Wood Ronsaville Harlin, Inc. USA/Bridgeman Images

Onze taal kwam uit het oosten

Romeinen, Batavieren en deftige victoriaanse dames spraken allemaal een variant van dezelfde oeroude taal, waarin ‘newo’ het woord voor ‘nieuw’ was. Krijgers uit het oosten brachten deze taal 5000 jaar geleden naar Europa

Het leven van een Brit in het koloniale India is niet altijd even spannend. Daarom wordt er reikhalzend uitgekeken naar de voordrachten van rechter William Jones. Op deze donderdagavond in 1786 spreekt hij over de raadselachtige oorsprong van de talen.

Jones begint met op te merken dat veel Indiase woorden gek genoeg op Europese lijken. Zo klinkt het Engelse woord voor broer, brother, bijna precies als in het Sanskriet. De oude Zuid-Aziaten hadden het over een bhratar.

‘Het Sanskriet, oud als het is, heeft een wonderbaarlijke structuur: perfecter dan Grieks, rijker dan Latijn. Het lijkt echter sterk op allebei. Zo sterk zelfs dat geen onderzoeker ze alledrie zou kunnen bestuderen zonder te concluderen dat ze uit een gemeenschappelijke bron komen,’ legt Jones uit.

Jones is niet de eerste wie dit opvalt, maar zijn spreekbeurt is wel een doorbraak. Vandaag de dag wordt hij veelal beschouwd als de grondlegger van de moderne taalwetenschap.

William Jones

Aan William Jones danken we onder meer de sprookjes van de gebroeders Grimm. Geïnspireerd door Jones lieten twee rijke heren in 1812 een werk met oude Duitse volksverhalen maken. Jacob en Wilhelm Grimm zamelden die in.

© National Library of Wales, James Posselwhite

Als de voordracht twee jaar later wordt gepubliceerd, storten wetenschappers over de hele wereld zich op de theorie dat de Europese talen een gezamenlijke voorloper hebben. Maar de aard van die voorloper zou nog lang in nevelen gehuld zijn. Pas sinds kort richten taalkundigen hun blik op een trots nomadenvolk, de Jamna, die Europa ongeveer 5000 jaar geleden binnendrongen.

Taal ontstaat op de steppen

Bij de rivier de Dnjepr in Midden-Oekraïne legden archeologen in 2007 een zogeheten koergan bloot, een grafheuvel van de Jamnacultuur. Ze vonden er een goed geconserveerd skelet met lange ledematen. Het graf was van een vooraanstaand lid van de Jamnacultuur, want alleen de elite viel zo’n kostbaar monument ten deel.

In West-Europa legden de gemeenschappen van de bronstijd hun doden meestal in massagraven, maar individuele graven waren in opkomst. Onderzoekers kunnen de opmars van de Jamna volgen door de grafheuvels, die West-Europa steeds dichter naderden, in kaart te brengen.

Jamna veroverden Europa 3000 jaar v.Chr.

DNA-analysen laten zien hoe snel de Jamnacultuur en haar Indo-Europese taal zich naar het westen verspreidden. Er zijn monsters genomen van botten en tanden uit 101 Jamnagraven in heel Europa.

3300 v.Chr. – Russisch-Oekraïense steppen

De Jamna leefden oorspronkelijk op de steppen ten noorden van de Zwarte en Kaspische Zee. Ze waren vooral nomaden die paarden temden en vee hielden, maar er waren ook landbouwers bij. De elite werd begraven in grafheuvels, koergans geheten.

Shutterstock, HISTORIE

3000-2900 v.Chr. – Roemenië en Bulgarije

In de loop der tijd trokken de Jamna naar het westen. Het is nog niet duidelijk waarom precies. In het noorden van Bulgarije is in 1979 een Jamnagraf uit 3000 v.Chr. aangetroffen. Op een koergan in het dorp Platsjidol stonden twee stèles, en in het graf lagen een vrouw en twee houten wagenwielen.

Shutterstock, Petar Milošević

2800-2700 v.Chr. – Duitsland

Het is nog de vraag hoe gewelddadig de Jamna te werk gingen in Centraal-Europa. In een graf in Eulau bij Leipzig lag een gezin met twee kinderen, en alle skeletten vertoonden sporen van letsel van steekwapens en knotsen.

Shutterstock, HISTORIE

2700-2500 v.Chr. – Scandinavië

Zes skeletten uit Denemarken hebben Jamna-DNA. Het oudste is gedateerd op omstreeks 2670 v.Chr.

Ook acht skeletten die in Zweden zijn gevonden, zijn van leden van de Jamnacultuur. Het oudste werd rond 2450 v.Chr. begraven. Ook Zuid-Noorwegen en Zuidwest-Finland zijn volgens deskundigen bevolkt door Jamna.

Shutterstock, HISTORIE

2300 v.Chr. – Engeland

De Jamna lieten zich niet tegenhouden door het Kanaal. In Amesbury bij Stonehenge vonden archeologen in 2002 een boogschutter met onderarmbeschermers en gouden ringen in het haar. Uit DNA-onderzoek bleek dat hij een Jamna uit de Alpen was.

Shutterstock, TobyEditor

De Jamnacultuur wortelt op de steppen ten noorden van de Zwarte en Kaspische Zee, tussen de Dnjepr en de Oeral. Uit vondsten van onder meer aardewerk blijkt dat jagers uit Siberië en landbouwers uit Anatolië (nu in Turkije) al rond 7000 v.Chr. de vruchtbare steppen betrokken. Mettertijd raakten de twee culturen vermengd en ontstonden de voorouders van de Jamna.

Op de bijna eindeloze vlakte graasden kuddes wilde paarden, die de vroege Jamna bejoegen om te eten. Meerdere moderne onderzoekers denken dat de steppebewoners een soort Indo-Europees spraken: de taal die volgens William Jones ten grondslag lag aan de Europese talen en Indiase talen als het Hindi.

Toen het rond 4000 v.Chr. kil werd op de steppen, trokken enkele Jamna via Bulgarije om de Zwarte Zee en staken ze de Bosporus over naar Anatolië. Volgens één theorie kwamen daar de Hittieten uit hen voort, tegen wie de Egyptenaren later massale veldslagen leverden.

Al duizenden jaren trokken volken door Europa op zoek naar jachtbuit, landbouwgrond of graasgronden voor hun vee.

© Andy Maano

Drie immigratiegolven naar Europa

De achterblijvende stammen pasten zich aan aan het koudere klimaat ten noorden van de Zwarte Zee en bleven waar ze waren. De voorouders van de Jamna ontdekten dat ze veel meer met hun vee konden doen dan het alleen slachten voor vlees.

Stieren werden voor sleden en ploegen gespannen. Koeien, schapen en geiten werden gemolken, en de melk werd gekarnd tot boter en kaas. Rond 4000 v.Chr. wist het steppevolk schapen met een bijzonder dikke vacht te fokken, waardoor de wol gekaard en gesponnen kon worden om er kleding van te maken.

Wagens openden de wereld

De vooruitgang op het gebied van veehouderij was volgens de gerenommeerde archeoloog Andrew Sherratt (1946-2006) van de universiteit van Cambridge de oorzaak van het latere succes van de Jamna. Dankzij hun vee waren de steppebewoners niet meer de hele dag bezig met voedsel zoeken en kregen ze de kans hun vleugels uit te slaan. Op die manier wisten ze hun territorium flink uit te breiden.

Daarnaast sloegen ze aan het experimenteren met de smeedkunst – eerst met koper en later met brons.

Open graf

De Jama begroeven hun doden in individuele graven. Ze werden op hun rug gelegd met de benen gebogen, waarna het lichaam werd versierd met geelbruine oker.

© XVodolazx

Volgens archeologen waren de Jamna een van de eerste volken die wagens met wielen kenden, en dankzij hun ossenkarren waren ze mobieler dan hun tijdgenoten.

Deskundigen beschouwen daarom de periode 3300 tot 2600 v.Chr. als het tijdperk van de Jamnacultuur, waarin het steppevolk de wereld veroverde.

Met hun ossenkarren namen ze zo veel voedsel mee dat ze nooit van de honger en dorst hoefden om te komen als ze de dieren verder weg van de rivierdalen dreven. En dankzij hun tenten en wollen kleren vroren de Jamna niet dood op de open, winderige vlakte, ver van de beschutte rivierdalen.

Archeologen kunnen de migratie van de Jamna in de loop van de eeuwen volgen. Langs de route begroeven ze hun doden, en in de talloze koergans is genoeg DNA gevonden om te kunnen vaststellen dat de Jamna elk jaar een stukje verder naar het westen trokken.

Trek is een raadsel

De Jamna danken hun naam aan jama, het Russische woord voor graf. Ze waren vrij donker en hadden bruine ogen. Vanwege hun eiwitrijke voeding hadden ze sterke botten en tanden, en ze waren langer dan de andere Europese volken van hun tijd.

Finse vrouwen

Naast de Jamna hebben ook andere migrerende volken sporen nagelaten in Europa. Zo’n 4000 jaar geleden brachten mensen uit de Oeral de Fins-Oegrische taal naar Hongarije, Estland en Finland.

© Ateneum, Albert Edelfelt

De Jamna droegen geweven wollen kleding en sieraden en verdedigden zich met bijlen, knotsen en degens van koper en brons. In hun grafheuvels zijn ook gouden en zilveren ringen gevonden die erop duiden dat vrouwen en mannen hun haar vlochten.

Kostbare grafgiften – zoals een bronzen vat van 70 liter – wijzen erop dat de Jamna geregeerd werden door een stamhoofd, want om zulke dure dingen te maken, was een hele gemeenschap nodig.

Verder maakten de ruiters eersteklas aardewerk met sierlijke decoraties. In hun vaten bewaarden ze de mede die ze tijdens feesten dronken. Onderzoekers hebben nog niet ontdekt waarom de eerste groepen Jamna hun thuisstreek achter zich lieten.

Uit grondmonsters blijkt dat de steppen steeds kouder en droger werden en dat bossen verdwenen. Het is dan ook denkbaar dat de Jamna betere graasgronden voor hun vee zochten of dat er te veel mensen waren om te kunnen voeden.

Vrouwen vallen voor lange mannen

Of de Jamna nieuwe streken gewapenderhand veroveren of dat ze zich vreedzaam mengden met de oorspronkelijke bevolking, is ook nog de vraag.

‘Waar genen in groten getale migreren, is de kans groot dat talen dat ook doen.’ Geneticus John Novembre, universiteit van Chicago

Vondsten laten zien dat ze tussen 3000 en 2900 v.Chr. de monding van de Donau bereikten en de rivier naar het westen volgden, door het huidige Roemenië, Servië en Hongarije.

Een groot Europees onderzoeksproject onder leiding van professor Morten Allentoft van de universiteit van Kopenhagen bestudeerde in 2015 DNA uit 101-Jamnaskeletten uit heel Europa.

Het oudste skelet uit Duitsland dateert uit 2750 v.Chr., en het oudste skelet uit Denemarken toont aan dat de Jamna rond 2670 v.Chr. Scandinavië bereikten. Rond die tijd vestigden ze zich ook in wat nu de Lage Landen zijn.

Het feit dat er in Europa tien keer zo veel skeletten van mannen als van vrouwen zijn gevonden, wijst erop dat de gebiedsuitbreiding gepaard ging met geweld. Het lijkt erop dat vrijwel alleen jonge mannen de wijde wereld in trokken, vermoedelijk om te vechten.

Met ossenkarren namen de Jamna Europa in.

© Ernst Platz

In sommige graven uit deze overgangsperiode tussen de steen- en bronstijd zijn boeren met ingeslagen schedel aangetroffen, wellicht door de knotsen van de Jamna. Er is echter geen groot slagveld met veel doden gevonden, en de ontmoeting tussen de ruitercultuur en de boerengemeenschappen kan dan ook best vreedzaam verlopen zijn, via handel en huwelijken.

60 procent van Europeanen zijn Jamna

Of het nu met geweld ging of niet, de lange, donkere mannen drukten hun stempel op de Europese genenpool. Maar liefst 60 procent van de huidige Europeanen lijkt af te stammen van de Jamna, die naast hun genen ook een nieuwe taal brachten.

Zoals de Amerikaanse geneticus John Novembre van de universiteit van Chicago het uitdrukt:

‘Waar genen in groten getale migreren, is de kans groot dat talen dat ook doen.’

Tot voor kort dachten veel onderzoekers dat de Jamna hun succes te danken hadden aan hun krijgers te paard. Een internationaal onderzoeksproject heeft deze theorie echter onlangs doorgeprikt. In 2021 brachten de wetenschappers alle paardenbotten uit de tijd van de migratie van de Jamna in kaart.

Omdat geen van de paarden afkomstig was van de steppe, kan er van een cavalerie geen sprake zijn geweest. Waarschijnlijk liepen de krijgers naast hun ossenkarren. Toen paarden voor het eerst getemd werden op de Russische steppen, woonden de Jamna al 800 jaar in grote delen van Europa.

Volgens één theorie waren de Jamna op veel plaatsen een minderheid, maar vormden ze de heersende klasse die de meerderheid imiteerde, inclusief de taal. Hun woorden voor ‘wiel’ en ‘brons’ lagen voor de hand om mee te beginnen, maar al snel leerden velen de gehele taal van de veroveraars. Die was modern, internationaal en prestigieus.

In de meeste Europese talen lijken veel woorden op elkaar – vooral termen die mensen duizenden jaren geleden ook al gebruikten.

© Shutterstock

Jamnataal verdrong bijna alle andere

Vijf woorden die de Jamna ons brachten

  • betekent dat de woorden van de Jamna gereconstrueerd zijn door taalkundigen.

Een latere emigratiegolf uit de thuisstreek van de Jamna bracht dezelfde taal naar het huidige India en Iran, en ook daar nam de bevolking deze Indo-Europese taal over.

Dankzij bewaard gebleven teksten in het Oud-Grieks, Latijn en Sanskriet weten we ongeveer hoe het klonk als de Jamna spraken. Door bijvoorbeeld het Griekse woord voor moeder, méter, te vergelijken met het Latijnse mater en matar in het Sanskriet hebben taalkundigen uitgevogeld dat de Jamna hun moeder méhter noemden.

Omdat taalklanken zich systematisch ontwikkelen, kunnen onderzoekers reconstrueren hoe verwante talen klonken voordat ze uit elkaar gingen. Zo hebben bijvoorbeeld Brits en Amerikaans Engels nu nog heel veel gemeen, want het is maar 230 jaar geleden dat ze gescheiden werden door de Amerikaanse Onafhankelijkheidsoorlog. Maar in de loop der eeuwen zullen ze uitgroeien tot zeer verschillende talen.

Basken

Waar de Basken en hun taal vandaan komen, is nog een raadsel.

© Izurutuza

Baskisch is laatste Europese oertaal

Zo heeft ook de taal van de Jamna zich in veel verschillende richtingen ontwikkeld, waardoor het op het eerste gezicht lijkt of de circa 200 Europese talen van nu weinig gemeen hebben.

Maar zoals William Jones al in de 18e eeuw vermoedde, spreken bijna alle Europeanen een nazaat van dezelfde taal, die bijna 5000 jaar geleden arriveerde van de Russische en Oekraïense steppen.