Wie zijn de Afghanen?
De Afghaanse bevolking is een lappendeken van etnische groeperingen, stammen en volkeren. De meeste inwoners van het 650.000 km2 grote, bergachtige land zijn Pasjtoen – een etnische groepering die ook in het buurland Pakistan en de stammengebieden tussen deze twee landen woont.
De overige bevolking bestaat o.a. uit Turkmenen en Oezbeken, die Turks en Dari, een Perzisch dialect, spreken. Een opvallende minderheid zijn de Hazara die, in tegenstelling tot de soennitische meerderheid van de bevolking, aanhangers zijn van de shiitische interpretatie van de islam.
De islam is de verbindende factor, maar elke groep heeft haar eigen taal, cultuur en geschiedenis. Er bestaat een strenge scheiding tussen de seksen en vrouwen hebben bijna geen rechten.
Wanneer werd Afghanistan onafhankelijk?
Bloedige strijd voor onafhankelijkheid
Afghanistan werd in 1746 een koninkrijk, maar in feite waren eeuwenoude stammen de baas in het land. Zij vormden een soort onafhankelijke staatjes die afspraken maakten, vrede sloten of oorlog voerden met hun eigen, lokale legers.
Door alle interne strijd waren de Afghanen gewend om met wapens om te gaan. Dat merkten de Britten toen ze in de 19e eeuw het land probeerden over te nemen om de toegang tot hun grondgebied in India te beschermen. Na drie bloedige oorlogen moesten ze zich in 1919 gewonnen geven en het land verlaten. Vanaf dat moment was Afghanistan een zelfstandige natie.
Waarom is Afghanistan internationaal zo belangrijk?
Knooppunt voor handelsreizigers
Voordat de Britten zich terugtrokken, hadden ze samen met de Russen de landsgrenzen van Afghanistan vastgelegd. Het idee was dat het land zou fungeren als een soort bufferzone tussen oost en west.
Die bemiddelende rol was niet nieuw voor Afghanistan, dat vanwege zijn ligging altijd al een knooppunt was geweest voor handelaren en reizigers. Het land lag midden op de zijderoute, die vanaf het begin van onze jaartelling tot halverwege de 15e eeuw China verbond met de landen langs de Middellandse Zee.
Omdat het land vlakbij India lag, speelde het een belangrijke rol in de buitenlandse politiek van de Britten, maar ook voor Rusland en andere wereldmachten was Afghanistan strategisch van belang.
Afghanistan tijdens de Koude Oorlog
Grootmachten willen meer invloed
De leiders van Afghanistan maakten handig gebruik van deze sleutelpositie en sloten verdragen met een aantal landen die er meer invloed wilden verkrijgen.
Met geld en hulp uit het buitenland lukte het Afghanistan om een modern wegennet aan te leggen en een nationale bank op te richten die het geld uit de bloeiende katoen- en textielindustrie beheerde.
Tegelijkertijd kreeg Afghanistan een nieuwe grondwet en een nieuw schoolsysteem met gelijke rechten voor jongens en meisjes.
Na de Eerste Wereldoorlog kwam het geld voornamelijk van de opkomende grootmachten Duitsland, Japan en Italië. En toen de VS en de Sovjet-Unie na de Tweede Wereloorlog de dominante supermachten werden, namen zij de rol van geldschieter over.
Voor deze twee landen, die tijdens de Koude Oorlog lijnrecht tegenover elkaar stonden, speelde Afghanistan een cruciale rol. En ze wilden koste wat kost voorkomen dat hun tegenstander het land in zijn macht kreeg.
Afghanistan maakte hier slim gebruik van en wist geld en hulp te krijgen van beide grootmachten.
Dankzij hun vrijgevigheid werd er een nieuw wegennet aangelegd, waaronder de weg tussen de steden Kandahar en Herat. Ook kregen de Afghanen een uitgebreid elektriciteitsnet en een irrigatiesysteem, wat heel belangrijk was voor een land waar het meestal alleen in de herfst en winter regent.
De supermachten hielpen ook met het onderwijs en verstrekten beurzen voor studies in het buitenland.
Was Afghanistan ooit een democratie?
Westerse vrijheid in Kaboel
De modernisering bereikte haar hoogtepunt in de jaren 1950 en 1960, een periode die door historici de ‘gouden eeuw’ van Afghanistan wordt genoemd.
In de hoofdstad Kaboel gingen vrouwen in minirokjes naar de universiteit, terwijl de maatschappelijke boven- en middenklasse er een westerse leefstijl op nahielden.
I 1960’erne tog mange afghanske kvinder en universitetsuddannelse og trådte i stor stil ind på arbejdsmarkedet.
Afghanistan was echter nooit een democratie in onze betekenis van het woord. In de jaren 1960 werden er relatief vrije verkiezingen gehouden, waar ook vrouwen mochten stemmen en gekozen konden worden. Maar een deel van de bevolking zag deze vrijheden als een bedreiging.
Met name de stamhoofden zagen vrouwenrechten als een aanval op het traditionele gezin, terwijl de hervormingen voor anderen niet snel genoeg konden gaan. Ook onder de studenten heerste er onvrede, vooral bij de aanhangers van het marxisme.
De spanningen liepen op en in 1973 sloeg de vlam in de pan.
Toen koning Zahir Shah in juli 1973 naar Italië vertrok voor een oogoperatie, zag de voormalige premier Daoed Khan zijn kans schoon. Op 17 juli pleegde hij een staatsgreep en greep de macht. De koning werd – na een regeerperiode van 40 jaar – afgezet en de Republiek Afghanistan werd uitgeroepen.
Mange dyr i Kabul Zoo døde eller stak af under krigen, men løven Marjan blev. Den mistede dog synet, da der blev smidt håndgranater ind i buret til den.
Kaboel was Parijs van Midden-Oosten
Terwijl het grootste deel van Afghanistan nog uit landbouwgrond bestond, groeide de hoofdstad Kaboel in de eerste helft van de 20e eeuw uit tot een moderne metropool.
Al vóór de onafhankelijkheid van 1919 werd de stad voorzien van een telefoon- en elektriciteitsnet, maar na de zelfstandigheid nam de groei explosief toe. In 1962 was het oppervlak 14 keer zo groot als in 1925.
In de jaren 1950 en 1960 werden de eerste luxehotels en westerse winkels geopend, zoals het oer-Britse Marks & Spencer.
In 1960 bouwden de Russen een luchthaven en zeven jaar later werd met hulp van Duitse zoölogen een dierentuin geopend.
In de stad lagen ook fabrieken, maar het stadsbeeld werd gedomineerd door een hoogopgeleide, westers georiënteerde middenklasse die werkte voor de overheid of in het onderwijs. In de jaren 1960 was Kaboel ook erg populair onder westerse toeristen, die de stad het ‘Parijs van het Midden-Oosten’ noemden.
Waarom viel de Sovjet-Unie Afghanistan binnen?
Sovjet-Unie valt verdeeld land binnen
De nieuwe regering voerde snel hervormingen door – zo werden gedwongen huwelijken en bruidsschatten verboden. Maar de conservatieve stamhoofden kwamen in opstand. Zij hadden weliswaar respect voor de koning, maar nu die weg was, konden ze hun onvrede uiten.
De stamhoofden waren echter niet de enigen die ontevreden waren. De Sovjet-Unie had in de jaren 1960 via militaire en maatschappelijke projecten steeds meer macht in Afghanistan gekregen.
Maar toen Daoed in een poging het land bijeen te houden iedereen – dus ook de communisten – onderdrukte, verloren de Russen hun geduld. In 1978 werd Daoed door de communisten geëxecuteerd en Russische militair adviseurs stroomden het land binnen.
Maar de stamhoofden waren sceptisch en zetten alles op alles om deze goddeloze buitenstaanders uit de hoofdstad te verdrijven. De regering stond onder enorme druk.
De Sovjet-Unie riskeerde nu alles te verliezen waar ze de afgelopen decennia in had geïnvesteerd en nam een drastisch besluit. Op 24 december 1979 viel het Rode Leger Afghanistan binnen. Het staatshoofd werd vermoord en hun eigen kandidaat, Babrak Karmal, werd benoemd tot president.
Zo versloeg Afghanistan de Sovjet-Unie
Sovjet-Unie geeft op
De Sovjet-Unie nam snel de grote steden en wegen in. Maar in de afgelegen gebieden heersten de stammenkrijgers, die zich nu ‘moedjahedien’ – heilige strijders – noemden. Zij kenden het land goed en bleven de Russische soldaten aanvallen. De Russen reageerden door complete dorpen uit te roeien, zodat de strijders zich niet konden verstoppen.
Tegelijkertijd vielen ze via de lucht aan met hun Mil Mi-24-helikopters. De moedjahedien hadden geen schijn van kans tegen deze toestellen, omdat ze zich nauwelijks konden verstoppen in het vlakke en woestijnachtige landschap.
Pas toen ze in 1985 Stinger-raketten kregen van de Amerikanen, konden de moedjahedien terugslaan. De militaire steun hielp en in de jaren daarna leed de Sovjet-Unie steeds zwaardere verliezen.
In 1989 moest de Sovjet-Unie, die toen politiek en economisch verzwakt was, zich terugtrekken.
Frihedsgudinden i nye klæder malet på muren til den tidligere amerikanske ambassade i Teheran.
Grootmachten bang voor islamitische revolutie
Amerika en de Sovjet-Unie voerden al 30 jaar een koude oorlog om de hoofdrol op het politieke wereldtoneel. Maar in 1979 mengde een nieuwe, onbekende speler zich in de strijd.
De Russische invasie van Afghanistan en de harde reactie van Amerika was niet alleen een logisch gevolg van de rivaliteit tussen deze twee grootmachten, die na de Tweede Wereldoorlog uitmondde in de Koude Oorlog.
De islamitische revolutie in Iran bereikte haar hoogtepunt toen de door Amerika gesteunde sjah werd afgezet en ayatollah Khomeini aan de macht kwam. Deze onverwachte gebeurtenis zou een grote invloed hebben op de beslissing van beide grootmachten om zich te mengen in de strijd om Afghanistan.
De Sovjet-Unie was bang dat de VS van de gelegenheid gebruik zouden maken om een staatsgreep te plegen in het strategisch belangrijke Iran. De communisten in Moskou dachten ook dat de islamitische opstand over zou slaan naar hun eigen bevolking, een ontwikkeling die het enorme rijk zou verdelen.
De VS waren bang dat de Sovjet-Unie de onrust in Iran zou gebruiken om haar invloed in het land te vergroten. Als de Russen Iran en Afghanistan in hun macht hadden, kregen ze direct toegang tot de Perzische Golf en de voor het Westen zo belangrijke olie.
Maar de VS en de Sovjet-Unie hadden het mis. De religieuze leider van Iran verklaarde beide landen tot vijanden van de islam: de VS werden bestempeld als ‘de grote Satan’, terwijl de Russen genoegen moesten nemen met de titel ‘kleinere Satan’.
Hoe kwamen de taliban aan de macht in Afghanistan?
Taliban liggen op de loer
Haar nederlaag in Afghanistan betekende het begin van het einde van de Sovjet-Unie. Ongeveer twee jaar na de terugtrekking viel het imperium uiteen, maar ook Afghanistan betaalde een hoge prijs.
Een groot deel van de burgerbevolking sloeg op de vlucht. Meer dan drie miljoen vluchtelingen vonden hun weg naar Pakistan en bijna twee miljoen naar Iran. Ook in Afghanistan zelf raakten veel mensen op drift. Door de oorlog en alle gevechten raakten de wegen, steden en irrigatiesystemen in verval.
Taleban opstod i flygtningelejrene i Pakistan, hvor afghanske drenge blev opdraget til en strengt religiøs livsførelse.
‘Hoe konden we blijven zwijgen, terwijl we zagen hoe vrouwen en kinderen vreselijk behandeld werden?’ Mullah Omar
Tegelijkertijd waren de Afghanen tot de tanden bewapend, en zo goed als alle Afghaanse mannen waren inmiddels goed getrainde guerrillasoldaten.
De nieuwe, gematigde regering, daarentegen, was zwak en overal heerste wetteloosheid. Lokale krijgsheren blokkeerden de wegen en eisten tolgeld, en misdaden zoals moord, kidnapping en verkrachting waren aan de orde van de dag.
Begin 1994 kwam een krijgsheer uit de buurt van Kandahar in het nieuws toen hij twee jonge meisjes kidnapte en verkrachtte. Dit maakte de ex-guerrillastrijder en religieus leider Mullah Omar woedend.
Hij verzamelde 30 jonge mannen, bevrijdde de meisjes en vermoordde de krijgsheer door hem op te hangen aan de loop van een tank buiten zijn basis.
‘We vochten tegen moslims die zich misdroegen. Hoe konden we blijven zwijgen, terwijl we zagen hoe vrouwen en kinderen vreselijk behandeld werden?’
Mullah Omar varslede lov og orden i Afghanistan, men det blev på bekostning af befolkningens frihed.
Zijn aanhangers waren lid van de taliban, een beweging die was ontstaan in de enorme vluchtelingenkampen die tijdens de Sovjet-overheersing in Pakistan werden gebouwd. Daar bestudeerden jonge jongens de Koran, leerden ze omgaan met wapens en leefden ze een streng religieus leven.
Na 1994 keerden veel van deze jongens terug naar Afghanistan. Mullah Omar beloofde de orde in het land te herstellen en al gauw veroverde hij heel Afghanistan. In 1996 viel ook Kaboel.
De taliban herstelden de orde, maar tegen een verschrikkelijke prijs.
Overal waar de taliban aan de macht kwamen, verloor de bevolking haar vrijheid. Radio, tv, bioscopen en dans waren streng verboden. Vrouwen die vreemdgingen, werden gestenigd, en zelfs kleine misdrijven werden bestraft door een hand van de misdadiger af te hakken.
Meisjes mochten niet meer naar school en vrouwen konden alleen nog naar buiten als ze volledig bedekt waren en begeleid werden door een mannelijk familielid.
Waarom trokken de VS zich terug uit Afghanistan?
Amerikanen verklaren de oorlog
De taliban werden door de meeste landen veroordeeld, maar pas in 2001 kwam het tot een conflict met de internationale gemeenschap. Dat gebeurde toen al-Qaeda vanuit Afghanistan de terreuraanslagen van 11 september 2001 plande en uitvoerde. Bij de aanslagen kwamen 3000 mensen om.
De hele westerse wereld was geschokt door de aanslagen. Voor de VS waren ze een aanslag op de nationale veiligheid en op de macht en prestige die het land genoot als enige overgebleven supermacht. Minder dan een maand later, op 7 oktober, vielen de VS met een coalitie van 48 landen Afghanistan binnen.
Met de hulp van geallieerde Afghanen, de Noordelijke Alliantie, werden de taliban al snel verslagen en op 13 november kon de Alliantie Kaboel heroveren. Hier moest een nieuwe regering onder leiding van Hamid Karzad het door oorlog geteisterde land weer opbouwen.
‘Na een periode van strijd gaan we nu over naar een periode van stabiliteit en stabilisering,’ verklaarde de Amerikaanse minister van Defensie, Donald Rumsfeld, twee jaar later trots.
Både danske og norske soldater kæmpede i Afghanistan. Begge lande hører til blandt de nationer, der bidrog mest set i forhold til indbyggertal.
Nederland in Afghanistan
Volgens artikel 5 van de NAVO, een aanval op één van de lidstaten is een aanval op alle lidstaten, zette de organisatie eind 2001 een veiligheidsmacht op: de International Security Assistance Force.
Vanaf 2002 vertrokken ook Nederlandse militairen richting Afghanistan, als onderdeel van operatie Enduring Freedom. Daarnaast leverde Nederland ook F16’s, andere voertuigen en materieel.
In het begin was Nederland vooral actief in de provincie Baghlan en later vooral in Uruzgan en in Kunduz. Van 2015 tot 2021 waren de Nederlandse militairen voornamelijk betrokken bij de opbouw van het veiligheidsapparaat, het leger en de politie in Afghanistan.
In februari 2020 tekenden de Verenigde Staten een overeenkomst met de taliban, waarin ze beloofden hun troepen uiterlijk in mei 2021 terug te trekken. Er ontstaat vertraging, maar uiteindelijk vertrekken de laatste Amerikaanse soldaten in september 2021.
De laatste Nederlandse militairen vertrekken eind juni 2021 uit Afghanistan. De oorlog heeft 25 Nederlandse militairen het leven gekost.
Niet veel later ging het mis. De conservatieve stamhoofden voelden, net als onder de Britten en de Russen, geen enkele loyaliteit voor de regering in Kaboel en verzetten zich met man en macht.
Met hinderlagen, moorden, bermbommen en kidnapping wisten ze te voorkomen dat de NAVO en regering het land onder controle kregen.
Al in 2010 werd duidelijk dat de taliban een partij waren waar de regering en het westen rekening mee moesten houden. Toen het mandaat van de NAVO eind 2014 afliep en de Afghaanse troepen de strijd tegen de taliban overnamen, nam het geweld explosief toe.
De VS en de geallieerden kwamen er langzamerhand achter dat ze de oorlog niet konden winnen. In februari 2020 ondertekenden de VS een vredesakkoord met de taliban: de VS zouden het land op 11 september 2021 verlaten, maar zo lang hielden ze niet stand.
Op 15 augustus namen de taliban Kaboel weer in en twee weken later, op 30 augustus 2021, verliet de laatste Amerikaanse soldaat Afghanistan – teleurgesteld, net als alle voorgangers die het chaotische land hadden willen temmen.
De oorlog had toen meer dan 175.000 mensenlevens gekost, onder meer van 2500 Amerikanen en 1200 geallieerden.