Het is koud op de avond van 4 april 1523, maar Katharina von Bora merkt het nauwelijks. Samen met 11 andere nonnen staat ze te wachten in de tuin van het klooster Nimbschen, niet ver van de Duitse stad Leipzig. Gespannen turen de jonge vrouwen in het duister, gespitst op het geluid van wagenwielen.
Er gaat een huivering door de groep als er een paardenkar stopt voor het klooster. Geruisloos sluipen de nonnen langs de tuinmuur naar de straat.
Ze klimmen snel op de kar, waarop gewoonlijk vis wordt vervoerd. De koetsier zet de wagen in beweging en de reis naar de stad Wittenburg, 100 kilometer noordelijker, begint.
Pas nu kan Katharina opgelucht ademhalen. Het strenge kloosterleven ligt achter haar. Eindelijk kan ze een gezin stichten – denkt ze. Maar zo makkelijk wordt haar zoektocht naar vrijheid niet.
Nonnen lezen verboden geschriften
Tot die nacht dat Katharina von Bora op de paardenkar klom, was het kloosterleven het enige bestaan dat ze kende.
Middeleeuwse jonge vrouwen hadden de keuze tussen een gedwongen huwelijk met een vreemde of het klooster. Beide opties konden slecht uitpakken.
Adellijke dochters werden nonnen
In de middeleeuwen werden meisjes opgevoed tot echtgenote en moeder. Als de huwelijksplannen mislukten, was er voor dochters van de hogere klassen nog maar één optie: het klooster in.
In de middeleeuwse samenleving werd een gezin stichten beschouwd als het hoogste doel van de vrouw. Maar niet alle vrouwen konden trouwen.
Zelfs in de hogere klassen was het voor gezinnen moeilijk om de bruidsschat te betalen die de familie van de aanstaande echtgenoot eiste. Dit gold zeker voor de Duitse lage adel, die in de jaren na de pest nauwelijks kon leven van de opbrengsten van het land. Omdat de vrouw niet mocht werken, was ze een financiële last voor haar vader en broers, die haar moesten onderhouden.
Veel families kozen er daarom voor het meisje naar een klooster te sturen. Hier kon ze een respectabel leven leiden in dienst van God – en zou ze geen armoede en schande over de familie brengen.
Katharina werd in 1499 geboren in een familie van lage adel in het keurvorstendom Saksen. Haar ouders waren van goede afkomst, maar hadden geen geld. Daarom ging Katharina al op haar vijfde het klooster in, zodat het gezin één mond minder te voeden had.
Ook andere verarmde adellijke families deden dit.
In plaats van te leren naaien en zich voor te bereiden op een rol als echtgenote en moeder, brachten de meisjes hun jeugd door met gebeden en psalmgezang. Op hun 16e legden ze de kloostergelofte af om voortaan in armoede, zuiverheid en gehoorzaamheid te leven. Nu waren Katharina en de andere meisjes officieel opgenomen in de orde der cisterciënzers en lag hun lot als non vast.
Maar vier jaar later gebeurde er iets wat Katharina’s leven voorgoed zou veranderen. Een van de andere nonnen liet haar pamfletten zien die haar oom haar had gestuurd. Hij was de abt van een naburig monnikenklooster, maar de teksten waren heel anders dan de Bijbel en de heilige geschriften die de nonnen gewend waren.
Zo anders zelfs dat ze verboden waren en Nimbschen binnen moesten worden gesmokkeld.
‘Er is zojuist een wagen vol tempelmaagden aangekomen in de stad. Ze zouden allemaal hun leven willen geven om te trouwen.’ Een jongeman uit Wittenberg in zijn dagboek
De pamfletten waren geschreven door Maarten Luther, een afvallige monnik uit Wittenberg, die beroemd en berucht was geworden omdat hij tegen de katholieke kerk inging. Hij was nu de vaandeldrager van de beweging die later de Reformatie zou worden genoemd.
Naast zijn verzet tegen de handel in aflaten vond Luther dat geestelijken net als alle andere christenen moesten kunnen trouwen. Hij maakte geen geheim van zijn afkeer van het celibaat en het kloosterleven:
‘Hoe verkeerd is het dat de adel zijn dochters nonnen laat worden, hen zelfs dwingt in het klooster te treden, of ze dit nu willen of niet, alleen maar omdat dit de familie financieel beter uitkomt,’ schreef de priester. Hij riep op tot actie:
‘Als u een dochter of een vriend heeft die dit is overkomen, en als diegene oprecht en trouw is, dan dient u haar te helpen, ook als dat verlies van bezittingen, lijf en leden betekent,’ schreef hij in 1522.
Diefstal wordt met de dood bestraft
Of Katharina von Bora en de 11 andere nonnen precies dit pamflet hebben gelezen, weten we niet. Maar vast staat dat Luthers geschriften hun de ogen openden voor de mogelijkheid van een leven buiten de kloostermuren.
Katharina von Bora trouwde na haar ontsnapping met Maarten Luther.
Katharina’s huwelijk was een praktische aangelegenheid, maar gaandeweg ontstonden er romantische gevoelens. Luther schreef warm over zijn vrouw. Wat Katharina dacht, is onbekend. Al haar brieven zijn verloren gegaan.
Het echtpaar was 21 jaar samen. Na de dood van Maarten Luther in 1546 moest Katharina hard vechten voor haar erfenis. Het was niet vastgelegd in de wet dat vrouwen konden erven.
Katharina leefde nog zes jaar als weduwe voordat ze met haar paardenkar verongelukte en aan haar verwondingen overleed.
Historici denken nu dat Katharina cruciaal was voor het succes van de Reformatie.
De ongelukkige nonnen smokkelden een brief naar Luther waarin ze hem om hulp vroegen om te ontsnappen. Hij schakelde direct een goede vriend in, de handelaar en raadsheer Leonhard Köppe.
Köppe leverde onder andere haring aan het klooster Nimbschen en kende alle kleine, kronkelige weggetjes in de omgeving. Toen de viswagen op de avond van 4 april 1523 halt hield voor het klooster, zat Köppe naast de koetsier. Daarom rook niemand onraad.
Het was geen kleine dienst die Köppe Luther bewees. Op ‘nonnenroof’ stond de doodstraf. De paardenkar moest dan ook over kleine weggetjes rijden om de gebieden te vermijden die in handen waren van Luthers tegenstanders.
Drie nonnen werden afgezet in Torgau, dat onder de Luthergezinde hertog Frederik III viel. De rest ging door naar Luthers woonplaats Wittenberg, een bloeiende universiteitsstad met 2500 inwoners.
Op de ochtend van 6 april kwamen de vrouwen uitgeput en hongerig aan, vol verwachting over het leven dat voor hen lag.
Vrouwen willen dolgraag trouwen
Vooral de wens om te trouwen was bijzonder groot, en al snel gingen de geruchten rond:
‘Er is zojuist een wagen vol tempelmaagden aangekomen in de stad. Ze zouden allemaal hun leven willen geven om te trouwen. God geve dat ze een man vinden, zodat hun niets ergs overkomt,’ schreef een lokale jongeman in zijn dagboek.
Het vinden van een echtgenoot bleek makkelijker gezegd dan gedaan – zowel voor de nonnen als voor Luther, die het als zijn plicht zag de vrouwen aan de man te krijgen.
De meesten waren niet piepjong meer en allemaal waren ze straatarm. Met Luthers zegen begon de mooie 24-jarige Katharina von Bora een vriendschap met de jonge Hieronymus Baumgärtner, maar ze werd zwaar teleurgesteld.
Na een korte relatie verdween Baumgärtner naar Neurenberg, waar hij zich verloofde met een 14-jarig meisje uit de aristocratie.
Niemand wil Luthers nonnen
Het probleem was niet alleen dat de nonnen geen geld hadden en daarom geen bruidsschat konden betalen.
Wat ook meespeelde, was dat Luthers idee dat monniken en nonnen moesten kunnen trouwen, op weerstand stuitte bij de bevolking. Zelfs de inwoners van Wittenberg, die de Reformatie hadden omarmd, stonden bijzonder sceptisch tegenover wat zij zagen als een invasie van wellustige, ketterse zondaressen.
In pamfletten en geschriften werden de gevluchte nonnen ervan beschuldigd charlatans of zelfs prostituees te zijn. Sommige mensen vonden dat de vrouwen ontrouw waren aan Jezus, want een non was de bruid van Christus.
Anderen beschuldigden de uitgetreden geestelijken van incest, omdat monniken en nonnen broeders en zusters waren in de geest.
Katharina droomt van Luther
Maarten Luther voelde zich verantwoordelijk voor het huwelijksgeluk van de nonnen en was niet blij dat het zo moeizaam ging. Eén vrouw van 39 jaar bleek überhaupt kansloos. Haar maakte hij directrice van een meisjesschool.
Maar naarmate de maanden verstreken lukte het toch. In het najaar van 1524 was nog maar een van de vrouwen ongehuwd: Katharina von Bora.
In 1521 verdedigde Luther zijn ‘rebelse ideeën’ voor de afgevaardigden van de paus. Hierna zag de katholieke kerk hem als een ketter.
‘Welke duvel zou haar willen hebben?’ schreef Luther in november 1524 gefrustreerd aan zijn vriend Nikolaus von Amsdorf. Hij wist niet dat Katharina haar besluit al genomen had: ze wilde met Luther trouwen, liet ze Von Amsdorf weten in een brief.
Tot dat moment had Luther niets van trouwen willen weten. ‘Niet omdat ik een geslachtloos stuk hout of een steen ben, maar omdat ik elke dag moet vrezen als ketter te worden gedood,’ vertrouwde hij een vriend toe.
Daar zat wat in. In 1521 werd Luther door de paus geëxcommuniceerd en ontkwam de reformator op het nippertje aan de brandstapel.
Nonnen baren duivelskinderen
In een paar jaar tijd verspreidde de Reformatie zich door grote delen van Duitsland. In 1525 besefte Luther dat hij, om de opstand tegen de katholieke kerk meer wind in de zeilen te geven, zijn eigen woorden moest naleven en zijn zelfopgelegde celibaat moest opgeven.
‘Ze ment de wagen, zorgt voor de akkers, koopt koeien en brengt ze naar de wei, brouwt bier enzovoort.’ Maarten Luther over zijn vrouw Katharina
‘Ik geloof in het huwelijk en wil trouwen voordat ik sterf,’ schreef hij in de zomer van 1525. Kort daarop werd het huwelijk voltrokken in een privéceremonie in Luthers woning, een in onbruik geraakt augustijnerklooster dat in de volksmond het Zwarte Klooster heette.
‘Ik heb degenen die mijn huwelijk met Katharina von Bora veroordelen, de mond gesnoerd,’ schreef Luther kort daarna aan een vriend.
Het huwelijk maakte Katharina tot een eerbare vrouw, en Frau Luther bleek bekwaam en daadkrachtig:
‘Ze ment de wagen, zorgt voor de akkers, koopt koeien en brengt ze naar de wei, brouwt bier enzovoort,’ aldus Luther.
Terwijl hij boeken schreef, priesters onderwees en gasten uit heel Europa ontving, runde zij het huishouden, zorgde voor de gasten en bestuurde de boerderij.
Maar de vooroordelen verdwenen niet zomaar. Er werd gezegd dat Katharina een duivelskind zou baren, en in pamfletten en satirische toneelstukken werden de afvallige monnik en zijn uitgetreden non in diskrediet gebracht.
De geruchten over duivelsbaby’s verstomden toen Katharina zes gezonde kinderen op de wereld zette. Maar pas toen de Reformatie was doorgebroken, werd Katharina echt als eerzaam en waardig gezien. De weggelopen non was het model geworden van de meest gewilde vrouwenrol in het nieuwe christendom: de vrome, vriendelijke domineesvrouw.