Geef mij maar Amsterdam

De sloppenwijk vormt een risico voor de veiligheid. Spanjaarden, Fransen of Engelsen die de stad belegeren, kunnen zich hier schuilhouden en heel dicht bij de vestingwerken komen. Staets wil de duizenden arme migranten en arbeiders binnen de vestingwallen laten wonen.

Hij laat zich niet afschrikken door de omvang van de klus en al na een paar weken puzzelen klopt hij bij het stadsbestuur aan met zijn plan voor het nieuwe Amsterdam. Op een vel papier heeft hij de nieuwe haven ingetekend, en het moderne vestingwerk dat als een halve cirkel om de middeleeuwse stad ligt.

KAART: Amsterdam verandert in metropool

Tussen de oude en de nieuwe wallen ligt bijna drie vierkante kilometer land, dat is bestemd als bouwgrond. Met de inkomsten van de verkoop kunnen de haven, de grachten en de vestingwerken worden betaald. Amsterdam wordt de modernste stad ter wereld – en het kost het stadsbestuur geen cent!

Vluchtelingen met geld en ideeën

29 jaar eerder had niemand kunnen bedenken dat Amsterdam zo explosief zou groeien. In 1581 had de stad zo’n 30.000 inwoners, die leefden van de visserij en handel bij de monding van de Amstel in de Zuiderzee.

In die tijd was Antwerpen, 130 kilometer naar het zuiden, het grote handelscentrum van Europa. Goederen vanuit de hele wereld kwamen hier terecht en werden doorverkocht met flinke winsten. Maar in datzelfde jaar veranderde alles.

De Spaanse gebiedsdelen in het noordwesten van Europa maakten zich los van Spanje en gingen samen verder onder de naam Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden.

Hun onafhankelijkheidsverklaring kwam na een langdurige opstand van de Nederlandse provincies tegen Spanje. En na een lang beleg drongen de Spanjaarden het protestantse Antwerpen binnen en stelden de bevolking voor de keus: katholiek worden of wegwezen.

Meer dan de helft van de 100.000 Antwerpenaren vluchtte noordwaarts naar de Verenigde Nederlanden. Onder de vluchtelingen waren rijke kooplui, die zich gedwongen zagen hun handel te verhuizen. In Amsterdam werden ze met open armen ontvangen.

De stad besefte heel goed dat ze extra kapitaal, arbeidskracht en expertise nodig had om verder te kunnen groeien.

Triomf van de burgerij

Maandenlang werd er gedebatteerd in de raadzaal. De nieuwe stad moest plaats bieden aan grachten, marktpleinen, herenhuizen voor de rijke kooplui en woonwijken voor de armen. Maar de stad moest ook mooi en georganiseerd zijn – en laten zien dat de Amsterdamse burgerij koningen en vorsten overtrof in rijkdom, pracht en vernieuwingsdrang.

Stadstimmerman Staets erkende dat hij geen verstand van vestingwerken had, en daarom nam de vroedschap prins Maurits in de arm, de aanvoerder van het leger van de Republiek.

Met de vijandelijke Spanjaarden in het achterhoofd liet de ervaren prins de bastions zo inrichten dat de stad een langdurige belegering kon doorstaan. Het Amsterdamse achterland kon onder water worden gezet om het de vijand moeilijker te maken.

Daar zou de stad later nog dankbaar gebruik van maken. In 1613, na twee jaar van intensieve bouw, was het vestingwerk half klaar. 11 van de 26 bastions waren af, maar de kosten hadden de stad op de rand van het faillissement gebracht.

De vroedschap zag zich gedwongen de bouw stil te leggen, ook al waren de wallen rond de stad nog lang niet klaar. Tussen het oude en nieuwe vestingwerk werd een tijdelijke verdedigingsmuur aangelegd.

Nu kon de verkoop van de bouwgrond, die geld in het laatje moest brengen, van start. Achter de nieuwe wal werden grote percelen langs brede grachten aangewezen, die duur konden worden verkocht. De binnenste nieuwe gracht kreeg de naam Heerengracht en was voor de allerrijksten bestemd.

In recordtijd werd de grachtengordel uitgegraven, en het gewaagde financieringsmodel werkte: de percelen werden achter elkaar verkocht en het bankroet was afgewend. Langs de grachten schoten de voorname herenhuizen als paddenstoelen uit de grond.

Een van de leden van de vroedschap, Frans Hendricksz Oetgens, hield er een eigen agenda op na. Hij maakte gebruik van de informatie uit de raad om buiten de oude vestingwal grond te kopen die naar hij wist enorm in waarde zou stijgen door de uitbreiding.

De andere raadsleden waren hevig verontwaardigd over deze brutale handel met voorkennis en spanden een zaak tegen hem aan. Maar ze hadden wel boter op hun hoofd – Oetgens was bepaald niet de enige rijke koopman in de vroedschap die politieke en privébelangen niet gescheiden wist te houden.

Maar het bijna-bankroet liet wel zijn sporen na. Er zouden 50 jaar voorbijgaan voordat de stad de uitbreiding weer oppakte.

Centrum van de handel

Lang voordat de uitbreiding klaar was, verdienden kooplieden echter al een dik belegde boterham aan de VOC-handel, die mogelijk was door de gunstige ligging van Amsterdam. Waren van over de hele wereld werden in de haven gelost en gingen per praam naar de pakhuizen.

De Gouden Eeuw was aangebroken. In het Oostzeegebied kochten de handelaren graan, dat in de rest van Europa duur kon worden verkocht. Wol kwam uit Engeland, wijn uit Frankrijk, hout uit Noorwegen en pelzen uit Rusland.

Maar het grote geld was voor de VOC-handelaren die zijde, peper, nootmuskaat, suiker, koffie en thee uit het Verre Oosten invoerden.

Het geld investeerden ze in hun herenhuizen aan de grachten, zoals de Duitse schrijver Philipp von Zesen in 1664 in zijn reisdagboek beschreef: ‘Vol bewondering dwalen we over de drie buitenste grachten, als door een paradijs op aarde of door een lusthof, met zulke keurige rijen perfect gebouwde huizen.’

Schoonheid met stinkende adem

Op loopafstand van de herenhuizen lag een heel andere wereld, de Jordaan. Die arme arbeiderswijk was de smerige, lawaaierige machinekamer van de stad.

Hier stonden brouwerijen, papiermolens en houtzagerijen en leefden grote gezinnen in kleine huisjes. De grachten in de Jordaan werden gebruikt als transportwegen − en als open riool. Vooral in de zomer, als de uitwerpselen en het afval door de warmte gingen gisten, werd de stad honend een ‘schone maagd met stinkende adem’ genoemd.

De haven en de handel zorgden volop voor werkgelegenheid en Amsterdam groeide lustig door; in 1680 had de stad 219.000 inwoners. Met andere woorden: de bevolking was in een eeuw tijd met wel 600 procent toegenomen. Alleen hoofdsteden als Londen en Parijs waren nog groter.

De economische groei en de godsdienstvrijheid vormden een ideale mix voor de vooruitstrevende stad.

Alle godsdiensten waren welkom – al werd het katholicisme van de gehate Spanjaarden en Fransen wel aan banden gelegd. Openbare missen waren bijvoorbeeld verboden.

Niet iedereen was ingenomen met het allegaartje van protestanten, joden en moslims, maar op vele mensen van buitenaf maakte het indruk.

Overweldigd door de multi­culturele sfeer in de stad tekende een Franse schrijver in 1688 op: ‘Vanuit alle windstreken komt men hiernaartoe. De diversiteit in de stad doet denken aan het oude Babylon. Amsterdam is de meest plezierige plek van Europa. Er is geen Pers of Armeniër die zich hier niet thuis voelt.’

Grachten zijn nu cultureel erfgoed

Hoewel de betekenis van Amsterdam voor de wereldwijde handel eind 17e eeuw afnam, is de stad altijd een economisch en cultureel bolwerk gebleven.

Of de stadstimmerman echt zelf het plan voor het nieuwe Amsterdam heeft ontworpen, is onzeker. Tot aan zijn dood in 1630 bleef hij beweren van wel, maar de tekeningen zijn nooit gevonden. Waarschijnlijk werd de uitbreiding van de stad uiteindelijk vormgegeven door een aantal rijke kooplieden.

Dat het een goed plan was, blijkt uit de geschiedenis van de stad. 400 jaar nadat Staets met de nieuwbouw begon, zijn grote delen ervan nog steeds intact.

Van de ruim 80 kilometer aan grachten zijn er maar een paar gedempt. Zo is het belangrijke Damrak deels gedempt om plaats te bieden aan het centraal station. Sinds 2010 staat de grachtengordel op de werelderfgoedlijst van Unesco.