Het existentialisme – Van Sartre tot The Cure

Gelukkig zijn er veel mensen waar je terecht kunt als het leven zinloos lijkt of je last hebt van depressies. Bijvoorbeeld psychologen, psychotherapeuten, filosofen, religieuze leiders en coaches, om er maar een paar te noemen.

Zij helpen mensen uit hun crisis door moeilijke vragen te stellen en mensen met een depressie of angststoornis te helpen ontdekken wie ze zijn en wat ze met hun leven willen.

Om meer te weten over diepe gedachten en lastige gevoelens, hebben ze waarschijnlijk ook existentialistische filosofen gelezen, ook wel ‘existentialisten’ genoemd.

Dat is een filosofische stroming die na de Tweede Wereldoorlog in Parijs ontstond. Maar vragen naar de zin van het leven, hoe je authentiek en in harmonie met jezelf leeft, dat zijn natuurlijk vragen die mensen al vanaf de begindagen van de beschaving hebben beziggehouden.

Ze kleedden zich in het zwart, rookten sigaretten en dronken enorme hoeveelheden wijn terwijl ze de grote vragen van het leven bespraken. Ze hingen rond in stamkroegen zoals Le Tabou en Les Deux Magots aan de westoever van de Seine.

Dit was de thuisbasis van de intellectuele avant-garde rond de filosoof Jean-Paul Sartre en zijn partner Simone de Beauvoir.

Zij werden geflankeerd door schrijvers, recensenten en denkers als Albert Camus, Raymond Aron, Henri Pichette en Raymond Queneau.

In de nasleep van Sartres lezing Het existentialisme is een humanisme uit 1945, gepubliceerd in 1946, kwam er enorm veel belangstelling voor Franse schrijvers en denkers die het naoorlogse pessimisme probeerden te verzoenen met de morele opvatting dat de mens meester was over zijn eigen lot en vrij was om zelf de waarde en betekenis van zijn of haar leven te bepalen.

Het existentialisme groeide al snel uit tot een soort underground- of jeugdcultuur, en trok studenten van hogescholen en universiteiten aan, waar Sartre en zijn volgelingen les gaven.

De jongeren droegen meestal zwarte unisex-kleding en strooiden met ironische en pessimistische slogans, zoals ‘waarom de tijd doden als je ook jezelf kunt doden?’

Die zin komt uit de film The Rebel uit 1961, een satire op het existentialisme als modetrend.

De existentialisten zetten graag conventionele waarden op hun kop. Zij wisten namelijk hoe weinig de traditionele waarheden eigenlijk betekenden, want zij hadden de zinloosheid van het leven aanvaard.

De duistere esthetiek en ironische afstand van de existentialisten hebben sindsdien talloze bands en artiesten geïnspireerd, die vervolgens weer miljoenen jonge fans en tieners hebben laten nadenken over de zin van het leven.

Maar toen deze schrijver eerstejaars filosofiestudent was, werd het existentialisme door een docent afgedaan als ‘tienerfilosofie’.

De Britse band The Cure, die in de jaren 1980 furore maakte met zijn donkere goth-rock of post-punk, stal het onderwerp van een van hun eerste singles Killing an Arab van Albert Camus, die de hoofdpersoon in zijn meesterwerk De vreemdeling een Arabier laat vermoorden, ogenschijnlijk zonder reden.

Dankzij Sartre, de Beauvoir en Camus werd het existentialisme in de laten jaren 1940 en 1950 enorm hip.

Maar veel van hun ideeën zijn afkomstig van eerdere filosofen zoals de Duitsers Martin Heidegger en Friedrich Nietzsche en de Deen Søren Kierkegaard.

Friedrich Nietzsche (1844-1900) is beroemd om zijn uitspraak ‘God is dood’.

Zijn filosofie neemt als uitgangspunt het nihilisme (nihil betekent ‘niets’ in het Latijn), een begrip dat een toestand of wereld beschrijft zonder enige vorm van moraal of ethiek. Niets heeft waarde, alles is zinloos. En uit die zinloosheid probeert Nietzsche een ‘bovenmens’ (Übermensch) tevoorschijn te schrijven.

Als de mens God en andere waardesystemen heeft afgezworen, kunnen we eindelijk zelf bepalen wat voor ons zin- en waardevol is. Maar net als bij Sartre betekent dit dat de mens zichzelf en zijn vrijheid serieus moet nemen en zelf op zoek moet gaan naar zingeving.

De Deense filosoof Søren Kierkegaard (1813-55) herkent die zinloosheid ook, maar hij is diep religieus en daarom niet van plan om God af te wijzen.

Ook bij Kierkegaard staan vrijheid en authenticiteit centraal, met name in zijn eerdere, minder religieuze boeken als Of/Of, Het begrip Angst en De ziekte tot de dood.

Die eerste is waarschijnlijk zijn beroemdste werk.

In dit boek probeert een rechter, Wilhelm genaamd, iemand – een jongeman die alleen maar A genoemd wordt – te helpen met zijn depressie.

‘Zwaarmoed’ werd dat in de tijd van Kierkegaard genoemd, lang voordat Freud de psychologie als wetenschap lanceerde.

De oplossing waar Wilhelm mee komt, is dat A zichzelf moet kiezen of zichzelf moet worden. Dat betekent dat hij volledig moet accepteren wie en wat hij is, wat hij kan en niet kan, en wat hij wil en niet wil. Kiezen voor je ‘authentieke zelf’ betekent dat je kiest om de persoon te zijn die je bent, ook al zou je ervoor kunnen kiezen om totaal iemand anders te zijn.

In De ziekte tot de dood schrijft Kierkegaard dat het ‘zelf’ de relatie is die een mens met zichzelf heeft – met zijn fysieke en materiële omstandigheden, zoals zijn uiterlijk, talenten, familie en vermogen, maar ook met zijn ziel.

Een persoon is de relatie tussen zijn ziel en zijn fysiek.

Maar de manier waarop iemand zich verhoudt tot deze relatie, dat bepaalt zijn identiteit of ‘zelf’.

En op dit punt, beweert de rechter in Of/Of, moet je jezelf en je vrijheid serieus nemen. Er zijn overeenkomsten met het kiezen of ontdekken van je ‘essentie’ bij Sartre, maar de vrijheid van Kierkegaard is een stuk minder radicaal. Zoals de rechter zegt, iedereen is gebonden aan een lichaam, een tijd, een oorsprong enzovoort.

Maar het idee van ‘jezelf kiezen’ – en dat de mens de vrijheid heeft om zijn eigen leven te kiezen – inspireerde Martin Heidegger, die vervolgens Jean-Paul Sartre en de rest van de existentialisten inspireerde.

Het existentialisme heeft talloze kunstenaars in alle mogelijke genres, stijlen of vakgebieden geïnspireerd.

Een van de absoluut allergrootste existentialistische schrijvers is de Rus Fjodor Dostojevski (1821-1881) – een 19e-eeuwse tijdgenoot van Kierkegaard en Nietzsche.

Dostojevski schrijft over dezelfde thema’s als de twee filosofen, met name Nietzsches strijd met het nihilisme wanneer God dood is en het leven geen zin meer heeft, komt steeds in zijn werk terug.

Misdaad en straf is waarschijnlijk de beroemdste – en meest existentialistische – roman van Dostojevski.

Een jonge rechtenstudent, Rodion Raskolnikov, is de hoofdpersoon in dit vuistdikke boek. Geïnspireerd door de nieuwe ideeën van zijn tijd heeft hij de christelijke moraal achter zich gelaten en vermoordt hij zijn gewetenloze pandjesbaas.

Hij wil haar geld, dat daar alleen maar meer waard ligt te worden, gebruiken om zijn studie af te ronden en dan te werken aan een betere wereld.

Of, in meer filosofische, existentialistische termen, hij wil zijn vrijheid gebruiken om zijn authentieke zelf te worden.

Maar ingaan tegen de maatschappelijke waarden is gemakkelijker gezegd dan gedaan, ontdekt Raskolnikov, terwijl hij probeert uit te vinden wie hij eigenlijk is.

Andere voorlopers van het existentialisme zijn schrijvers zoals de Noorse Nobelprijswinnaar Knut Hamsun, Franz Kafka, Hermann Hesse, Jack Kerouac en de andere beatniks die een inspiratiebron waren voor de hippiebeweging.

In het theater vormden existentialistische thema’s de voedingsbodem voor een nieuw genre, namelijk het absurdisme.

Zoals de naam al zegt, is dit een theatervorm waarin veel handelingen uiteindelijk zinloos blijken te zijn.

Het beroemdste voorbeeld is waarschijnlijk Samuel Becketts Wachten op Godot.

Het hele stuk gaat over twee personen die de tijd verdrijven terwijl ze wachten op de mysterieuze Godot.

Uiteindelijk blijkt dat geen van hen Godot echt kent, of weet hoe hij, zij of het eruitziet.

Het absurdistische theater heeft intussen talloze filmmakers geïnspireerd.

Een voorbeeld dat duidelijk geïnspireerd is op Wachten op Godot zijn Burn After Reading en The Big Lebowski van Joel en Ethan Coen. In beide films wordt zinloos en absurd gewacht op iemand die niemand kent.