De romantiek: Het gevoel als hoogste waarde

De periode ontleent zijn naam ook aan de literatuur. De romantiek is namelijk vernoemd naar middeleeuwse volksballades – de zogenoemde romances – een soort volkspoëzie die niet in het klassieke Latijn werd geschreven.

Deze romantische literatuur ging vaak over ridders, de liefde en avonturen.

En die thema’s waren ideaal om de manier van denken te beschrijven die volgens de Duitse broers Friedrich en August Wilhelm Schlegel de nieuwe poëzie en literatuur aan het einde van de 18e eeuw kenmerkte.

Sindsdien is de betekenis van het woord ‘romantiek’ nogal veranderd en verwijst het nu vooral naar het idee van liefde, dat populair werd gemaakt door de romantische dichters.

Voor hen was echte liefde namelijk een gevoel dat de wereld kon veranderen – althans, de wereld van het individu – en niet, zoals vroeger, een kwestie van sociale status, familiebanden en verplichtingen.

Veel ideeën van de romantiek zijn terug te voeren op Plato. Deze Griekse filosoof was ervan overtuigd dat de fysieke, waarneembare wereld slechts een afspiegeling of kopie was van de werkelijke wereld – die hij ‘de wereld van ideeën’ noemde.

In de wereld van ideeën bestaat alles in zijn perfecte vorm, namelijk als idee. Maar bijvoorbeeld alle stoelen, waar wij in de fysieke wereld op kunnen zitten, zijn slechts armzalige pogingen om de perfecte, ideale stoel na te bootsen.

Plato dacht ook dat de menselijke ziel behoorde tot de wereld van ideeën – dat ze daar vóór de geboorte vandaan kwam en na de dood naar zou terugkeren.

Als je echt wilt weten hoe de wereld in elkaar steekt, wil dat dus zeggen dat je inzicht moet krijgen in de wereld van ideeën. En dat kan alleen de ziel, omdat die oorspronkelijk hier vandaan komt.

Tijdens de romantiek bliezen dichters en filosofen deze enigszins abstracte gedachten nieuw leven in. Zij dachten dat de ziel het kon voelen als iets uit de wereld van ideeën kwam, als iets absoluut waar was, en dat dit tot uitdrukking kwam in de diepe, hevige emoties die je als mens kunt ervaren.

En ineens stond de verlichting op haar kop. Kennis en waarheid waren niet langer gebaseerd op rationele argumenten en analyses, maar op diep gevoelde, subjectieve ervaringen en emoties.

Ook het menselijke gevoelsleven kreeg meer waarde dan ooit tevoren. Waar emoties voorheen vooral gezien werden als obstakels die overwonnen moesten worden, voordat bijvoorbeeld een oorlog gevoerd of een huwelijk aanvaard kon worden, waren ze nu een essentieel onderdeel van het leven.

Volgens romantische kunstenaars zijn er twee plekken waar de ziel vooral in contact kan komen met die diepere waarheid: in de natuur en in de kunst.

De meeste mensen hebben zich wel eens verbonden gevoeld met de natuur, bijvoorbeeld als ze bovenop een bergtop stonden, in alle rust door een eeuwenoud bos liepen, of als ze de zee hoorden ruisen en de golven zich stuksloegen op het strand. Door de kracht en schoonheid van de natuur voelt elk mens zich klein, maar tegelijkertijd ook onderdeel van een groter geheel.

Het gevoel van verbondenheid met de natuur is heel belangrijk voor de romantici. Zij zagen het als een ‘herkenning van de ziel’, die volgens Plato de hoogste vorm van waarheid en inzicht was. Hun bewondering voor de natuur doet soms denken aan het pantheïsme – het idee dat god overal is.

Tegelijkertijd is de romantische herwaardering van de natuur ook een soort opstand tegen de verlichting en de vroege moderniteit, die vooral tot uiting kwam in de vroege industrialisatie van die periode. De romantici zagen vol afschuw hoe steeds meer mensen van het platteland naar de steden trokken, waar ze werkten in gevaarlijke, vieze fabriekshallen en woonden in krappe, stinkende appartementen.

De mens heeft zijn band met de natuur, en daarmee met zichzelf verloren, vonden ze. Daarom wilden de romantici de schoonheid van de natuur imiteren en romantiseerden ze het idee van een eenvoudig leven in harmonie met de natuur.

Een van de belangrijkste romantici was de Engelse William Wordsworth, die schreef over de natuur en kritiek uitte op het drukke leven in de stad. In 1799 ging Wordsworth, samen met zijn vriend Samuel Taylor Coleridge, een andere dichter genaamd Robert Southy, en zijn zus Dorothy, wonen in Grasmere, in het Engelse Lake District, waar hij de idyllische natuur beschreef in een aantal van zijn beroemdste gedichten.

Net als de natuur kon ook de kunst hevige emoties oproepen bij mensen, geloofden de romantici. Zij zagen de kunst als een poging om de schoonheid van de natuur weer te geven en te imiteren, en als een manier om diepere emoties en waarheden over te brengen die kunnen ontstaan als mensen – en dan met name grote kunstenaars – in contact komen met de natuur.

Tijdens de romantiek verandert de kunst in een vorm van persoonlijke expressie. Een gedicht of een kunstwerk is voor de kunstenaar een manier om de gevoelens te verbeelden die hem in contact brengen met een diepere waarheid – Plato’s wereld van ideeën.

De grootste kunstenaars worden gezien als artistieke genieën – als mensen die bijzonder gevoelig en heel getalenteerd zijn, en een buitengewoon diepgaand inzicht hebben in de menselijke natuur.

Het idee van het artistieke genie is ontstaan tijdens de romantiek. De romantici dachten namelijk dat mensen die beter in contact stonden met hun emoties gemakkelijker inzicht kregen in de wereld van ideeën en dus ook de diepere waarheden konden begrijpen – om deze vervolgens met de rest van de wereld te delen in hun kunst.

In 1774 publiceerde de Duitse schrijver, filosoof en wetenschapper Johann Wolfgang von Goethe een van de absolute hoogtepunten van de romantische literatuur. Het lijden van de jonge Werther wordt meestal gezien als onderdeel van de Duitse Sturm und Drang-periode, maar de thema’s in het boek vormden een grote inspiratiebron voor de romantici, die de Duitse tragedies van onbegrepen genialiteit en ongelukkige liefde voortzetten.

Het lijden van de jonge Werther volgt de jonge Werther die de drukte van de stad ontvlucht om op het platteland in contact te komen met de natuur en met zichzelf.

Hier ontmoet hij Lotte, en hoewel zij verloofd is, wordt hij smoorverliefd op haar. Als Lotte met haar verloofde trouwt, beseft Werther dat hij geen kans maakt, en uiteindelijk pleegt hij zelfmoord.

De tragische Werther wordt het archetype van de romantische held. Hij is een zelfgekozen buitenstaander die in opstand komt tegen de ratio en de maatschappelijke verwachtingen om in de stad te wonen, een opleiding te volgen en slim te trouwen. In plaats daarvan kiest hij ervoor om zijn individualiteit te ontplooien, zichzelf te ontdekken en zijn leven te geven voor grote emoties.

Zelfmoord was een belangrijk thema binnen de romantiek – in de literatuur, maar ook in de praktijk. Vier jaar voordat Goethe zijn verhaal over Werther publiceert, pleegt de jonge Engelse dichter Thomas Chatterton zelfmoord in Londen.

In een situatie die doet denken aan die van Werther: een intelligente jongeman uit een goede familie, die liever dichter wil worden dan rechten studeren en een voornaam burger worden. Na zijn zelfmoord wordt Chatterton het symbool van de zelfgekozen arme, onbegrepen en lijdende kunstenaar die liever sterft dan zijn kunst verloochent.

Het archetype van het jonge, sensitieve genie dat niet in de maatschappij kan passen zonder zichzelf, zijn gevoelens en zijn creativiteit te beschadigen, is nog steeds actueel. De levens van Amy Winehouse, Kurt Cobain, Jimi Hendrix en Jim Morrison volgen dezelfde verhaallijn.