Het verhaal achter het woord van het jaar 2022: ‘Gaslighting’ komt uit thrillertoneelstuk
‘Wat je ziet en wat je leest is niet wat er echt gebeurt,’ zei Donald Trump in 2018. Daarmee raakte hij de kern van de term ‘gaslighting’ – psychologische manipulatie. Het woord ontstond in 1938, tijdens de Londense première van een griezelig toneelstuk.
In 1940 ging de film Gaslight in première. De manipulatie op het witte doek kwam hard binnen bij het publiek.
De angst hing als een wolk boven de pluche stoelen in het Victoriaanse Richmond Theatre in Londen, toen op 5 december 1938 het doek opging voor het stuk Gas Light.
Ademloos volgde het publiek het verhaal, waarin de mannelijke hoofdpersoon de vrouwelijke hoofdpersoon – zijn vrouw – ervan probeerde te overtuigen dat ze krankzinnig was, en haar eigen waarnemingen niet kon vertrouwen.
Het toneelstuk, geschreven door de Britse auteur Patrick Hamilton, was zes maanden lang te zien en werd zo populair, dat twee producenten het verfilmden.
In 1941 ging de Broadwayversie Angel Street in première, en de Amerikaanse show werd met 1295 opvoeringen het langst draaiende toneelstuk op Broadway ooit.
Maar de invloed van Gas Light reikte veel verder dan het toneel en het witte doek. De optekening van een doortrapte en kwaadwillende manipulatietechniek raakte een gevoelige snaar bij het publiek. Al gauw won de titel terrein als een beschrijving van verkapte manipulatie van mensen, onder andere in de politiek.
Het publiek wilde massaal de ongemakkelijke manipulatie meemaken, toen Gas Light in 1938 in première ging.
Mysterieuze geluiden van boven
Het plot van het stuk is simpel. Het middenklasse-echtpaar Jack en Bella Manningham is ogenschijnlijk gelukkig getrouwd, maar dan verdwijnt Jack meermaals onaangekondigd urenlang uit hun appartement.
Dat wekt onrust bij Bella, niet in de laatste plaats omdat zijn afwezigheid altijd gepaard gaat met verontrustende gebeurtenissen als voetstappen in het onbewoonde huis boven hen en het gaslicht dat ineens aangaat.
De griezelige gebeurtenissen beginnen altijd met een flikkerend gaslicht. Als Bella Jack vertelt over haar waarnemingen, corrigeert hij haar. Volgens hem zou zij door een psychische ziekte dingen horen en zien die helemaal niet zijn gebeurd.
Dankzij een agent beseft Bella echter dat Jack achter de mysterieuze gebeurtenissen zit. Zijn doel is haar te laten geloven dat ze psychisch ziek is, zodat hij zijn snode plan kan uitvoeren – zijn erfenis veiligstellen.
Met de verfilming, die in 1940 in première ging, bereikte Gaslight een nog breder publiek. En veel mensen vonden het verhaal van de vrouwelijke hoofdpersoon blijkbaar herkenbaar.
De krant Miami News berichtte namelijk dat in echtscheidingsaanvragen bij de lokale rechtbank de invloed te zien was ‘van films uit die tijd, waarin mensen psychologisch beïnvloed werden, en met name mannelijke personages die hun vrouw ervan proberen te overtuigen dat ze gek is.’
Verschillende vrouwen klaagden hun man aan omdat ze angst creëerden voor psychische aandoeningen. En volgens de krant beweerde minstens één vrouw dat haar echtgenoot haar de ‘gaslight-behandeling had gegeven.’
Vanaf de jaren 1950 kwam het begrip ook in Amerikaanse woonkamers voor. In een aflevering van de comedyserie The Burns and Allen Show draagt een van de hoofdpersonages een ander op om hem ‘de gaslight-behandeling te geven.’
‘Gaslight’ won de strijd van woorden als ‘oligarch’.
Gaslighting werd het woord van het jaar
Woordenboekuitgeverij Merriam-Webster kiest al jaren het woord van het jaar, en dit jaar waren er veel opties. Maar er was geen twijfel mogelijk: gaslighting paste het best bij 2022.
De Amerikaanse uitgeverij Merriam-Webster kiest elk jaar een woord dat in het voorgaande jaar een prominente rol heeft gespeeld in het publieke debat.
Onder meer ‘blog’, ‘feminisme’ en ‘pandemie’ wonnen de titel.
In 2022 won ‘gaslighting’. Het aantal keer dat op de site naar het woord werd gezocht steeg dat jaar met maar liefst 1740 procent.
‘In deze tijd zijn ‘fake news’, complottheorieën en Twittertrollen aan de orde van de dag. Gaslighting is daarom een woord dat bij de tijd past,’ schreef de uitgeverij in hun verantwoording. Enkele van de grootste concurrenten waren ‘oligarch’, ‘omikron’ en ‘LGBTQIA’.
In de jaren 1960 kwam ‘gaslighten’ in de vakliteratuur terecht. In het boek Culture and Personality van de Canadees-Amerikaanse Anthony F.C. Wallace uit 1961, komt het voor het eerst voor als werkwoord, in de betekenis ‘een gezond persoon in een psychose manipuleren door zijn gedrag te interpreteren als symptomatisch voor een ernstige psychische aandoening’.
In de jaren erna kwam het woord vaak voor als psychische mishandeling van echtgenoten en andere familieleden.
Clinton manipuleert tegenstander
In 1995 maakte het begrip zijn entree in de politieke arena. In een column in The New York Times legde Maureen Dowd uit hoe de toenmalige president Bill Clinton aartsvijand Newt Gingrich behandelde, de opvliegende Republikeinse voorzitter van het Huis van Afgevaardigden.
Clinton probeerde hem er subtiel toe te verleiden zijn geduld te verliezen en onstabiel over te komen, schreef Dowd.
Verschillende vrouwen klaagden hun man aan omdat ze angst creëerden voor psychische aandoeningen.
Sinds de presidentskandidatuur van Donald Trump in 2016 gaat het pas echt hard met de term. Zowel als kandidaat als als president daagde Trump de perceptie van de realiteit van de Amerikanen uit.
Zo ontkende hij in 2016 stellig de draak te hebben gestoken met Serge F. Kovaleski, een gehandicapte journalist van The New York Times: ‘dat zou ik nooit doen,’ beweerde Trump verontwaardigd – hoewel het voorval op YouTube voor iedereen te bekijken was.
‘Donald Trump gaslights America,’ concludeerde Teen Vogue.
Tijdens een speech voor veteranen ging Trump nog een stap verder: ‘Wat je ziet en wat je leest is niet wat er echt gebeurt,’ zei Trump tegen de veteranen. Een opmerking die net zo goed door ‘Gas Light’-hoofdpersonage Jack Manningham gemaakt zou kunnen zijn.
Hoewel Trump geen president meer is, is de uitdrukking blijvend relevant. De uitdaging van de realiteitszin van de tegenstander is een effectieve techniek, en het fenomeen gaslighting is met de opkomst van kunstmatige intelligentie, die nepfoto’s en -video’s maakt, actueler dan ooit.