Geschiedenis van de humor: Zoeken naar de leukste mop

Deze gevoelsmatige afstand tot vroeger tijden betekent echter niet dat alle grappen uit de oudheid nu doodvallen. Zo luidt een mop uit het 5e-eeuwse Rome:

‘Een scholasticus (geleerde Romein, red.) is aan het varen als zijn schip in een hevige storm terechtkomt en zijn slaven het op een huilen zetten uit vrees voor hun leven. “Rustig maar,” stelt de scholasticus hen gerust, “ik heb jullie vrijheid geschonken in mijn testament.”’

Uit de mop over de doodsbange slaven blijkt dat er een mal is voor de universele en eeuwig grappige mop. Die mal gebruikten de oude Grieken, en wij gebruiken hem nog steeds. Hij is ook van toepassing op de beste mop aller tijden, gekozen in 2002. We komen later terug op deze bekroonde grap.

Alleen Homo sapiens maakt grappen

Volgens de Amerikaanse humorist en schrijver Mark Twain is humor ‘de grootste zegen van de mens’. Geen ander dier ter wereld kan lachen om een grap of een lollige opmerking. Wij wel, dankzij miljoenen jaren evolutie.

Al voordat de mens een taal kende, hoorde humor bij het dagelijks leven. Antropologen denken dat lachen zich ontwikkelde uit de kreten die de prehistorische mens slaakte tijdens een speels gevecht met zijn familieleden.

In de loop der eeuwen groeide het geschreeuw en gebrom uit tot wat we lachen noemen. In de steentijd verhoogde humor je overlevingskansen, zegt Don Nilsen, hoogleraar taalkunde aan de Arizona State University in de VS. Hij doet al tientallen jaren onderzoek naar humor en schreef het boek The Language of Humor.

‘In de steentijd – en nu nog – was humor een teken van intelligentie. Als je de andere holbewoners aan het lachen kon maken, steeg je aanzien in de groep. Kon je samen met de anderen lol maken, dan lag je automatisch goed in de groep en liep je minder risico om vermoord te worden als het eten schaars was of als er gevochten werd om een vrouw.’

‘Humor verhoogde ook je kans om een partner te vinden. Toen en nu voelen veel vrouwen zich aangetrokken tot intelligente mannen die hen kunnen beschermen en slim genoeg zijn om het grappige van lastige situaties in te zien,’ legt hij uit.

Of de steentijdmensen ook moppen vertelden via grotschilderingen of practical jokes met elkaar uithaalden, is niet bekend.

De oudste mop die onderzoekers kennen, dateert van duizenden jaren na de steentijd.

In 2008 ontdekte dr. Paul McDonald, humordeskundige aan de Britse universiteit van Wolverhampton, de oudste mop ter wereld. Die is in een Soemerische steentablet gekerfd die in het zuiden van Irak werd gevonden en bijna 4000 jaar oud is.

‘Iets wat sinds mensenheugenis nog nooit gebeurd is: een jonge vrouw liet geen wind in de schoot van haar man,’ luidt de enigszins cryptische grap.

Met deze mop krijg je je maten in de kroeg niet onder de tafel van het lachen, maar voor de Soemeriërs was het blijkbaar een dijenkletser.

De mop is vandaag de dag moeilijk te doorgronden, maar Don Nilsen doet toch een poging.

‘In de Soemerische cultuur moesten vrouwen hun echtgenoot gehoorzamen en zich bedekken met een gewaad, een chador, dat hun figuur verborg, zodat ze niet de aandacht van andere mannen zouden trekken,’ legt hij uit.

‘Misschien kun je de grap zien als verholen kritiek op de onderdrukking van de vrouwen: dat zelfs een natuurlijke lichaamsfunctie als winden laten in het geniep moest gebeuren, wanneer een vrouw bij haar man op schoot zat. Er is veel kennis verloren gegaan, dus het is moeilijk te zeggen waarom de mop in die specifieke tijd en cultuur leuk was,’ zegt Nilsen.

Romeinse keizer belachelijk gemaakt

Een andere mop met een lange baard die bewaard is gebleven, is een stuk herkenbaarder. Een beroemde grap van rond het begin van de jaartelling gaat over de Romeinse keizer Augustus, die op rondreis is in zijn enorme rijk.

Op een dag komt hij een jongeman tegen die als twee druppels water op hem lijkt.
Nieuwsgierig vraagt de keizer: ‘Werkte uw moeder ooit in het paleis?’

De man antwoordt: ‘Nee, uwe hoogheid, maar mijn vader wel.’

De goede verstaander begrijpt dat de moeder van de keizer is bezwangerd door de vader van de jongeman en dat Augustus dus niet, zoals hij zelf meteen aanneemt, de moeder van de man zwanger heeft gemaakt toen ze in het paleis werkte.

Volgens Don Nilsen is de grap over Augustus nog steeds leuk omdat hij over seks gaat. De geslachtsdaad is niet tijd- en plaatsgebonden, maar juist van alle tijden en culturen.

‘Tijdloze grappen gaan vaak over universele onderwerpen en spelen in op wat de psycholoog Carl Jung beschreef als het psychisch onbewuste. Het zijn grappen die betrekking hebben op dingen waar alle mensen mee te maken hebben, zoals seks, het weer, het lichaam, dieren of planten, maar ook abstractere zaken als religie of politiek,’ legt hij uit.

De mop over Augustus kun je in feite beschouwen als de eerste ‘je-moedergrap’ – een grap die bedoeld is om de moeder van het onderwerp in een kwaad daglicht te zetten. In dit geval die van Augustus, die zich blijkbaar liederlijk gedraagt. Maar de mop heeft ook een tweede laag: hij drijft de spot met autoriteit – Augustus komt uit een familie van twijfelachtig allooi.

Grappen die de draak steken met machthebbers en autoriteiten zijn terug te voeren tot de eerste blijspelen die zijn overgeleverd, geschreven door de Griek Aristophanes.

In het blijspel De ruiters uit omstreeks 500 v.Chr. haalt Aristophanes uit naar de leiders van Athene en hun gedrag tijdens de Peloponnesische Oorlog (431-404 v.Chr.). Een van de hoofdpersonen in De ruiters is een karikatuur van Cleon.

De Atheense politicus Cleon was in de jaren 430 en 420 v.Chr. een machtig man. Hij bedreef politiek met vulgaire retoriek, maakte zijn tegenstanders zwart en beloofde gouden bergen aan zijn kiezers. Er is niet veel fantasie voor nodig om parallellen te zien met politieke kopstukken van vandaag de dag.

Grappen maken over machthebbers is een gezond onderdeel van de moderne democratie, aldus Simon Critchley, hoogleraar filosofie aan de New School for Social Research in New York. Hij is de schrijver van het boek On humour:

‘Zoals het mantra van de Italiaanse politieke avantgarde-beweging Internazionale Situazionista luidt: Una risata vi seppellirà – een lach zal je begraven. “Je” verwijst hier naar de machthebbers.’

VIDEO: Gieren en brullen op z’n oud-Grieks

‘Door om het gezag te lachen, benadrukken we de willekeurigheid ervan en zien we in dat wat op het eerste gezicht een stevig verankerde waarheid lijkt, in feite een façade is, die belachelijk gemaakt en bespot moet worden,’ legt professor Critchley uit.

Filosoof heeft niet veel te lachen

In het oude Griekenland had de intellectuele elite weinig op met lolbroeken – niet alleen als ze machthebbers te kijk zetten, maar ook als ze de spot dreven met gewone mensen of alledaagse situaties.

Met name wijsgeren als Plato, Socrates en Aristoteles bezagen lachende mensen met argwaan. Ze wilden niet hebben dat hun filosofische ideeën met vrolijkheid werden onthaald, en in hun ideale staat werd er nauwelijks gelachen.

De Romeinse filosoof, redenaar en politicus Cicero (102-43 v.Chr.) kon een goede grap juist wel waarderen. Hij beschouwde moppen en humor als geschenken van de goden. Hij was de eerste wijsgeer die de retorische kracht van humor inzag en op prijs stelde, en zijn analyse van de manier waarop grappen werken, is nog altijd actueel.

‘Cicero schreef dat de gangbaarste grappen – in moderne termen – een set-up en een pay-off hebben in de vorm van een verrassende clou. We hebben een bepaalde verwachting (de set-up), maar worden geconfronteerd met een verrassende conclusie (de pay-off, punchline of clou), en dat brengt ons aan het lachen,’ legt Don Nilsen uit.

Professor Critchley licht het nader toe:

‘Moppen zetten onze verwachtingen van de toestand der dingen op hun kop en creëren een ongewone, alternatieve werkelijkheid door de situatie waarin we ons bevinden te veranderen. Op deze manier ontstaat humor.’

Cicero zag in dat een grap een belangrijk werktuig is in handen van een redenaar en zette veel van zijn politieke tegenstanders genadeloos te kijk met gevatte opmerkingen. Maar het belachelijk maken van de machthebbers in het oude Rome werd hem uiteindelijk noodlottig. In 43 v.Chr. liet legerleider Marcus Antonius de lollige politicus terechtstellen omdat hij herhaaldelijk met bijtende satire de gebreken van de generaal had geëtaleerd.

Hofnar houdt koning bij de les

Een selectie van de grappen van Cicero doorstond de tand des tijds omdat ze werden opgenomen in het Griekse boek Philogelos (Lachvriend), de oudste verzameling moppen.

Het werk bevat ook de eerste ‘komt-een-man-bij-de-doktermoppen’, zoals deze:

‘Dokter, telkens als ik wakker word na een dutje, ben ik even duizelig, maar daarna gaat het wel weer,’ zei een patiënt tegen zijn arts.
De arts antwoordde: ‘Dan sta je toch wat later op?’

Een andere mop uit de Lachvriend klinkt helemaal door tot in de beroemde sketch met de dode papegaai van het Britse komediegezelschap Monty Python:

‘Een man beklaagt zich bij een ander: “De slaaf die je me hebt verkocht is doodgegaan.”
De andere man antwoordt: “Mijn hemel, dat deed hij nou nooit toen hij bij mij was.”’

De Grieken waren niet de enigen die hun grappen te boek stelden. In 1072 verscheen in Engeland het Exeter Book, dat 99 grappen bevat. Die onderscheiden zich van de Griekse en Romeinse door hun vraag-en-antwoordvorm, ongeveer zoals moderne lollige raadsels.

Een bijna 1000 jaar oud raadsel is een beetje dubbelzinnig:

‘Wat hangt er bij de dijen van een man en wil graag prikken wat al vaak geprikt is?
Antwoord: een sleutel.’

Waarschijnlijk konden ook de middeleeuwse heersers nog wel lachen om de grap over de man die bij de dokter komt. Maar in een tijd dat de wil van de koning wet was, waren grappen niet alleen voor de lol. Ze boden de vorst ook de kans om de vinger aan de pols te houden en op de hoogte te blijven van de stemming onder het volk.

Daarnaast was er de hofnar. Bij gebrek aan kranten en andere massamedia moesten koningen en koninginnen het doen met de nar, die als enige de draak mocht steken met de heersers. Ieder ander werd keihard gestraft voor politieke satire, vaak met de dood.

De hofnar beschreef de werkelijkheid met humor en kon de koning aanzetten tot nadenken over zijn besluiten – misschien waren ze toch niet zo wijs als hij had gedacht.

‘De koning wilde niet dat de hofnar een bedreiging werd. Daarom koos hij altijd een zonderlinge figuur voor de baan van hofleverancier van humor. De hofnar was meestal van lage komaf en was klein, had een bochel, schele ogen of andere gebreken,’ aldus Don Nilsen.

‘Daarnaast droeg de hofnar altijd een bont pak en had hij een belletje om zijn hals, zodat hij er zo belachelijk mogelijk uitzag. De hofnar droeg een scepter zoals die van de koning en sprak via die scepter als een soort buikspreekpop. Hij diende niet alleen voor vermaak, maar vormde ook een soort reality check voor de koning en diens besluiten,’ zegt Don Nilsen.

Doodstraf op schelden

Maar in de middeleeuwen was er niet alleen achter de paleismuren behoefte aan een gulle lach. Ook in de samenleving waren er grappen nodig om de starre sociale en religieuze normen wat te relativeren.

Een belangrijke vorm van vermaak was het carnaval, een groot feest waaraan iedereen meedeed. De mensen dosten zich uit, maakten grappen en bespotten de machthebbers. Een boer kon tot koning gekroond worden, vrouwen droegen mannenkleren en jongeren deden of ze oud waren. Zo werd het carnaval een manier om het dagelijks leven, dat normaal in het teken stond van armoede en angst voor de hel, even te ontvluchten.

Middeleeuwse moppen waren vaak grof en smerig. Een groot deel ervan ging over seks of was wat we nu poep-en-pieshumor noemen. Dit pareltje bijvoorbeeld:

‘In Florence was een dwaze jonge vrouw hoogzwanger. Ze had al langer veel pijn, en een vroedvrouw controleerde haar van onderen om te kijken of het kind onderweg was. “Je moet ook naar de andere kant kijken,” zei de aanstaande moeder. “Mijn man neemt soms ook de achterdeur.”’

In de 17e eeuw waren schuine moppen de puriteinen, leden van een streng religieuze beweging die rond 1560 in Engeland ontstond, een doorn in het oog. Zij hielden er een sobere leefwijze op na en vierden bijvoorbeeld geen kerst, en verafschuwden ijdele tijdsbestedingen als dansen, kaarten en theaterbezoek.

Van grappen en grollen moesten ze niets hebben, en vooral platvloerse moppen over religie en seks zagen de puriteinen als antichristelijk.

Vanaf 1623 was het verboden om in het openbaar te vloeken, maar dat volstond niet voor de puriteinen, die in de 17e eeuw in groten getale naar Amerika trokken. In 1648 werden in de kolonie Massachusetts lange gevangenisstraffen op vloeken en schelden gezet. Wie zijn ouders de huid volschold, kon zelfs de doodstraf krijgen.

Ondanks de puriteinse pogingen om de Engelse taal vrij te houden van vunzigheden, werden er in de 17e en 18e eeuw nog volop moppen verteld. In 1739 verscheen een van de populairste moppenverzamelingen aller tijden, Joe Miller’s Jests, met 249 grappen.

De meeste waren vrij recent en gingen over dagelijkse problemen en familiezaken. Vaak waren vrouwen het lijdend voorwerp van snedige punchlines, zoals in deze grove mop:

‘Een man vroeg zijn buurman hoe het met diens zieke vrouw ging. De man antwoordde: ‘Het is een uiterst vervelende aangelegenheid. Mijn vrouw is bang dat ze doodgaat en in ben bang dat ze het overleeft, waardoor we natuurlijk beiden terneergeslagen zijn.’

VIDEO: Ken jij die oude mop over winderigheid?

In de loop van de 19e eeuw steeg de grap in aanzien. Lachen werd gezien als geneesmiddel, dat lichaam en ziel versterkte. Het Britse humorboek The Railway Book of Fun uit 1875 noemde plezier een christelijke deugd, en het boek spoorde de lezers aan om ‘geen middel te schuwen om een toestand van mentale vrolijkheid te bereiken’.

In het werk staat zelfs dat humor je voor ziekten kan behoeden. Maar niet iedereen in het victoriaanse Engeland dacht er hetzelfde over. Datzelfde jaar kwam de filosoof George Vasey met het boek The Philosophy of Laughter and Smiling, waarin hij schreef:

‘Ik weet zeker dat de mensheid pas te redden is als de lach met wortel en tak is uitgeroeid.’

De vader van de psychoanalyse, Sigmund Freud, was juist overtuigd van het tegendeel. In een boek uit 1905 stelde hij dat grappen en humor noodzakelijke werktuigen zijn om de mensen een uitlaatklep te geven voor hun basisdriften, zoals seksualiteit en agressie.

‘Freud schreef dat we genot ontlenen aan het vertellen van moppen over gevoelens uit de taboesfeer, zoals vijandelijkheid, wreedheid en onderdrukte seksuele lusten. Dergelijke grappen dienen als uitlaatklep voor onze frustraties, of, zoals Freud het zelf uitdrukte, “lachen als ontlading”,’ legt Simon Critchley uit.

CIA verzamelt communistenmoppen

Toen in 1914 de Eerste Wereldoorlog uitbrak, was er meer dan ooit behoefte aan het verwerken van angst, verdriet, onmacht en woede – gevoelens die zich ophoopten bij de soldaten in de loopgraven. In de oorlog ontstond een groot aantal moppen, die grofweg in drie categorieën kunnen worden ingedeeld.

Er waren patriottische moppen, moppen waarin de spot gedreven werd met het leger en natuurlijk moppen die de vijand op de hak namen. En als een grap ook nog een seksuele ondertoon had, was het helemaal lachen, gieren, brullen geblazen. Neem deze:

‘Een Engelse soldaat en een Franse madame hebben op een avond een avontuurtje op het strand.
“Zit hij erin?” vraagt de soldaat.
“Nee,” antwoordt de vrouw. “Hij zit in het zand.”
“Zit hij er nu in?” vraagt de soldaat even later.
“Ja,” antwoordt ze, “nu zit hij erin.”
Na een tijdje bezig te zijn geweest, zegt de man. “Ik weet het niet, maar ik denk dat ik het maar weer met het zand probeer.”’

Ook in de Tweede Wereldoorlog vertelden de inwoners van het door de nazi’s bezette Europa elkaar moppen. In zijn boek Heil Hitler, das Schwein ist tot schrijft Rudolph Herzog dat die grappen dienden als uitlaatklap voor de toenemende somberheid onder de bevolking.

De moppen werden verteld in wijnlokalen en op straat als een manier om de gruwelen van de oorlog te kunnen verwerken. Naarmate het Duitsland meer tegenzat op het slagveld, begonnen de nazi’s harder op te treden tegen humor met hen als pispaaltje. In de zomer van 1944 vertelde de Duitse weduwe Marianne Elise Kürchner deze mop tegen een collega in de wapenfabriek in Berlijn:

‘Hitler en Göring staan op de top van de Berlijnse radiotoren. Zegt de Führer dat hij iets wil doen om de Duitse bevolking een hart onder de riem te steken.
Göring antwoordt: “Spring dan.”’

Kürchners collega gaf haar aan om deze grap, en korte tijd later werd ze opgehaald door de Gestapo, veroordeeld en onthoofd.

Ook de miljoenen mensen die na de oorlog aan de oostkant van het IJzeren Gordijn belandden, hadden een zwaar bestaan. Met politieke onderdrukking, honger en censuur werd de bevolking in een ijzeren greep gehouden. Maar misschien juist omdat het leven zo uitzichtloos en absurd was, spotten de inwoners van de Sovjet-Unie graag met hun leed.

Tot aan de val van de Muur in 1989 verzamelden Amerikaanse spionnen moppen en lollige anekdotes in de Sovjet-Unie – om de stemming onder het volk te peilen. Ronald Reagan, president van de VS van 1981 tot de val van de Muur, tapte graag Russische moppen als hij het volk toesprak.

Een van zijn lievelingsgrappen vertelde hij aan de hervormingsgezinde Sovjetleider Michail Gorbatsjov, die hard gelachen zou hebben:

‘Een Amerikaan vertelt aan een Rus dat hij voor het Witte Huis kan gaan staan en “Reagan rot op!” roepen. De Rus zegt: “En wat dan nog? Ik kan ook voor het Kremlin gaan staan en ‘Reagan rot op!’ roepen.”’

Als een voorganger van Gorbatsjov deze mop had gehoord van een gewone Russische arbeider, had hij vermoedelijk anders gereageerd. Wie een kritische grap vertelde in de communistische staat, kreeg minimaal zes maanden cel en in het ergste geval de doodstraf.

Miljoenen stemmen op jachtmop

Grappen en grollen zijn van alle tijden, maar wat de leukste mop van het Romeinse Rijk was of de lolligste dijenkletser van de Batavieren, zullen we nooit weten. Lijstjes zijn waarschijnlijk vooral iets van deze tijd. De poging om de beste mop aller tijden te kiezen, is dan ook vrij recent.

In 2002 stelde de Britse hoogleraar psychologie Richard Wiseman van de universiteit van Hertfordshire zich ten doel om juist dat te doen. Hij zette de website LaughLab op om te onderzoeken welke mop de meeste mensen aansprak en – ongedacht werelddeel, cultuur of leeftijd – aan het lachten bracht. Er werden 40.000 moppen uit 70 verschillende landen ingezonden voor de verkiezing.

Wiseman maakte er een poll van, en meer dan twee miljoen mensen bezochten de website en brachten hun stem uit op de leukste mop.

De winnaar was een inzending van Gurpal Gosal uit het Engelse Manchester. Het ging om een moderne variant van een klassieker uit het begin van de jaren 1950:

‘Twee jagers zijn in het veld als een van hen plotseling dood neervalt. De tweede belt meteen het alarmnummer en zegt met trillende stem:

“Mijn vriend is dood! Wat moet ik doen?”

De centralist van het alarmnummer antwoordt: “Oké, probeer kalm te blijven, ik ga je helpen. Het eerste wat je moet doen is je ervan vergewissen dat hij echt dood is.”

Het blijft een paar seconden stil. Dan klinkt er een knal.
Vervolgens zegt de jager: “Oké, gedaan. Wat nu?”’