Bridgeman/IBL
Schilderij van backgammonspelers

De geschiedenis van het bordspel

Bordspelen bestaan al meer dan 5000 jaar. Backgammon, domino, kaartspelen, monopoly, kalaha, schaken, mahjong, mens-erger-je-niet – dit is de geschiedenis van de populairste bordspelen.

Veel bordspelen zijn ontstaan in het Midden-Oosten. Vaak gaat de geschiedenis van ons populairste tijdverdrijf wel duizenden jaren terug in de tijd.

Backgammon ontstond in de oudheid

De oorsprong van backgammon: Romeinse Rijk in de 5e eeuw n.Chr. of eerder

  • Oorsprong: 5e eeuw n.Chr. of eerder
  • Plaats: Romeinse Rijk

Veel oude spellen zijn verwant aan backgammon. Daarom wordt backgammon een van de oudste spellen ter wereld genoemd.

Het Egyptische spel senet en het koningsspel van Ur zijn aangewezen als voorgangers. Het Grieks-Romeinse spel tabula lijkt nog meer op backgammon. Dit spel wordt voor het eerst beschreven in een gedicht over de Byzantijnse keizer Zenon, die een partijtje verliest vanwege een ongelukkig worp met dobbelstenen.

Net als bij backgammon moeten bij dit antieke spel 15 stukken in tegengestelde richting naar ‘huis’ worden gebracht, maar bij tabula worden drie in plaats van twee dobbelstenen gebruikt.

In Griekenland wordt backgammon nog steeds ‘tabula’ genoemd. Het spelbord was gemaakt van verschillende materialen, dus werd het waarschijnlijk door rijke en arme mensen gespeeld.

Pas in het 17e-eeuwse Engeland werd het spel ‘backgammon’ genoemd – naar het Saksische woord ‘baeck’ (terug) en ‘gammon’ (spel). Niet veel later bedacht de Brit Edmund Hoyle de huidige regels. Bij ons werd de variant ‘triktrak’ veel gespeeld.

In de 20e eeuw werd het spel steeds populairder, mede dankzij de societyprins Alex Obolensky, die backgammonclubs opende in New York.

Het spel is nog steeds populair, maar wel minder dan vroeger.

Domino breekt door in de 18e eeuw

Domino werd uitgevonden in China

  • Oorsprong: Onbekend
  • Plaats: China

Er zijn twee verhalen over het ontstaan van domino. Volgens een Chinese legende bedacht de soldaat Hung Ming (181-234 n.Chr.) het spel om zijn medesoldaten ’s nachts wakker te houden.

Er wordt ook verteld dat dominostenen werden verkocht door handelsreizigers in de tijd van keizer Xiaozong (1162-1189). Het oudste bekende dominospel uit China dateert uit 1120.

In de 18e eeuw werd domino een hit in Italië, Frankrijk en Groot-Brittannië. In Frankrijk werden zogenoemde dominopuzzels gemaakt, waarbij de rechthoekige blokjes in een patroon moesten worden gepast.

Bij dit spel moeten de stenen met hetzelfde aantal stippen tegen elkaar worden gelegd. De speler die het eerst al zijn stenen kwijt is, wint. De naam komt van het Latijnse dominus, wat ‘meester’ betekent.

In 2005 werd het eerste WK domino gehouden. Het spel wordt over de hele wereld gespeeld, maar vooral in Zuid-Amerika en het Caribisch gebied.

Het kaartspel kreeg vorm in 1480

De eerste kaartspelen hadden andere symbolen: munt, zwaard, beker en staf

Munt, zwaard, beker en staf waren de eerste kaartsymbolen.

© Istock

Kaartspel in de 9e eeuw uitgevonden in China

  • Oorsprong: 9e eeuw n.Chr.
  • Plaats: China

De eerste beschrijving van het kaartspel komt van de Chinese schrijver Su E, die leefde tijdens de Tang-dynastie in de 9e eeuw.

Hij schrijft dat de dochter van keizer Yizong, prinses Tongchang, een kaartspel speelt met haar schoonfamilie. De kaarten leken op platte, buigbare dominostenen, wat zou betekenen dat kaartspelen zijn voortgekomen uit domino.

Er zijn ook theorieën dat het kaartspel is ontstaan uit de stokken en pijlen die in Korea werden gebruikt om de toekomst te voorspellen. Die waren beschilderd met symbolen, die later ook op lange, smalle stroken papier werden aangebracht.

Ook waren er verschillende ‘kleuren’. Toen speelkaarten in de 14e eeuw naar Europa kwamen, waren dit: munt, beker, zwaard en staf. Maar er waren ook spellen met sleutels, wapenschilden, rozen, eikels en druiven.

Pas in 1480 kregen speelkaarten hun huidige uiterlijk, met 52 kaarten verdeeld in harten, ruiten, klaveren en schoppen. Die waren gemakkelijker te drukken en verspreiden, omdat er maar twee kleuren waren en op alle puntkaarten hetzelfde nummer stond.

Speelkaarten waren niet langer dure, handgeschilderde kunstwerken, maar vermaak voor iedereen. In de loop der jaren zijn er talloze kaartspelen ontstaan. Poker en bridge zijn het populairst.

Monopoly was te politiek

Spelbord voor het spel monopoly

De voorganger van monopoly, The Landlord’s Game, was een spel over de huizenprijzen.

© Flickr

Monopoly ontstond in de VS tussen 1903 en 1934

  • Oorsprong: 1903
  • Plaats: VS

Het spel monopoly komt uit Amerika. Daar wilde de journalist Elizabeth Magie mensen wijzen op de bizar hoge huurprijzen.

In 1903 bedacht ze het ‘verhuurdersspel’ – The Landlord’s Game – om de belasting op onroerend goed uit te leggen. Maar toen Magie het spellenmerk Parker Brothers benaderde, waren ze niet geïnteresseerd. Haar spel was te politiek.

De verhalen over het spel bereikten uiteindelijk de werkloze verwarmingsmonteur Charles Darrow. Nadat hij in 1934 de regels had vereenvoudigd, wist hij Parker Brothers op andere gedachten te brengen.

De straatnamen van de eerste versie kwamen uit Atlantic City, de entertainmentstad aan de Amerikaanse oostkust. Monopoly werd gelanceerd tijdens de Grote Depressie, toen mensen droomden van rijkdom en luxe.

Het spel werd een succes, omdat de deelnemers snel schatrijk konden worden – ook al was het monopolygeld.

Monopoly is het best verkochte spel ter wereld en bestaat in talloze varianten. In Nederland wordt het spel sinds 1936 verkocht.

Kalaha – oud of modern spel?

Antieke Griekse vaas

De vaas achter het nieuwe oude spel

© Public domain

Kalaha in de VS gelanceerd in 1940

  • Oorsprong: 1940
  • Plaats: VS

In 1940 lanceerde de Amerikaanse zakenman William Julius Champion Junior het spel kalaha, aangevuld met een aantal uiterst dubieuze claims.

Hij beweerde dat hij een 7000 jaar oud bordspel had herontdekt, en dat hij een antieke vaas had gevonden met een afbeelding van mensen die kalaha spelen tijdens het beleg van Troje. Ook vertelde hij dat Afrikaanse stamhoofden het spel speelden om slavinnen te winnen.

Geen van deze beweringen is echter ooit bewezen – waarschijnlijk was het een slimme marketingtruc van William Champion.

Er bestaat wel een gedecoreerde vaas uit ongeveer 520 v.Chr. waar de mythologische helden Ajax en Achilles een spel spelen. Maar de illustratie is en profil, dus het is allesbehalve duidelijk dat het hier om kalaha gaat.

Er zijn wel exemplaren van een vergelijkbaar spel uit de 6e en 7e eeuw gevonden in Ethiopië en Eritrea. Dit spel heet mankala en het doel is om zo veel mogelijk steentjes te veroveren.

Er is dus duidelijk een verband met kalaha.

In de jaren 1960 werd kalaha het eerste remote-computerspel ter wereld, wat betekende dat mensen vanaf verschillende locaties tegen elkaar konden spelen.

Schaken vereiste slimheid en vaardigheid

Twee Arabieren spelen schaak in een tent

Twee schakende Arabieren op een illustratie uit een middeleeuws Spaans geschrift over spellen.

© Bridgeman/IBL

Schaken begon in India als chaturanga

  • Oorsprong: Onbekend
  • Plaats: India

Volgens een Indiase legende werd het schaakspel in de 6e eeuw uitgevonden door de hindoeïstische priester en filosoof Sissa die leefde aan het hof van koning Balhait.

Balhait klaagde erover dat er alleen maar dobbelspellen bestonden en geen spellen die gebaseerd zijn op intelligentie en vaardigheid.

Dus bedacht Sissa een strategiespel met zwarte en witte velden en speelstukken in de vorm van olifanten, paarden, rijtuigen en soldaten. Dit spel werd chaturanga genoemd en wordt gezien als de voorloper van het moderne schaken.

De geschiedenis van chaturanga is onzeker, maar we weten dat de Arabieren het spel in de middeleeuwen introduceerden in Europa en dat de moderne vorm ontstond in het islamitische Spanje.

Een van de eerste internationale meesters was de Fransman André Philidor, die in de 18e eeuw al geblinddoekt kon spelen.

In die tijd was de romantische speelstijl dominant, die bestond uit gewaagde aanvallen, schijnbewegingen en een dynamisch spel. Die ging later over in een meer technisch en strategisch spel.

In de 19e eeuw ontstonden de eerste schaakclubs en werden er lokale, nationale en internationale wedstrijden georganiseerd.

In de jaren 1970 werden de eerste schaakprogramma’s voor computers ontwikkeld, en in 1997 versloeg Deep Blue de toenmalige wereldkampioen Garri Kasparov.

Mahjong verboden in China van Mao

Twee vrouwen spelen mahjong

Mahjong lijkt op het kaartspel poker.

© National Geographic/Getty

Mahjong werd uitgevonden in China

  • Oorsprong: Onbekend
  • Plaats: China

Er is veel discussie over wanneer mahjong is uitgevonden. Volgens sommigen werd het spel uitgevonden door Confucius, die leefde in de 6e eeuw, terwijl het volgens anderen in de 19e eeuw werd uitgevonden door een Chinese officier.

Weer andere denken dat het gebaseerd is op het Chinese kaartspel hangend paard dat in de vroege Ming-dynastie (1358–1644) werd gespeeld.

Mahjong is een kansspel waarbij je om beurten combinaties maakt door stenen met verschillende waarden te pakken en de stenen die je niet nodig hebt weg te doen.

Het spel werd in 1949 in China verboden, omdat de communistische overheid dacht dat mahjong en andere kansspelen zouden leiden tot kapitalistische corruptie.

Het verbod werd pas in 1985 opgeheven en tegenwoordig wordt het spel in de hele wereld gespeeld.

Ludo – slaven als pionnen

Mens erger je niet! uit de jaren 1930.

Mens erger je niet! uit de jaren 1930.

© Wikimedia Commons/Micha L. Rieser

In de 16e eeuw ontwikkeld in India en in de 20e eeuw naar de VS

  • Oorsprong: Onbekend
  • Plaats: India

In de 16e eeuw zat de Indiase keizer Akbar de Grote op een verhoogde troon van marmer en het spel pachisi te spelen, met 16 haremslavinnen op een enorm, rood met wit speelbord in de vorm van een kruis.

De keizer gebruikte schelpen als dobbelstenen om te bepalen hoeveel stappen een bepaalde slavin mocht zetten. De meisjes werden opgedeeld in twee teams, die probeerden om als eerste thuis te komen.

De regels lijken erg op die van mens-erger-je-niet, maar tegenwoordig gebruiken we dobbelstenen en pionnen in verschillende kleuren.

Pachisi komt oorspronkelijk dus uit India, terwijl mens-erger-je-niet begin 20e eeuw werd geïntroduceerd door de Duitser Joseph Friedrich Schmidt.

Het spel was een populair tijdverdrijf in de modderige loopgraven van de twee wereldoorlogen, toen Schmidt het spel uitdeelde aan Duitse veldhospitalen.

Schmidt noemde het spel Mensch ärgere Dich nicht. Tegenwoordig is het spel erg populair, vooral bij kinderen, omdat het relatief eenvoudig te spelen is.

Trivial Pursuit – een populaire thuisquiz

Trivial Pursuit werd uitgevonden door Chris Haney en Scott Abbott

Trivial Pursuit.

© Shutterstock

Trivial Pursuit uitgevonden in de VS

  • Oorsprong: 1979
  • Plaats: VS

Tegen het einde van de jaren 1970 kregen de Canadezen Chris Haney en Scott Abbott het idee om hun eigen spel te ontwikkelen. Na een paar uur hadden ze het concept van Trivial Pursuit af, maar ze konden het zelf niet aan de man brengen.

Pas toen de spellenuitgever Selchow & Righter de rechten kocht, steeg de verkoop en groeide Trivial Pursuit uit tot een van de meest verkochte bordspellen ter wereld.

Quizspellen bestaan al sinds het einde van de 19e eeuw en later werden quizzen op radio en televisie razend populair.

Van sommige tv-programma’s zijn later weer bordspelen gemaakt. Maar het omgekeerde komt ook voor. In de jaren 1980-90 was Trivial Pursuit een televisieprogramma in de VS en Groot-Brittannië.