Welbeschouwd is het kleine, vaalgroene briefje van één dollar niet veel waard. Met het biljet, gemaakt van katoen en linnen, kun je vandaag de dag niet eens een kopje koffie kopen.
Maar het staat wel vol symbolen, die veel vragen oproepen.
Waarom staat er een piramide op de achterkant? Waarom ontbreken er een paar lagen van de piramide? Wat betekent het oog? En is dat een spin die zich naast de grote 1 op de voorkant verstopt?
De symbolen op het Amerikaanse 1-dollarbiljet zijn sinds het in 1957 in zijn huidige vorm voor het eerst gedrukt werd, uitgebreid geanalyseerd en op allerlei manieren geduid.
Geloof en wijsheid, de triomf van de vrijheid en een complot van het grootkapitaal om de wereld te domineren zijn slechts enkele van de principes die aan het bankbiljet ten grondslag zouden liggen.
Afspraken bezegeld met symbolen
Net als met de roos, de fleur de lis of andere symbolen hangt de betekenis af van de waarnemer.
Vaak kennen alleen ingewijden de ware betekenis, waardoor symbolen aantrekkelijk zijn voor leden van geheime genootschappen, en juist een bron van wantrouwen en achterdocht voor buitenstaanders.
Mensen gebruiken vermoedelijk al symbolen zo lang ze abstract kunnen denken. Grotschilderingen zijn symbolen van de dingen die ze voorstellen.
Het woord ‘symbool’ zelf ontstond echter pas in het oude Griekenland.
Als twee mensen elkaar een toezegging deden, was het goed gebruik om een voorwerp in tweeën te delen en ieder de helft te bewaren.
Als de belofte dan ingelost moest worden, konden ze de delen tevoorschijn halen, en als bleek dat ze perfect in elkaar pasten, was alles in orde.
De delen werden in het Grieks sumbolon genoemd, van sumballein,
samenvoegen.
Hiervan is het woord symbool afgeleid.
Al sinds mensenheugenis worden symbolen gebruikt om een gevoel van herkenning op te roepen.
Zo gebruiken artsen en apothekers over de hele wereld de esculaap, een slangenfiguur die staat voor Asclepius, de Griekse god van de geneeskunde.
Alle mensen, welke taal ze ook spreken, herkennen dit symbool. Mensen met hetzelfde geloof of dezelfde politieke overtuiging vinden elkaar dankzij symbolen als de hamer en sikkel, het kruis, de halvemaan of de davidsster.
Veel van dergelijke symbolen zijn algemeen bekend – we komen er op straat en in het dagelijks leven talloze tegen – maar tegelijkertijd geheimzinnig.
Vaak zijn symbolen ver terug te voeren in de tijd en is de oorspronkelijke betekenis veranderd. Soms is een symbool zelfs het tegenovergestelde gaan betekenen.
Hakenkruis bracht geluk
Het hakenkruis, een kruis waarvan de vier uiteinden in een rechte hoek gebogen zijn, is een van de krachtigste symbolen die er zijn.
Als je het een keer in het wild tegenkomt – het staat bijvoorbeeld op neoclassicistische gebouwen als het Philadelphia Museum of Art en de Library of Congress in Washington D.C. in de VS – ben je even van slag vanwege de sterke associatie met nazi-Duitsland. Maar die was er niet altijd.
Oorspronkelijk stond het hakenkruis voor de zon, geluk en blijdschap. Het gaat terug tot de jonge steentijd. In India zijn zegels met hakenkruisen opgegraven die gedateerd zijn op 3300-1300 v.Chr.
De oorspronkelijke naam van het symbool, swastika, komt uit het Sanskriet en is een samenstelling van su, ‘god’, en asti, ‘zijn’. Maar het teken is in de hele wereld bekend, behalve in delen van Afrika en Mesopotamië.
In de middeleeuwen nam de katholieke kerk het symbool over. Adolf Hitler, die in zijn autobiografie Mein Kampf opschept dat hij zelf de variant van het hakenkruis ontwierp die het symbool van het nazisme werd, zag het teken vermoedelijk elke dag toen hij een tijdlang onderwijs kreeg in de Abdij van Lambach in Oostenrijk: het prijkte er op de muren.
Ook de Sint-Sofiakathedraal in Kiev en de Basiliek van Sint-Ambrosius in Milaan zijn versierd met hakenkruisen.
Om te begrijpen waarom Hitler het hakenkruis als symbool koos, moeten we terug tot circa 1870.
Toen ontdekte de archeoloog Heinrich Schliemann het symbool bij Troje, de mythologische stad uit de verhalen van de Griekse schrijver Homerus.
Schliemann nam aan dat het oude hindoeïstische teken was meegekomen met een volksverhuizing vanuit India.
Later bracht hij het in verband met gelijkende symbolen op potten die in Duitsland waren opgegraven en concludeerde hij dat het een oud religieus symbool was voor het ‘arische ras’, dat uit India gekomen zou zijn.
Dankzij Schliemanns ontdekking maakte de westerse wereld rond 1900 kennis met het hakenkruis als gelukssymbool.
Het was vooral populair onder de pioniers die halsbrekende toeren uithaalden met een nieuwe uitvinding: het vliegtuig. Ook werd het wel op gebouwen en in logo’s afgebeeld.
De nationalistische en antisemitische bewegingen die na de Eerste Wereldoorlog in Duitsland de kop opstaken als reactie op het vernederende Verdrag van Versailles, dat het land torenhoge herstelbetalingen oplegde, hadden geen behoefte aan een symbool van geluk en voorspoed.
Zij wilden daadkracht en macht tonen. Extreemrechtse organisaties omarmden de theorie van Schliemann over de lange geschiedenis van het ‘arische ras’ en namen het hakenkruis aan als logo.
Dat gold bijvoorbeeld voor het Thule-Gesellschaft, een geheim genootschap dat joden en communisten wilde bestrijden en een van de voorlopers van de nazipartij was.
Het gezelschap hield bijeenkomsten in achterafzaaltjes, en daarbuiten werden de symbolen niet gevoerd.
Daar kwam verandering in toen de nazi’s openlijk door de straten begonnen te marcheren.
Nu schaarden ze zich massaal rond het zwart-rood-witte hakenkruisvaandel.
Fascisten kiezen Romeins symbool
In Duitsland zijn er geen hakenkruisen meer te zien: het teken is verboden. In Italië zijn er echter nog talloze sporen te vinden van het fascistische regime van Benito Mussolini.
Il Duce en zijn aanhangers waren in de ban van het Romeinse Rijk en wilden dat in ere herstellen.
Italiaanse soldaten droegen in optochten een aquila mee, de standaard van de Romeinse legionairs in de vorm van een arend, en overal verschenen de letters SPQR – een afkorting van Senatus Populusque Romanus – het volk en de senaat van Rome.
Het populairst was echter het symbool voor de fasces, het voorwerp waaraan het fascisme zijn naam ontleent. De fasces waren een roedenbundel: een bos berkentwijgen samengebonden met een rood touw.
Vaak staken er een of meerdere bijlen uit de bundel. De roedenbundel was een Romeins symbool voor eenheid – één twijg is makkelijk te knakken, maar een bundel is sterk – en macht – de bijl staat voor de doodstraf.
De fasces werden in processies meegevoerd en werden gedragen door lictores, dienaren van magistraten.
Het symbool is nog te zien op gebouwen in Rome, maar ook bijvoorbeeld op het zegel van de Senaat van de Verenigde Staten, in het Witte Huis boven de deur van het kantoor van de president en op het Lincoln Memorial in Washington.
Bij de laatste twee ontbreekt de bijl. Het Amerikaanse luchtmachtsquadron VAW-116 en de katholieke broederschap Knights of Columbus gebruiken de fasces als symbool, maar zij hebben niets te maken met het fascisme.
Banierdrager van de davidsster
Theodor Herzl nam een oud joods symbool in gebruik toen hij de zionistische beweging oprichtte.
Als jonge journalist versloeg Theodor Herzl, een Hongaarse jood, in 1894 de zogeheten Dreyfusaffaire, waarbij een Frans-joodse officier ten onrechte werd veroordeeld wegens spionage.
Herzl concludeerde hieruit dat joden alleen aan vervolging kunnen ontkomen door hun eigen staat op te richten.
Drie jaar later stond hij aan de basis van de zionistische beweging, die de droom van een joods thuisland in het Bijbelse Israël wilde verwezenlijken.
Als symbool koos Herzl de davidsster, een zespuntige ster die uit twee driehoeken bestaat. Dit teken is sinds de 3e of 4e eeuw verbonden met het jodendom, maar had geen religieuze betekenis.
Dat kwam Herzl goed uit, want hij stelde zich Israël voor als moderne, seculiere en socialistische staat.
Hij wilde zeven sterren op de vlag: het aantal uren dat arbeiders per dag mochten werken.
Koning neemt Maria’s lelie
Een stuk onschuldiger is de fleur de lis of Franse lelie, een gestileerde iris die op veel gebouwen, wapenschilden en gebruiks- en kunstvoorwerpen staat. Het symbool wordt geassocieerd met de Franse koningen.
Volgens de overlevering is het terug te voeren tot Clovis I (466-511), de eerste christelijke koning van de Franken.
Tijdens zijn kroning zou een engel uit de hemel zijn gekomen met een vaatje in de vorm van een fleur de lis.
Het bevatte olie om Clovis mee te zalven, en sindsdien zijn de vorsten verbonden met God en de Franse lelie.
Volgens een gedicht uit de 13e eeuw werden de halvemanen in het wapenschild van Clovis op wonderbaarlijke wijze vervangen door Franse lelies op een azuurblauwe achtergrond.
In werkelijkheid was de fleur de lis al een religieus symbool vóór de tijd van Clovis. Het stond voor onschuld, en de Maagd Maria werd vaak met een lelie in haar rechterhand afgebeeld.
De familie van Jeanne d’Arc, de katholieke heldin van de Honderdjarige Oorlog, kreeg toestemming de fleur de lis te verwerken in haar wapenschild.
De Fransen brachten de bloem naar grote delen van de wereld.
Zo sieren Franse lelies vandaag de dag de Engelse en de Schotse kroonjuwelen, het hek rond Buckingham Palace en het wapen van veel steden langs de Mississippi, voormalig Frans grondgebied.
Ook de padvinders hebben de fleur de lis omarmd.
De roos wordt vaak verbonden met erotiek, maar in het christendom symboliseert de bloem de kuisheid van Maria. De rode bladeren zijn het bloed van Jezus.
Roos stond voor zwijgen
Net als de iris is de roos al tijdenlang een symbool voor schoonheid en vreugde. Hij is ook gebruikt als verwijzing naar de levensboom, een oeroud symbool van leven en volmaaktheid.
In de klassieke oudheid werden rozen geteeld op begraafplaatsen of tijdens het feest van de Rosalia op de graven gestrooid als symbool van levenskracht en eeuwige vernieuwing.
Ook stond de roos voor erotiek, vooral de vrouwelijke, en was de bloem verbonden met de godinnen Aphrodite en Venus.
In het christendom symboliseert de roos juist kuisheid, barmhartigheid en zuivere liefde. Maria is de rode roos, de bloem van de onschuld wier bladeren rood zijn van het bloed dat Jezus vergoot op Golgotha.
Daarnaast staat de fraaie roos met zijn scherpe doorns voor het lijden van Christus en voor de moeilijke weg die een gelovige moet afleggen door een wereld vol zondige verleidingen.
Een roos op tafel kan echter ook voor iets wereldlijkers staan: een oproep tot discretie.
In de Griekse mythologie schonk Aphrodite, de godin van liefde en schoonheid, haar zoon Eros een roos.
Eros gaf het geschenk door aan Harpocrates, de god van de stilte, die hij zo omkocht om te zwijgen over de vele affaires van Aphrodite en over het liederlijke leven dat de Griekse goden in het algemeen leidden.
In de middeleeuwen hing er een roos aan het plafond tijdens bijeenkomsten van edelen, geestelijken en koningen.
Dat gaf aan dat wat er in de ruimte gezegd werd, geheim moest blijven. In veel katholieke biechtstoelen is bovendien een roos uitgesneden.
De roos als symbool van stilzwijgen was niet voorbehouden aan eerbiedwaardige instituten: ook in veel middeleeuwse bordelen hingen rozen aan het plafond ten teken dat de bezoekers konden vertrouwen op de discretie van het personeel.
De top van de piramide
De roos diende ook als het symbool van de rozenkruisers, een geheim genootschap dat in de 16e eeuw in Duitsland opgericht zou zijn.
Het is niet geheel duidelijk wie de rozenkruisers waren en of ze überhaupt wel bestonden. Ze streefden naar verluidt naar wetenschappelijke vooruitgang en geestelijke wijsheid.
Voor de rozenkruisers – of degene die ze verzonnen heeft – stond de roos met zijn ronde vorm en stralende kroonbladeren symbool voor de zon en daarmee voor verlichting en kennis.
Het streven naar kennis was aantrekkelijk voor gewone mensen, maar ook een beetje eng. Kennis stond gelijk aan macht, en niemand wist wat voor angstaanjagende informatie een geheim genootschap bezat.
Angstaanjagend én fascinerend is ook de piramide, een vorm die overal terugkomt: van de 309 meter hoge wolkenkrabber The Shard in Londen en de exemplaren voor het Louvre in Parijs tot de logo’s van de Amerikaanse vliegmaatschappij Delta Airlines en het sigarettenmerk Marlboro.
In het oude Egypte vormden de piramiden een verbinding met de sterren omdat de farao’s ze zo lieten aanleggen dat de ingang naar het noorden gericht was.
Zo waren de circumpolaire sterren – sterren die zo dicht op de polen staan dat ze nooit onder de horizon verdwijnen – altijd te zien en kon de gestorven farao de weg naar de hemel vinden om zijn leven daar voort te zetten.
De piramiden staan ook voor het streven naar het hoogste. De punt is het summum van wetenschappelijke of geestelijke prestaties of de top van een organisatie.
De lagen van het bouwwerk vertegenwoordigen de structuur van de wereld en de stappen die de mensheid moet doorlopen om kennis of inzicht te verwerven.
Dollar vertelt een verhaal
De piramide is later geassocieerd geraakt met de zogeheten perfectibilisten, een orde die in 1776 in het Beierse Ingolstadt is opgericht.
De organisatie wilde een kritische houding jegens religie bevorderen en streefde naar wetenschappelijke perfectie.
Deze ideeën strookten met het gedachtegoed van de verlichting, waarin individualisme en vrijheid centraal stonden.
Velen werden echter afgeschrikt door de sfeer van geheimzinnigheid die rond de orde hing en wantrouwden de kennis die de perfectibilisten bezaten.
Na tien jaar werd de organisatie verboden in Beieren omdat ze net iets te veel kritiek had op God en vaderland.
Onder de naam Illuminati leeft het genootschap echter voort in talloze complottheorieën. Het zou een geheime vereniging van bankiers, zakenlieden en machtige politici zijn die naar wereldheerschappij streven.
De complotdenkers, vooral die in de VS, zien overal aanwijzingen voor de macht van de Illuminati, zoals op het bankbiljet van 1 Amerikaanse dollar.
De piramide op de achterkant heeft 13 lagen: de 13 trappen van het genootschap. Het jaartal 1776 zou het stichtingsjaar van de orde zijn.
Hier is echter niets van waar. De piramide heeft 13 lagen omdat de VS in het prille begin van de natie 13 staten telde, en in 1776 werden de Verenigde Staten officieel opgericht.
De ontbrekende laag van de piramide staat voor oude kennis die verloren is gegaan en die de founding fathers van de VS wilden herontdekken. Ook het oog symboliseert kennis en inzicht.
De spin die sommigen links van de grote 1 op de voorkant van het briefje denken te zien, bestaat waarschijnlijk niet. Hij hoort gewoon bij het patroon dat het namaken van het biljet moet tegengaan.
Maar welke logische verklaringen er ook aangevoerd worden voor de symbolen op het bankbiljet van 1 dollar, er zullen altijd mensen een bewijs van samenzweringen in blijven zien.