De geschiedenis van Wit-Rusland is altijd overschaduwd door grotere landen.
Belarus, zoals het land nu wordt genoemd, was ooit onderdeel van het Kievse Rijk, de Mongolen zijn er geweest en zijn grote oosterbuur heeft het land lang in zijn macht gehad – als Sovjet-Unie en als Rusland.
Hier ontwarren we de ingewikkelde geschiedenis van Belarus, tot president Aleksandr Loekasjenko aan toe – de laatste dictator van Europa.
Het einde van de Sovjet-Unie
Op 8 december 1991 kwamen de Russische president Boris Jeltsin, de Oekraïense president Leonid Kravtsjoek en het onofficiële staatshoofd van Wit-Rusland, Stanislaw Sjoesjkevitsj, bijeen in een staatsdatsja op het jachtgebied Viskoei in Belarus.
Een paar maanden eerder hadden de voormalige Sovjetstaten Estland, Letland en Litouwen zich afgescheiden van de Sovjet-Unie.
De conclusie was in feite al duidelijk sinds de val van de Berlijnse Muur in 1989: de voormalige communistische grootmacht stond op instorten.
En nu was het eindelijk zover – Jeltsin, Kravtsjoek en Sjoesjkevitsj stonden klaar om de Sovjet-Unie de genadeklap te geven.
In 1991 ondertekenen de leiders van Rusland, Belarus en Oekraïne de Minsk-akkoorden – de definitieve genadeklap voor de Sovjet-Unie. De beginnende democratie in Belarus wordt echter al snel vervangen door een brute dictatuur onder leiding van Aleksandr Loekasjenko.
De leiders van de drie landen, die sinds 1922 verenigd waren onder het zogenoemde Unieverdrag, zetten hun handtekening onder de inmiddels historische Minsk-akkoorden (het Akkoord van Bialowieza).
Die akkoorden betekenden het einde van de Sovjet-Unie en het begin van het Gemenebest van Onafhankelijke Staten (GOS).
De overeenkomst werd naar verluidt door de drie staatshoofden gevierd met shotjes wodka en geweerschoten in het Belarussische bos.
‘Wij, de republiek Belarus, de Russische Raad en Oekraïne, verklaren dat de Sovjet-Unie als volkenrechtelijk geheel en als geopolitieke realiteit heeft opgehouden te bestaan,’ luidde het officiële persbericht na ondertekening van de overeenkomst.
Eindelijk was Belarus zelfstandig.
Belarus werd eeuwenlang onderdrukt
Het kasteel Mir in Belarus dateert uit de middeleeuwen. Het kasteel kreeg zijn huidige vorm tijdens de renaissance in de tweede helft van de 16e eeuw. Het staat op de Werelderfgoedlijst van de UNESCO.
Het gebied dat we tegenwoordig Belarus noemen, werd rond 400-500 n.Chr. bevolkt door Slaven die vooral uit de Baltische landen kwamen.
In de 8e eeuw werd het gebied ingelijfd bij het Kievse Rijk, in die tijd de grootste staat van Europa, dat naast Belarus bestond uit Oekraïne en het noordwestelijke deel van Rusland.
Nadat Mongoolse invasies in de 13e eeuw een einde hadden gemaakt aan het Kievse Rijk, werd Belarus onderdeel van het hertogdom Litouwen, dat later ook het huidige Polen omvatte.
Na de breuk met het Kievse Rijk ontstond langzamerhand ook een eigen Belarussische taal, die bij de Slavische taalfamilie hoort.
Het Pools-Litouwse Gemenebest was eeuwenlang in oorlog met zijn buurlanden, en eind 18e eeuw werd het rijk verdeeld door de Europese grootmachten Pruisen, Oostenrijk en Rusland.
Ingelijfd bij de Sovjet-Unie
Het regeringsgebouw in Belarus met daarvoor een volledig intact standbeeld van de Sovjetleider Lenin. De perfecte staat van het standbeeld laat duidelijk zien dat Belarus geen afstand heeft genomen van de ‘volksdictatuur’ uit het Sovjettijdperk.
Belarus viel onder het Russische tsaardom, maar verklaarde zich na de Russische Revolutie van 1917 korte tijd onafhankelijk.
Nauwelijks twee jaar later werd Belarus weer ingelijfd bij de Sovjet-Unie, maar ondanks deze machtsovername liet de communistische grootmacht de Belarussische taal en cultuur binnen de kaders van de unie bestaan.
Het Belarussisch lijkt erg op het Oekraïens, maar heeft in de loop der tijd ook woorden en klanken uit het Pools en Russisch overgenomen.
Het verschil tussen Russisch en Belarussisch is vergelijkbaar met het verschil tussen Italiaans en Spaans. Er zijn overeenkomsten, maar eigenlijk kunnen de sprekers ervan elkaar nauwelijks verstaan.
Over het algemeen vinden Belarussen het gemakkelijker om Russisch te begrijpen dan andersom. Dat komt vooral doordat de Russen niet op dezelfde manier met een verwante variant van een Oost-Slavische taal te maken hebben gehad als de bevolking van Belarus.
Tegenwoordig spreken de meeste Belarussen (circa 6,4 miljoen) Russisch, terwijl een minderheid van iets meer dan twee miljoen vooral Belarussisch spreekt.
Feiten over Belarus
Belarus is een van de weinige landen in Europa waar je grote kuddes wisenten (Bison bonasus) in het wild kunt zien. De soort was in het wild eigenlijk uitgestorven, maar heeft zich hersteld nadat dieren uit de dierentuin werden vrijgelaten.
Officiële naam: Republiek Belarus.
Hoofdstad: Minsk.
Buurlanden: Polen, Litouwen, Letland, Rusland en Oekraïne.
Oppervlakte: 207.600 km2.
Bevolking: 9,5 miljoen (waarvan ongeveer 8 procent Russen).
President sinds 1994: Aleksandr Loekasjenko.
Belarus is een vlak land met veel moerassen, meren en bossen. Een derde van het land is bedekt met bossen, waarvan sommige officiële natuurparken zijn. Het beroemdste bos is het Oerbos van Białowieża, waar veel zeldzame diersoorten leven, bijvoorbeeld de wisent.
In de Sovjettijd was Belarus een van de economisch meest ontwikkelde republieken. Het land leverde op grote schaal machines, olie, elektronica en hout aan de Sovjet-Unie.
Door het vlakke landschap is Belarus erg geschikt voor landbouw – bijna de helft van het landoppervlak wordt gebruikt voor akkerbouw. De belangrijkste gewassen die in Belarus worden geteeld zijn tarwe, rogge, vlas en aardappelen.
Belarussische joden uitgeroeid door de nazi’s
Marc Chagall: ‘Ik en het dorp’. Marc Chagall (1887-1985) was een jood en een Belarus. Het schilderij komt uit 1911, toen Chagall net naar Parijs was verhuisd. De herinneringen aan zijn jeugd op het platteland van Belarus komen duidelijk in deze afbeelding naar voren.
De opkomst van de Belarussische cultuur duurde echter niet lang.
In de jaren 1930 onderdrukte de dictator Jozef Stalin het prille Belarussische nationalisme. En het werd nog erger toen Hitlers troepen tijdens de Tweede Wereldoorlog Belarus binnenvielen.
De nazi’s begonnen meteen met massale executies en deportaties van de Belarussische bevolking. Naar schatting is vrijwel de volledige joodse bevolking tijdens de oorlog omgekomen.
Van russificatie tot Belarussische dictator
De Belarussische president Loekasjenko inspecteert een peloton soldaten tijdens een bezoek aan Servië in 2019.
Na de oorlog schoof de grens tussen Polen en de Sovjet-Unie verder naar het westen op, wat betekende dat duizenden Belarussen ineens in de Sovjet-Unie woonden.
In de decennia daarna ging de russificatie van Belarus door en in de jaren 1970 werd zelfs onderwijs in het Belarussisch officieel verboden.
Maar na de val van de Sovjet-Unie durfden de ongeveer negen miljoen inwoners van Belarus weer voorzichtig te hopen op democratie en nationale onafhankelijkheid.
Maar die droom veranderde al snel in een dictatoriale nachtmerrie, waar de Belarussen nog steeds onder gebukt gaan.
In 1994 werd Aleksandr Loekasjenko namelijk gekozen tot president van Belarus.
Loekasjenko stelde zich kandidaat als alternatief voor de Communistische Partij en Stanislaw Sjoesjkevitsj, die hij beschuldigde van grootschalige corruptie.
Loekasjenko won de verkiezingen met ongeveer 80 procent van de stemmen.
Loekasjenko en de mensenrechten
Leden van het Belarussische parlement tijdens een hongerstaking op 11 april 1995. 19 parlementsleden protesteerden tegen een aantal wijzigingen in de grondwet die Loekasjenko in stemming had gebracht zonder dat ze door het parlement waren goedgekeurd. In de nacht van 11 op 12 april werden de hongerstakers uit het parlement verwijderd en afgeranseld.
Voordat hij aan de macht kwam, werkte Aleksandr Loekasjenko in de jaren 1980 als hoofd van de collectieve boerderij Gorodetz in het noorden van Belarus.
Hier stond hij bekend als een gewelddadige baas, die zijn werknemers sloeg als ze niet naar hem luisterden.
En dat geweld is ook kenmerkend voor de bijna dertig jaar dat Loekasjenko aan de macht is.
Belarus is het enige land in Europa dat de doodstraf nog heeft. De burgerrechtenbeweging Viasna denkt dat er sinds 1991 ongeveer 400 mensen in Belarussische gevangenissen zijn geëxecuteerd door een vuurpeloton.
Internationale organisaties zoals Amnesty International beschuldigen het Belarussische regime van grove schendingen van de mensenrechten – zoals politiegeweld, geweld tegen minderheden, gebrek aan vrijheid van meningsuiting en de onderdrukking van vakbonden.
De laatste dictatuur van Europa
Belarus vormt de overgang tussen Rusland en Europa.
Niet voor niets beschreef de voormalige Amerikaanse president George W. Bush Belarus in 2005 als ‘de laatste dictatuur van Europa’.
Het land, dat zit ingeklemd tussen Letland, Litouwen, Polen, Oekraïne en Rusland, is internationaal volledig geïsoleerd en uitgesloten van de Raad van Europa.
Maar ondanks talloze demonstraties tegen Aleksandr Loekasjenko – waarvan de laatste in 2020 – is het nog steeds niet gelukt de machtige dictator van Belarus te verdrijven.
De KGB en Poetin spoken in Belarus
Aleksandr Loekasjenko en Vladimir Poetin in februari 2021.
Terwijl de relatie tussen Europa en Belarus op zijn zachtst gezegd ijs- en ijskoud is, is de band tussen de voormalige Sovjetstaat en het Russische moederland juist erg goed.
Vladimir Poetin en Aleksandr Loekasjenko hebben hun politieke, militaire en economische banden sinds de millenniumwisseling sterk aangehaald.
Belarus exporteert ongeveer 50 procent van zijn producten naar Rusland en krijgt in ruil daarvoor goedkope olie en gas. Zonder dit soort deals zou Belarus instorten.
Het is geen geheim dat Vladimir Poetin Belarus als een deel van Rusland ziet, en de erfenis van de oude Sovjet-Unie in Belarus is nog springlevend.
Ongeveer 70 procent van alle bedrijven is in handen van de staat, in elke stad staan standbeelden van Lenin en de restanten van de beruchte geheime Sovjetpolitie – de KGB – zijn nog steeds actief.
Protesten na de verkiezingen van 2020
Protesten in Minsk na presidentsverkiezingen 2020.
Nadat Loekasjenko’s controversiële verkiezingsoverwinning in 2020 leidde tot massale demonstraties, stuurde Poetin Russische soldaten naar Belarus om zijn bondgenoot aan de macht te houden.
En toen de oorlog in Oekraïne uitbrak, liet Loekasjenko het Russische leger via Belarussich grondgebied Oekraïne binnenvallen.
Met de verkiezingen van 2020 verstevigde Aleksandr Loekasjenko zijn positie als de laatste dictator van Europa.
En hoewel de oppositie wijst op grootschalige verkiezingsfraude en er duizenden mensen de straat op gingen om te protesteren, wijst niets erop dat Loekasjenko van plan is om de macht terug te geven aan het volk.
Zoals hij al zei tegen het lokale persbureau BELTA naar aanleiding van de massademonstraties in 2020:
‘Ze (de demonstranten, red.) proberen chaos te creëren. Maar ik heb ze al gewaarschuwd: er komt geen revolutie.’
Loekasjenko wint verkiezingen altijd met een ruime marge
Aleksandr Loekasjenko met zijn hond tijdens een lokaal kampioenschap houthakken in Belarus.
De man van 80 procent
Sinds hij aan de macht is, heeft Loekasjenko alle presidentsverkiezingen in Belarus gewonnen. En bijna elke keer met een overweldigende meerderheid van meer dan 80 procent. Dat lijkt onmogelijk voor mensen die leven in westerse democratieën, waar minderheidsregeringen schering en inslag zijn. Dit zijn de uitslagen van de laatste vijf presidentsverkiezingen in Belarus. De cijfers spreken volgens ons voor zich.