De glimlach die Parijs in rep en roer bracht

Vader stierf aan visgraten

De moedige madame Vigée Le Brun was 32 en deed goede zaken als kunstenares toen ze de Franse kunstwereld op zijn kop zette met haar tanden. Want wie iets voorstelde, liet zich afbeelden met de lippen stijf op elkaar en een bozige blik – een glimlach was iets voor dronkenlappen, armoedzaaiers en idioten.

De strenge bewakers van deze regel waren de leden van de koninklijke Académie royale de peinture et de sculpture, tegen wie geen kunstenaar zich durfde te verzetten. Behalve Élisabeth Vigée Le Brun.

Ze werd op 16 april 1755 geboren als dochter van de schilder Louis Vigée. Élisabeths twee jaar jongere broer Étienne was de lieveling van haar moeder, maar Louis hield zielsveel van zijn dochter en onderkende haar talent. Als kind tekende ze alles wat ze tegenkwam, zelfs de muren van het klooster waar ze les kreeg. De nonnen gaven haar straf, maar haar vader vond het geweldig:

‘Jij wordt kunstenares, mijn kind!’

Als meisje waren de kunstacademies verboden terrein voor Élisabeth – ze moest het doen met lessen van jonge, onbekende schilders die voor de kost meisjes tekenen en schilderen bijbrachten. Toen de magere, vrij onhandige Élisabeth uitgegroeid was tot een oogverblindende schoonheid, kregen haar wilskracht en artistieke vermogens een boost.

Zonder zich door de normen te laten weerhouden gooide Élisabeth al haar talent in de strijd om een plekje te veroveren in de Parijse kunstwereld. Maar vanwege haar schoonheid hadden sommige mannen die bij haar een portret bestelden dubbele bedoelingen.

Toen haar geliefde vader op zijn 52e een visgraat in zijn keel kreeg en erin bleef, hertrouwde haar moeder met een rijke juwelier, en het gezin verhuisde naar een chique wijk. Élisabeth was kapot van de dood van haar vader en verafschuwde haar stiefvader.

‘Ik haatte deze man, vooral omdat hij de spullen van mijn vader gebruikte. Hij trok gewoon diens kleren aan zonder ze aan zijn figuur aan te passen,’ schreef ze in haar memoires.

Maar dankzij haar stiefvader kreeg ze toegang tot de hogere kringen van de maatschappij – en daarmee rijke klanten. De Parijse adel omarmde de charmante Élisabeth en stond in de rij om zich door haar te laten portretteren.

Talent dringt door tot Versailles

De jonge kunstenares blonk uit in het afbeelden van vrouwelijke schoonheid en trok haar modellen graag zachte stoffen aan, waardoor hun lichamen op het doek natuurlijk overkwamen.

‘Ik legde wat brede doeken rond de armen en het lijf in een poging de fraaie draperieën van Rafaël te imiteren,’ schreef ze in haar dagboek met een verwijzing naar de beroemde renaissanceschilder.

Ze liet haar modellen ontspannen houdingen aannemen en gaf hun gezichten een levendige uitdrukking. Haar intieme, informele stijl was een hit bij de verlichte burgerij van Parijs: gevoeligheid, beleefdheid en zelfbeheersing werden als burgerlijke deugden gezien, en op straat naar anderen glimlachen begon aanvaardbaar te worden.

Zelfs aan vrouwen uit de koninklijke hofhouding ging haar talent niet onopgemerkt voorbij. In haar atelier ontving ze de schoondochter van de hertog van Orléans en de gravin van Chartres, die beiden toegang hadden tot Versailles. Maar de maatschappelijke veranderingen gingen voorbij aan het paleis, 25 kilometer buiten Parijs. De ceremoniële omgangsvormen uit de tijd van Lodewijk XIV, rond de eeuwwisseling, werden er nog strak gehandhaafd.

De hovelingen liepen rond met witgeschminkt gezicht, stijve kleren van brokaat en hoge poederpruiken. Veel leden van de hofhouding gingen stiekem naar Parijs, want het bruisende leven in de hoofdstad met theater, literatuur en koffiesalons was veel aantrekkelijker dan de starre pracht en praal van Versailles.

Het centrum van de macht was aan het verschuiven van Lodewijk XVI in Versailles naar de betrokken burgers van Parijs, die er nieuwe ideeën op nahielden.

Gevangen in een huwelijk

Élisabeth hield zich totaal niet bezig met politiek. Kunst was haar leven, en het ging haar voor de wind. Hoewel ze van ’s ochtends vroeg tot ’s avonds laat in touw was, kon ze de bestellingen nauwelijks bijbenen. Maar alles wat ze verdiende pikte haar stiefvader in, want de heer des huizes ging over het geld.

De inmiddels 20-jarige Élisabeth was trots op haar verworven zelfstandigheid en was niet van plan die op te geven door te trouwen. Toch wist haar moeder haar in januari 1776 ertoe over te halen in het huwelijksbootje te stappen met een veelbelovende vrijer, de zeven jaar oudere Jean-Baptiste-Pierre Le Brun.

Op weg naar de kerk sloeg de twijfel toe.

‘Zal ik ja zeggen, of zal ik nee zeggen?’ vroeg ze zich volgens haar dagboek af.

Toen monsieur Le Brun na de bruiloft een rokkenjager met een gat in zijn hand bleek, was het al te laat. Hij was echter ook kunsthandelaar, en ondanks hun onenigheid werkte het echtpaar Le Brun efficiënt samen: Élisabeth kon zijn contacten in de kunstwereld goed gebruiken. In 1778 maakte ze de volgende sprong op de carrièreladder toen uit Versailles het verzoek kwam om koningin Marie Antoinette te schilderen.

Tandeloze koningen en koninginnen

De 23-jarige Marie Antoinette leefde in een ivoren toren op Versailles, onwetend over de geruchten die achter haar rug verspreid werden over haar vermeende seksuele uitspattingen en uitgavenpatroon. De Oostenrijkse prinses was in 1770 uit Wenen naar het stijve Franse hof gekomen met de nieuwste mode van die tijd: een mooi gebit.

Daar had haar moeder, keizerin Maria Theresia, persoonlijk voor gezorgd door een Franse tandarts te ontbieden. De keizerin had gehoord dat de nieuwe specialisten tandbederf en ingevallen wangen door ontbrekende tanden konden voorkomen.

Bij het tijdperk van de rede hoorde een verzorgd en gezond uiterlijk, inclusief een volledig gebit. Maar aan het hof in Versailles was de nieuwe wind voorbijgegaan: de Franse koningen, koninginnen en hovelingen misten al generaties lang een heel stel tanden op hun 40e. Op portretten moesten uitdrukkingsloze gezichten gezag uitstralen, en de Parijse glimlach was in Versailles ver te zoeken.

Toch had Marie Antoinette een paar van Vigée Le Bruns portretten gezien, en ze was verliefd geworden op haar zoete, natuurlijke stijl. Daarom wilde ze er een van zichzelf, dat ze naar haar broer in Wenen kon sturen, keizer Jozef II. Trillend van de zenuwen toog Élisabeth met haar penselen naar Versailles. Maar haar generatiegenoot Marie Antoinette ging heel informeel met haar om, en de twee konden het goed met elkaar vinden.

‘Het meest ongelooflijke aan haar was haar teint,’ schreef Élisabeth in haar dagboek. ‘Haar huid was zo helder en licht dat ik bijna geen kleuren had om die weer te geven.’

Marie Antoinette had gehoord dat Vigée Le Brun een mooie zangstem had, en aan het eind van elke portretsessie zongen ze een duet van hun lievelingscomponist. De hofdames drukten hun oor tegen de deur en lachten de vals zingende vorstin uit.

Koningin geschilderd in ondergoed

Op haar eerste portret van Marie Antoinette beeldde Vigée Le Brun de koningin traditioneel af, in een stijve hoepeljurk met de koninklijke regalia. De koningin vond het prachtig en bestelde er meteen nog twee: een voor zichzelf en een voor de Russische tsarina Catharina.

Vigée Le Brun werd benoemd tot de officiële portretschilderes van Marie Antoinette. Ze maakte een gewaagd portret van de koningin met het haar in losse krullen en een van haar eigen mousselinejurken aan.

Maar toen het portret tentoongesteld werd in een Parijse kunstsalon, fluisterden boze tongen dat de koningin zich in haar ondergoed had laten schilderen. Dit potentiële schandaal moest de kop ingedrukt worden, en Élisabeth haastte zich van haar atelier naar de salon om wat bedekkende penseelstreken toe te voegen.

Ze was zeer loyaal aan Marie Antoinette, haar mecenas, die zo veel voor haar loopbaan had betekend. En weldra zou ze de koningin voor nog meer dankbaar kunnen zijn.

Een historisch lid van de koninkijke academie

De workaholic Vigée Le Brun wilde niets liever dan lid worden van de prestigieuze Académie royale de peinture et de sculpture. Maar vrouwen waren er niet welkom, daar zorgden de professoren en beroemde schilders die er de scepter zwaaiden wel voor. Vigée Le Brun werd wel opgenomen in de minder gerenommeerde Académie de Saint-Luc, waar haar vader had gedoceerd.

Tijdens een reis met haar man naar de Lage Landen maakte ze kennis met de Hollandse meesters. Vooral van Rubens, die al in de 17e eeuw glimlachende vrouwen had geschilderd, was ze onder de indruk. In 1783 leverde ze een zelfportret met Hollandse strohoed in bij de ongenaakbare academie – en die stelde het tentoon in haar kunstsalon.

Deze doorbraak gaf haar een sprankje hoop, en ze verzocht om het lidmaatschap. Ze wilde zich echter niet laten beperken tot portretten en landschappen – de twee categorieën schilderijen waarbinnen vrouwen volgens de academie soms iets presteerden.

In plaats daarvan stuurde ze het werk Vrede herstelt overvloed in, een schilderij van twee vrouwen. Het behoorde tot de hoogste categorie van de strenge academie: het historische of allegorische schilderij. Volgens de leden waren de vrouwelijke moraal en geest ongeschikt om grootse allegorische motieven uit de mythologie of de Bijbel te vertolken.

Vigée Le Brun moest het opnemen tegen conservatieve mannen. Haar talent stond buiten kijf en haar werk was van een bijzonder hoge kwaliteit, maar een vrouw toelaten in deze categorie zou de naam van het instituut door het slijk halen, zo meenden de heren.

De vernedering voor de top van de academie was dan ook groot toen Marie Antoinette achter de schermen regelde dat Élisabeth Vigée Le Brun op 31 mei 1783 volwaardig lid werd van de prestigieuze club.

Glimlach veroorzaakt beroering

Veel minder succesvolle collega’s keken met scheve ogen naar Vigée Le Brun en haar nauwe band met de impopulaire koningin, en konden het niet verkroppen dat een vrouw hen was voorbijgestreefd. Er werd dan ook volop geroddeld: de kunstenares zou een affaire hebben gehad met de minister van Financiën, graaf Charles-Alexandre de Calonne, die ze in 1784 schilderde.

Vigée Le Brun trok zich er echter niets van aan. Haar talent sprak voor zich, zo dacht ze. En dat talent kwam goed van pas toen ze besloot zelf een salon te openen.

Salons waren populaire ontmoetingsplekken, waar cultuurliefhebbers intieme concerten, amateurtheater en poëzievoordrachten bijwoonden. De salon van Vigée Le Brun was uniek met een kunstenares als gastvrouw, en tussen 1783 en 1789 stroomde de adel uit Versailles toe.

De Parijse verlichtingsdenkers en -schrijvers, die de adel een gebrek aan realiteitszin verweten, lieten zich er echter niet zien. Bij Vigée Le Brun werd er niet over politiek gepraat – literatuur, theater en de nieuwste roddels waren de gespreksonderwerpen.

Hoewel Vigée Le Brun en de Franse adel de revolutionaire sfeer in het land niet aanvoelden, was er genoeg reuring in de salon voor de grensverleggende kunstenares.

Twee jaar vóór de Franse Revolutie had Vigée Le Brun zelf een revolutie in de kunst teweeggebracht.

‘Een weergaloze aanstellerij, veroordeeld door kunstenaars en mensen met goede smaak, komt tot uiting bij madame Vigée Le Brun, die haar tanden laat zien,’ schreef een Franse krant venijnig toen ze in 1787 haar zelfportret tentoonstelde in de gerenommeerde Salon Paris.

Van alle kanten kreeg ze de wind van voren. De serieuze mannen van de verlichting wonden zich op over haar lichthartige en dommige geglimlach, en traditionele kunstkenners stoorde het dat ze brak met de conventie van de gesloten mond. Tot dan waren alleen horken en idioten zonder zelfbeheersing met open mond afgebeeld.

Vigée Le Brun liet de kritiek echter rustig over zich heen komen, want ze spon er garen bij. Iedereen had het over haar, en de klanten stonden nog steeds in de rij. Ze ging door op de ingeslagen weg en bleef glimlachende vrouwen schilderen, en steeds meer collega’s volgden haar voorbeeld.

Vlam slaat in de pan

Op het hoogtepunt van haar succes als portretschilder drongen de geruchten over de sluimerende onvrede in de straten van Parijs door tot het atelier. Van haar chique salongasten hoorde ze dat ze op een avond waren bedreigd door het gewone volk:

‘Binnenkort zijn jullie voor die koets gespannen en zitten wij erop.’

Toen ze dineerde met vrienden op het kasteeltje Marly bij Versailles, werd op de binnenplaats een dronken man opgepakt. Uit zijn zakken vielen pamfletten met de tekst: ‘Weg met de koninklijke familie! Weg met de adel!’

Veel kunstenaars juichten de veranderingen in de Franse samenleving toe, maar als de lievelingsschilderes van de gehate koningin Marie Antoinette zat Vigée Le Brun in een benarde positie.

Ze werd meerdere keren op straat bedreigd, en ze begon zich zorgen te maken. Maar ze was niet van plan om alles achter zich te laten, en ze zat maandenlang apathisch in haar atelier zonder dat ze iets produceerde.

In de zomer van 1789 werd de stemming onder het volk steeds grimmiger, en op een dag sloeg de vlam in de pan: de Bastille-gevangenis werd bestormd door een woedende menigte en de adel raakte zijn erfelijke privileges kwijt. Dat najaar marcheerde een groep vrouwen met hooivorken naar Versailles om de koning en koningin onder dwang naar Parijs te brengen.

12 jaar als rijke zwerver

Vigée Le Brun hoorde over de gebeurtenissen van haar broer Étienne, die met eigen ogen had gezien hoe de menigte het koninklijk paar het paleis uit sleurde. Ze werd in één klap wakker uit haar apathische toestand en besefte dat ze het land moest verlaten voor het te laat was. Ze nam alleen haar negenjarige dochter Julie en de gouvernante mee.

Vermomd als arme vrouw van het volk huurde ze een rijtuig – als ze haar eigen koets gebruikte, zou ze haar rijkdom verraden. De wagen hobbelde door de arme, revolutionaire wijk Saint-Antoine, terwijl Vigée Le Brun bijna een zenuwinzinking kreeg.

Haar echtgenoot en broer hadden allebei besloten te blijven, maar ze reden met haar mee, en de familie nam huilend afscheid bij de stadspoort. Op weg door de dorpen rond Parijs werd het rijtuig telkens ingehaald door ruiters, die het laatste nieuws uit de hoofdstad riepen:

‘Parijs staat in brand, en de koning en koningin zijn vermoord!’

Dat laatste bleek niet waar te zijn, maar de ongeremde volkswoede overtuigde Vigée Le Brun ervan dat ze het land moest verlaten. Ze ging op rondreis door Europa met haar dochter en kreeg overal onderdak in de luxueuze villa’s van de rijken.

In die kringen was iedereen het erover eens dat de revolutie in het vaderland van Vigée Le Brun een verschrikking was. De kunstenares verdiende de kost door portretten te schilderen van haar gastheren en -vrouwen – en van de vele Franse edelen die ook voor de revolutie gevlucht waren.

Op uitnodiging van de Oostenrijkse ambassadeur kwam ze in 1792 naar Wenen, waar ze werd ontvangen door een neef van Marie Antoinette, Frans II, die net Rooms-Duits keizer was geworden. Terwijl ze druk aan het schilderen was aan het keizerlijke hof, kreeg ze in oktober 1793 een brief van haar broer Étienne in Parijs: koningin Marie Antoinette was onthoofd.

‘De rest van mijn leven stelde ik niet één vraag over de gebeurtenissen die eraan vooraf waren gegaan en die waren gevolgd op deze gruwelijke moord. Het was te pijnlijk,’ schreef ze over de dood van haar vriendin en mecenas.

Na 12 jaar van omzwervingen keerde Vigée Le Brun in 1802 terug naar Parijs. Een groep vrienden en bewonderaars was erin geslaagd haar naam van de lijst van antirevolutionairen geschrapt te krijgen.

Vandaag de dag wordt Élisabeth Vigée Le Brun gezien als een van de grootste kunstenaars van Frankrijk. In haar loopbaan portretteerde ze meer dan 600 mensen – van wie velen met een ‘krankzinnige’ glimlach.