De vermaarde muziekcriticus Eduard Hanslick kijkt ernaar uit om zijn oude vriend Richard Wagner weer te zien. De beroemdste componist van Duitsland werkt aan de opera Lohengrin in Wenen in 1861, maar de ontmoeting tussen de oude vrienden neemt een onaangename wending.
Ondanks vele fijne uren samen lijkt Wagner zich niet te kunnen herinneren wie Hanslick is. De criticus moet het doen met een snelle blik en een kille groet.
Een van de operazangers schiet de componist te hulp en zegt dat de twee mannen elkaar goed kennen, maar Wagner vertrekt geen spier. Hij weet heel goed wie de gast is, zegt hij ijzig. Dan draait hij zich om. Wagner koestert wrok.
Drie jaar eerder had Hanslick Wagner een slechte recensie gegeven – en zoiets vergeeft de componist niemand. Hanslick is niet de enige die Wagners duistere kant kent. Veel tijdgenoten beschreven de componist als een onaangenaam persoon die joden haatte, de vrouw van zijn mecenas versierde en niet de moeite nam om de begrafenis van zijn vrouw bij te wonen.
Ook Wagners muziek verdeelt mensen in de 19e eeuw. Sommigen noemen die baanbrekend. Anderen vinden zijn opera’s een marteling voor de trommelvliezen.
Niemand luistert naar de jonge Wagner
Wagner werd in 1813 geboren in Leipzig en niets wees erop dat hij een beroemde componist zou worden. De kleine Richard was het negende kind van ambtenaar Carl Friedrich Wagner en zijn vrouw Johanna. Zes maanden na Richards geboorte stierf zijn vader aan tyfus – een tragedie die Wagners leven tekende.
Kort daarna trouwde zijn moeder met Ludwig Geyer, een acteur in het hoftheater van Dresden. Richard keek zijn ogen uit in de kleedkamer van zijn stiefvader. Als schooljongen wist Wagner al dat hij toneelstukken wilde schrijven en ze op muziek wilde zetten.
Tijdens zijn muziekstudie aan de universiteit van Leipzig schreef Wagner opera’s, maar zijn doorbraak liet lang op zich wachten. Opera’s zijn duur om op te voeren en slechts weinigen gaven een onbekende componist een kans.
Wagners opera ‘Das Liebesverbot’ (Het Liefdesverbod) is gebaseerd op Shakespeares toneelstuk ‘Measure for measure’ (Leer om leer).
Toen Wagner in 1834 eindelijk een opera, Das Liebesverbot, op de planken kreeg in Maagdenburg, ging het theater failliet na de eerste opvoering.
Wagners honorarium zou pas na de tweede avond worden betaald, dus hij bleef zitten met een grote schuld. De jaren daarna moest de componist met zijn vrouw Minna door Europa reizen en als dirigent aan de slag.
Wagner kreeg de schuld niet afbetaald, hoewel hij met de hulp van vrienden in de jaren 1840 de opera’s Rienzi, Tannhäuser en De Vliegende Hollander opvoerde. Ze flopten alledrie.
Met hun langdradige plot, dreunende muziek en uitbundige decorontwerp spraken Wagners opera’s de gemiddelde operaliefhebber niet erg aan.
Wagners vriend, de Duits-joodse componist Giacomo Meyerbeer, wist wel de juiste snaar te treffen. In 1849 werd hij geroemd om zijn prachtige productie van de opera Le Prophète in Parijs, de operahoofdstad van de wereld.
VIDEO – luister naar het vrolijke operagenre waar Wagner het tegen opnam:
Wagner was woedend vanwege het succes van zijn vriend. Onder een pseudoniem schreef hij het artikel ‘Das Judenthum in der Musik’ – het jodendom in de muziek – dat in 1850 verscheen in een muziektijdschrift. Wagner noemde Meyerbeer niet bij naam, maar zijn antisemitische tirades waren niet van de lucht.
Volgens Wagner konden joden geen Europese taal spreken, maar communiceerden ze door middel van ‘ondraaglijk warrig gebrabbel’. Hij vond dat joden zich ook niet in muziek konden uitdrukken.
In een venijnige aanval vergeleek hij joodse componisten met ‘een zwerm insecten’ die zich voedden met het dode lichaam van de Duitse muziek.
Man van minnares betaalt
Tussen de uitbarstingen tegen joden door ging Wagner achter de vrouwen aan. Hij steunde ook een couppoging tegen de koning van Saksen en moest vluchten.
‘De enige mensen voor wie ik meetel, zijn de vrouwen. Waren er maar meer van hen.’ Verzuchting van Wagner in 1852.
Tijdens zijn jaren van ballingschap in Zwitserland miste Wagner zijn vaderland enorm – wat een blijvende indruk achterliet op zijn muziek, die bol stond van patriottisme.
Daarbij was Wagner op 39-jarige leeftijd nog steeds arm en onbekend.
‘De enige mensen voor wie ik meetel, zijn de vrouwen. Waren er maar meer van hen,’ verzuchtte de componist in 1852.
Maar datzelfde jaar ontmoette hij Mathilde Wesendonck, die zijn minnares werd. De mooie, 23-jarige Mathilde was een getalenteerd dichteres en componist, maar het allerbelangrijkste: ze had een rijke echtgenoot.
Minna Wagner trouwde in 1836 met Richard, maar zijn affaires deden het huwelijk de das om.
De zijdehandelaar Wesendonck wilde graag een mecenas zijn voor een kunstenaar, want die rol was helemaal in bij rijke mannen – en hij bewonderde Wagner zozeer dat hij niet alleen het werk van de componist financierde, maar hem ook in een huis op het familielandgoed bij Zürich liet wonen.
Componist zoekt rijke vrouw
Wagners affaire met Mathilde kwam zes jaar later aan het licht, toen Minna de correspondentie van de geliefden vond in een kladversie van de opera Tristan en Isolde. Maar er veranderde niets.
De zijdehandelaar kneep een oogje dicht voor de uitstapjes van zijn vrouw en bleef Wagner onverminderd financieren.
Maar het was niet genoeg. Toen Wagner in 1861 zijn droom realiseerde en een opera in Parijs mocht opvoeren, bleven roem en fortuin wederom uit. Hij werd zelfs het gebouw uitgeschopt.
‘Ik zou zoiets morgen kunnen schrijven nadat ik mijn kat de partituur op en neer heb zien lopen,’ merkte de beroemde Franse schrijver Prosper Mérimée op over de opera Tannhäuser.
In 1869 publiceerde het Franse tijdschrift L’Éclipse deze spotprent van Richard Wagner.
Wagners muziek laat je oren bloeden
Geen enkel werk in de operageschiedenis leek op Wagners composities, maar zijn lange voorstellingen met pompeuze muziek vielen niet bij iedereen in de smaak.
Wagners urenlange voorstellingen en overweldigende muziek waren soms nogal een beproeving – zelfs voor 19e-eeuwse operaliefhebbers.
‘Je kunt Wagners Lohengrin niet beoordelen als je die één keer gehoord hebt. En ik ben zeker niet van plan om hem een tweede keer te horen. Meneer Wagner heeft mooie momenten, maar vervelende kwartiertjes,’ zei de beroemde Italiaanse componist Gioacchino Rossini.
Zelfs bewonderaars van Wagner, zoals de Deense sprookjesschrijver en dichter Hans Christian Andersen, vonden de composities maar niets. Andersen bekeek ze zelfs met enige scepsis.
‘De melodie ontbreekt. Wat zou Carl Maria von Weber of Mozart ervan gemaakt hebben,’ schreef Andersen teleurgesteld in zijn dagboek nadat hij in 1852 een opvoering van Tannhäuser had bijgewoond.
In 1989 vatte de hedendaagse Amerikaanse komiek Bill Nye de mening van veel muziekliefhebbers over de briljante maar niet bijzonder melodieuze Wagner-composities samen.
‘Wagners muziek is beter dan hij klinkt,’ merkte de komiek op.
Uiteindelijk draaide Otto Wesendonck de geldkraan dicht. Een wanhopige Wagner wilde op zoek naar een rijke vrouw. Hij vroeg zijn zus zelfs om ‘een verstandig gesprek met Minna te voeren en haar over te halen om in de toekomst een jaarlijkse toelage te ontvangen zonder beslag te leggen op mijn persoon’.
De zus reageerde koel. Ze adviseerde haar broer om te solliciteren als kapelmeester in Darmstadt. Maar daar wilde Wagner zich niet toe verlagen.
Gekke koning wordt Wagners redder
Na 13 jaar ballingschap zette hij weer voet op Duitse bodem en hij betrok een huis dat hij versierde met zijde en satijn. Intussen klaagde hij tegen iedereen steen en been.
‘Mijn situatie is precair. Het is een delicaat evenwicht: één duw en het is voorbij, en ik zal niets meer kunnen creëren. Niets. Niets,’ jammerde hij tegen een vriend.
Maar uiteindelijk had Wagner de wind mee. Een mecenas met onbeperkte middelen diende zich aan.
De krankzinnige koning Lodewijk van Beieren stak zich tot over zijn oren in de schulden om Wagner te steunen en zijn sprookjeskasteel Neuschwanstein te bouwen.
Lodewijk II besteeg de Beierse troon in maart 1864. Maar de 18-jarige koning was helemaal niet geïnteresseerd in regeren. Hij was gefascineerd door de legenden van Duitse helden en schone maagden – waar Wagner zo enthousiast over was in zijn opera’s.
Eindelijk had de componist de goudader gevonden die hij zo hard nodig had.
‘Mijn leven, zijn poëzie, zijn mooiste muziek, is nu van u, mijn genadige jonge koning; doe ermee alsof het van uzelf is,’ schreef Wagner die avond aan de vorst.
Wagner dacht vooral aan zijn rivaal Meyerbeer, die eerder dat jaar was overleden. Hij was bedroefd dat ‘deze meester van de opera, die zoveel kwaad heeft berokkend, niet meer leeft om deze dag mee te maken,’ schreef hij kleinzielig in zijn memoires.
Cosima was de dochter van de Hongaarse componist Franz Liszt. Ze trouwde in 1870 met Richard Wagner, die 24 jaar ouder was dan zij.
Als favoriet van de koning had Wagner meer tastbare voordelen dan als zegevierder over dode rivalen. De koning betaalde Wagners schulden af, stelde twee huizen tot zijn beschikking en gaf hem 4000 gulden jaargeld – meer dan een afdelingshoofd verdiende na bijna 20 jaar dienst.
Wagner kreeg ook een groot voorschot voor het schrijven van de vier opera’s van Der Ring des Nibelungen.
Nu had Wagner zijn handen vol. Dankzij het vorstelijke salaris kon hij zijn maîtresse Cosima inhuren als secretaresse. Tegelijkertijd ging de opera Tristan en Isolde in première in het theater van München – de eerste Wagner-première in 15 jaar. Zijn carrière nam een hoge vlucht.
Het lijntje met de koning was echter niet van lange duur. Wagner dacht dat een genie als hij niet alleen een expert in muziek was, maar ook in staatszaken. Daarom las hij de jonge koning graag de les.
Hitler had oog voor de propagandawaarde van een foto arm in arm met de kleindochters van de beroemde Richard Wagner: Verena (l) en Friedelind.
Nazi’s kaapten Wagners muziek
In de jaren 1930 omarmden de nazi’s Wagners werken als de muziek van het Derde Rijk. De nazaten van de componist proberen hem nu uit de schaduw van het nazisme te halen.
Toen Adolf Hitler 16 jaar was, hoorde hij zijn eerste Wagner-opera. Hij kon zich slechts een goedkoop kaartje veroorloven – een staanplaats op de tribune. Maar de muziek bracht hem in vervoering en zou hem in een nazi hebben veranderd.
‘Daar is het allemaal mee begonnen,’ schreef Hitler.
Toen de nazi’s in 1933 aan de macht kwamen, was de componist al 50 jaar dood. Toch speelde Wagner een grote rol in het Derde Rijk. Met hun nationalisme, heldenverering en offerbereidheid waren zijn opera’s op de leest geschoeid van de nazi’s. Dat Wagner fervent antisemiet was, vonden ze nog mooier.
‘Wie het nationaalsocialisme wil begrijpen, moet eerst Wagner begrijpen,’ zou Hitler hebben gezegd.
De familie Wagner verwelkomde Hitler en andere nazikopstukken hartelijk op het festival van Bayreuth. Maar Wagners nazaten hebben hem proberen los te weken van het nazisme.
In Israël is men echter niet overtuigd van zijn goede bedoelingen. Hier is de Duitser nog steeds zeer controversieel. Nog in 2022 zorgden protesten ervoor dat het symfonieorkest van Haifa een concert met werken van de componist annuleerde.
Dit veroorzaakte consternatie aan het hof. In december 1865 dwongen de hovelingen de koning om Wagner eruit te gooien.
Lodewijk aarzelde niet, maar betaalde Wagner koppig door uit eigen middelen. De componist kon zijn comfortabele leven met Cosima voortzetten. Toen Minna het jaar daarop stierf, was hij eindelijk een vrij man.
Hij dacht niet lang na over de begrafenis. Hij zegde beleefd af omdat hij last had van een ontstoken vinger. Vier jaar later trouwde hij met Cosima.
Festival maakt Wagner beroemd
Wagner was nu beroemd, waar hij met volle teugen van genoot. Toen een dokter hem op een dag vroeg of hij de Richard Wagner was, antwoordde hij: ‘Als u degene bedoelt die mooie dingen heeft geschreven, dan ja, dat ben ik.’
In 1876 zette hij de kroon op zijn levenswerk toen Lodewijk en andere geldschieters een nieuw operagebouw in het Beierse Bayreuth bekostigden. Het ‘Richard Wagner Festspielhaus’ met 1937 zitplaatsen en ruimte voor een 110-koppig orkest opende op 13 augustus 1876 met Das Rheingold – de eerste opera van Der Ring des Nibelungen.
Hiermee begon Wagner de traditie van jaarlijkse opvoeringen – en al snel gold hij als componist van internationaal kaliber.
VIDEO – luister naar Wagners dramatische opera
Met dit succes op zak kon Wagner uitkijken naar een rustige oude dag. Maar dat deed hij niet. Zijn uitbundige opera’s kostten veel geld om op te voeren en hij zat altijd krap bij kas.
Tegelijkertijd begon hij te kwakkelen. Verbitterd schreef Wagner boze pamfletten, maar hij nam ook de tijd om Darwin en vegetarisme te prijzen.
‘Het slachten van een van onze naaste familieleden is in zekere zin hetzelfde als het slachten van een van ons,’ schreef de senior.
Hij speelde ook met het idee om in de VS een gemeenschap van geselecteerde Germanen te stichten.
Zijn interesse in vrouwen gaf Wagner niet op – en die kan hem zijn leven hebben gekost. Toen de componist op 13 februari 1883 op 69-jarige leeftijd stierf aan een hartaanval, was dat naar verluidt na een ruzie met Cosima.
Zijn vrouw was boos omdat hij zijn nieuwste aanwinst had uitgenodigd voor de lunch.
Wagner noch zijn werken werden ooit vergeten. Hij geldt als een van de grootste en meest innovatieve componisten uit de geschiedenis. Vooral filmmakers hebben Wagners werken omarmd. Zijn muziek is gebruikt in het Vietnamdrama Apocalypse Now en in Lars von Triers Melancholia.
VIDEO – Muziek van Wagner in een film over de Vietnamoorlog:
En af de mest lovpriste scener i Francis Ford Coppolas “Apocalypse Now” fra 1979 akkompagneres af Wagner-musik.
Ook Eduard Hanslick, Wagners oude vriend die hem schoffeerde met zijn kritische recensie, is niet helemaal vergeten.
Wagner vereeuwigde hem als Sixtus Beckmesser – de superschurk in de opera Die Meistersinger von Nürnberg.