiële verklaring stierf Peter aan aambeien, maar hij kwam om het leven tijdens een ruzie.
Het Russische volk vindt het prima, het is allang blij zijn dat het van zijn tiran is verlost. En zo kan Catharina zich in alle rust richten op de volgende stap: haar kroning.
Hoewel Rusland na decennia van wanbeleid vrijwel bankroet is, wil Catharina de inhuldigingsceremonie tot een machtsvertoon maken dat in heel Europa weerklank zal vinden. De goudsmeden die haar kroon moeten maken, krijgen een halve kilo goud en 10 kilo zilver, en de bontwerkers creëren een mantel uit wel 4000 hermelijnvachten.
Op 22 september 1762 wordt ze in de domkerk van Moskou ingezegend door de aartsbisschop van Novgorod. De 33-jarige Catharina is nu ‘de machtige prinses en vrouwe Catharina II, keizerin en alleenheerser over alle Russen’.
Om de tsarina te beledigen liet Poegatsjov zijn portret over een schilderij van Catharina de Grote zetten.
Kozak daagde tsarina uit
De deserteur Jemeljan Poegatsjov veroorzaakte veel ophef in het rijk toen hij beweerde dat hij Catharina’s overleden man was – de afgezette tsaar Peter III.
In de zomer van 1774 lag de naam Jemeljan Poegatsjov op ieders lippen. De gedeserteerde kozak beweerde dat hij de afgezette tsaar Peter III was, die na 11 jaar op miraculeuze wijze uit de dood was herrezen. De twee mannen leken uiterlijk totaal niet op elkaar.
Waar Peter lang en tenger was en slecht Russisch sprak, was Poegatsjov gedrongen, had hij een zwarte baard en sprak hij vloeiend Russisch. Maar dat wisten de arme Russen niet, want die hadden de tsaar nog nooit gezien.
Poegatsjov wilde Catharina II ten val brengen, maar de opstand ontwikkelde zich al snel tot een oproer van de laagste Russische klassen, die schoon genoeg hadden van de gapende kloof tussen de steenrijke adelstand en hun straatarme onderklasse.
In 1773 en 1774 trok Jemeljan Poegatsjov met zijn leger door Rusland. Steden werden afgebrand en edelen werden vermoord. Onder leuzen als ‘Weg met de Duitse’ en ‘Vecht tegen de duivelsdochter’ veroverde Poegatsjov in de zomer van 1774 Kazan.
De val van de stad bracht Moskou en Sint-Petersburg in de hoogste staat van alarm. Een simpele boerenopstand dreigde te ontaarden in een burgeroorlog. Catharina II stuurde haar leger eropaf, en op 24 augustus 1774 leed Poegatsjov een verpletterende nederlaag.
Kort daarna werd hij door zijn eigen mensen verraden en naar Moskou gebracht. In 1775 werd de rebellenleider onthoofd en gevierendeeld.
Niemand weet hoe groot Rusland is
De jonge tsarina voert hervormingen door in haar land, dat ze tot een nieuwe, verlichte grootmacht wil maken. Dat is een gigantische opgave, en Catharina maakt dan ook lange dagen.
Eerst moet de staatskas weer worden gevuld. Maar omdat het aantal Russische staatsburgers niet bekend is, valt dat niet mee. Bij een bijeenkomst van de Russische senaat verbaast Catharina zich erover dat niemand weet hoe groot het land of zijn bevolking is.
De senaat heeft zelfs geen kaart van Rusland. Catharina geeft een bediende vijf roebel om bij de Academie van Wetenschap een atlas te kopen.
De valse prinses van Vladimir werd naar Rusland gelokt, waar ze in de gevangenis werd gegooid.
Valse erfgenamen plaagden Rusland
Gedurende de regering van Catharina de Grote van 1762 tot 1796 beweerden niet minder dan 16 mensen de uit de dood herrezen tsaar Peter III te zijn.
Daarnaast dook er in Europa een vrouw op die voorgaf een dochter van tsarina Elisabeth I – de tante van Peter I – te zijn. De vrouw noemde zich afwisselend prinses van Vladimir, prinses van Asov en gravin Pimberg, en ze wierp zichzelf op als de rechtmatige erfgenaam van de Russische troon. In november 1774 stuurde Catharina Aleksej Orlov op haar af.
In hartstochtelijke liefdesbrieven verzekerde Aleksej de valse tsarina ervan dat hij en Grigori Orlov, Catharina’s rechterhand, haar geloofden. Onder de belofte van een bruiloft lokte hij de vrouw naar Rusland, waar ze meteen vast werd gezet. De vrouw stierf in de gevangenis aan tbc.
Grigori Orlov, die niet geïnteresseerd is in de hervormingen, wordt vervangen door Grigori Potjomkin. In deze 10 jaar jongere edelman vindt Catharina een levenslange vriend en adviseur. Het tweetal stelt wetten op en laat wegen en scheepswerven aanleggen.
Rusland krijgt handelsbetrekkingen met onder andere Japan, en het leger en de vloot worden gemoderniseerd. Daarnaast laat Catharina boeren uit haar vaderland Duitsland overkomen, die de Russen moeten leren met moderne methoden de vruchtbare gronden rond de Wolga effectiever te bewerken.
Onder Catharina gaat Rusland serieus meedoen in de internationale politiek. Met twee veldtochten verdrijven de Russen de Ottomanen van de Krim en uit Zuid-Oekraïne, en door haar oude minnaar Poniatowski als marionet op de Poolse troon te zetten krijgt Catharina een machtbasis in Centraal-Europa.
De grote verlichtingsfilosoof Diderot inspireerde Catharina tot hervormingen.
Catharina hervormde Rusland
In de 34 jaar dat Catharina II over Rusland regeerde, maakte het enorme, achtergebleven land grote veranderingen door. De tsarina wilde moderniseringen doorvoeren naar het voorbeeld van het Westen.
Catharina de Grote geloofde in de verlichting en wilde haar rijk uit de duisternis trekken. Ze las werken van de Franse filosofen Denis Diderot en Voltaire – twee kopstukken van de verlichting, die pleitten voor de vrijheid van godsdienst en meningsuiting en de scheiding van kerk en staat.
De twee filosofen waren graag bereid om de ideeën van de jonge tsarina over een moderne samenleving te lezen en te becommentariëren. 15 jaar correspondeerde ze met Voltaire, die haar hervormingen prees en haar de ‘ster van het noorden’ noemde.
Catharina had echter een verborgen agenda met de vriendschap. Als vrouw op de troon moest ze haar positie legitimeren, en ze wist dat een nauwe band met belangrijke Europese denkers goud waard zou zijn.
Zoon is te dom voor de troon
Het werk slokt Catharina helemaal op. Voor paardrijden en wandelen met de honden is geen tijd meer, en de tsarina komt dan ook flink aan. Haar grootste probleem is echter dat haar zoon Paul niet geschikt lijkt te zijn voor de troon. Paul lijkt op zijn wettige vader: een kinderlijke aard en geen interesse voor staatszaken.
Catharina besluit daarom dat Paul nooit tsaar mag worden, en wijst in een geheim document Pauls oudste zoon Alexander aan als haar erfgenaam. Het document moet achter slot en grendel worden bewaard totdat Alexander meerderjarig is.
Toen Paul I op de troon kwam, probeerde hij de reputatie van Peter III op te vijzelen, onder meer door diens lijk te kronen. De tsaar wilde niets weten van de geruchten dat Peter niet zijn vader was.
Als de Franse Revolutie uitbreekt in 1789, schrikt Catharina van het antimonarchistische sentiment in Frankrijk. Nu is het zaak om Alexander officieel erfgenaam te maken, zodat haar familie de macht in Rusland in handen houdt.
Catharina kan echter moeilijk afstand doen van de macht, en als ze op 17 november 1796, slechts een week voor de officiële benoeming, een beroerte krijgt, is het te laat. Tegen haar zin neemt de 42-jarige Paul de macht over.
De zoon jaagt de adel al snel tegen zich in het harnas, en wordt in maart 1801 vermoord. Dan gaat Catharina’s wens toch nog in vervulling, als de 23-jarige Alexander de troon bestijgt.