Epilepsie moest worden behandeld met exorcisme
Isolatie, afranseling en schedelboring waren behandelingen voor ‘vallende ziekte’, die volgens geleerden werd veroorzaakt door duivels en demonen. En dat bijgeloof bestaat nog steeds.
Men dacht dat epilepsiepatiënten bezeten waren door demonen, die moesten worden uitgebannen. Zeker als alle andere behandelingen niet werkten.
‘Zijn nek is naar links gedraaid. Zijn handen en voeten zijn gespannen. Zijn mond staat open en zit vol schuim, maar hij is bewusteloos.’
Zo luidt de inscriptie op een stenen tablet die tussen 1067 en 1046 v.Chr. moet zijn uitgehouwen in Mesopotamië.
Het tekstje is de oudste beschrijving van een epileptische aanval en geeft goed weer hoe men in het verleden met afschuw moet hebben gereageerd op slachtoffers van een aandoening die niet werd begrepen of kon worden verholpen.
Nu weten we dat epilepsie aan verstoorde elektrische activiteit in de hersenen kan worden toegeschreven, en dat het chronisch is.
Maar mensen hebben lang gedacht dat er bovennatuurlijke krachten in het spel waren.
En wat de oude geleerden voorschreven als behandeling, was net zo akelig als de vermoedelijke oorzaak. Bizarre rituelen, exorcisme en marteloperaties werden eeuwenlang gezien als de geneeswijze voor epilepsie – in de volksmond ‘vallende ziekte’.
Een epileptische aanval duurt meestal 30 seconden à 2 minuten. De patiënt kan zichzelf verwonden door bijvoorbeeld op zijn tong te bijten.
Heksen deden het werk van de duivel
De aandoening wordt al heel lang in verband gebracht met kwade krachten. Uit een 2700 jaar oud kleitablet uit het Mesopotamische rijk Assyrië blijkt dat men dacht dat epilepsie te wijten was aan een demon van de maangod Nanna.
De demon – een angstaanjagend geitachtig schepsel met hoorns, een staart en een slangentong – is afgebeeld op het kleitablet, waarop staat beschreven hoe het beest de ziekte bennu (epilepsie) opwekte.
Maar toen het christendom in Europa zijn intrede maakte, werd de aandoening pas echt grootschalig geassocieerd met het bovennatuurlijke. Middeleeuwse christenen dachten dat alles wat de mensheid overkwam, van God of de duivel afkomstig was.
De handlangers van de duivel, in de vorm van trollen en heksen, zouden mensen ziek maken door ze bijvoorbeeld te vergiftigen met eieren die waren gebruikt als rekwisieten in een duister ritueel.
Malleus Maleficarum, ofwel ‘De Heksenhamer’, was een handboek om ketterij te bestrijden. Het boek schenkt onder meer aandacht aan het verband tussen epilepsie en hekserij.
‘We hebben vaak vastgesteld dat mensen zijn getroffen door epilepsie met behulp van eieren, die zijn begraven met lijken,’ beschrijft De Heksenhamer, een handboek uit 1486 voor de heksenvervolgingen in de renaissance.
Priester sloeg het kwaad eruit
De christenen beriepen zich op duivelbanning of exorcisme, zoals beschreven in het Heilige Schrift. Daarin geneest Jezus een jongetje van zijn toevallen.
‘Daarop sprak Jezus de demon streng toe. Deze ging uit de jongen weg, en vanaf dat moment was hij genezen,’ vertelt apostel Matteüs.
Maar voor de priesters was streng toespreken niet genoeg. Als het Onze Vader, wijwater en het kruisteken niet hielpen, sloegen de kerkelijken het kwaad uit de zieken met een zweep. De behandeling was vaak zo hardhandig, dat deze volgens historici dodelijk was.
Bovendien dacht men dat de aandoening besmettelijk was, en daarom moest het slachtoffer vaak in isolatie. In 1486 bouwden de fransiscanen in de Oost-Franse gemeente Rouffach een klooster met een isolatieziekenhuis voor mensen met epilepsie. Maar zelfs hier mochten de zieken bijvoorbeeld niet deelnemen aan de eucharistie, omdat de monniken bang waren voor besmet brood.
Sommige zieken kregen medische hulp, maar ook hun was geen gunstig lot beschoren. Een van de gangbare behandelingen was schedeltrepanatie, waarbij er een gat in de schedel werd geboord, zodat het kwaad kon ontsnappen.
Arnaldus de Villa Nova was in zijn tijd een bekende arts en schreef begin 14e eeuw een boek over epilepsie. Daarin stelde hij voor om bloedzuigers boven de milt van de patiënt te plaatsen, terwijl er om het hoofd een kompres met duivenpoep en raveneieren werd gewikkeld.
Niets leek echter echt te helpen, en in de middeleeuwen en de renaissance werden talloze absurde behandelingen geprobeerd. Er werden bijvoorbeeld veel kleren verbrand tijdens het opzeggen van het Onze Vader, omdat het gerucht ging dat dat zou helpen.
Het kruisteken maken, bidden en besprenkelen met wijwater waren de mildste exorcismemethoden.
Het innemen van het bloed en lichaamsdelen van geëxecuteerden zou ook heilzaam zijn.
‘Verbrand de schedel van een overledene tot poeder, geef de nuchtere patiënt daarvan een quintine (vijf gram, red.) en drie fijngestampte pioenpitten in een lepel lavendelwater; drie ochtenden op rij zo’n portie,’ luidt een oud Deens advies tegen ‘de vallende ziekte’.
Bijgeloof blijft bestaan
Pas in de 19e eeuw, na de opkomst van de moderne wetenschap, kregen epilepsiepatiënten een wetenschappelijke behandeling, zoals het element broom.
Maar de overtuiging dat epilepsie door kwade krachten wordt veroorzaakt, leeft nog steeds.
Eeuwenlang werden epilepsiepatiënten vastgebonden zodat ze zich niet zouden verwonden als ze een aanval kregen.
In een Saoedi-Arabische studie uit 2012 blijkt dat de helft van de ondervraagde studenten gelooft dat epilepsie komt door boze geesten – djinns in de islam.
En uit een vergelijkbaar Chinees onderzoek uit 2019 blijkt dat 40 procent van het ondervraagde zorgpersoneel denkt dat epilepsie veroorzaakt wordt door boze ogen, geesten of besmetting van andere patiënten.
Ook in het Westen wordt nog geloofd in geesten. In 1976 overleed de slechts 23-jarige epilepsiepatiënt Anneliese Michel na een duiveluitbanningsritueel van tien maanden.
Exorcisme wordt nog steeds aanbevolen, onder meer door de International Society of Deliverance Ministers – een vereniging van geestelijken en leken die zich hebben gespecialiseerd in duivelsuitdrijving.
Aanvallen kunnen worden veroorzaakt door demonen, en ‘alleen een dienaar van Christus kan die de deur wijzen,’ schrijft een van de leden op de website.