Salvador Dalí was zelf een lastig portret

Op een lentedag in 1936 bezoekt de 32-jarige Spaanse schilder Salvador Dalí een winkel voor duikuitrusting. Hij vraagt de bediende om een pak voor diepzeeduiken.

‘Hoe diep gaat u duiken?’ vraagt de man.

‘Diep in het menselijk onderbewustzijn,’ antwoordt de kunstenaar.

Een paar maanden later, op 11 juni 1936, geeft Dalí acte de présence bij de opening van de International Surrealist Exhibition in Londen.

Vanaf de jaren 1920 had het surrealisme Spanje en Frankrijk in zijn greep, maar dit was de eerste keer dat de avant-gardistische beweging een eigen tentoonstelling had in Engeland.

In zijn gloednieuwe duikpak houdt Dalí een lezing over het surrealisme voor de betalende gasten. In zijn ene hand houdt hij twee grote honden aan de lijn, in zijn andere hand rust een biljartkeu.

De woorden worden gesmoord door de enorme duikhelm, en Dalí valt bijna flauw omdat hij geen adem krijgt. Met behulp van de biljartkeu wrikken een paar collega-kunstenaars de duikhelm van zijn hoofd.

Verdwaasd vervolgt Dalí zijn lezing met dia’s, uiteraard op de kop.

Hiermee heeft Dalí zichzelf en het surrealisme op de kaart gezet in Groot-Brittannië, en binnenkort zal de excentrieke schilder ook de Amerikanen inpalmen met zijn controversiële kunst en talent om zichzelf tot karikatuur te verheffen.

Salvador Dalí is de beroemdste kunstenaar van de surrealistische schilderstijl, en dat komt evenzeer door zijn bizarre gedrag als door zijn werken.

Dalí leefde zijn leven als een wandelende kunstinstallatie. Zoals hij het zelf zei:

‘Ik bén het surrealisme!’

Hij werd geboren op 11 mei 1904 in Figueres, een plaatsje in de provincie Girona, bijna 120 kilometer van Barcelona.

Al op jonge leeftijd was Dalí zich ervan bewust dat hij voor iets groots in de wieg was gelegd.

‘Toen ik zes was, wilde ik kok worden. Op mijn zevende wilde ik Napoleon zijn – en mijn ambities zijn sindsdien alleen maar gegroeid,’ schreef hij in zijn autobiografie Het geheime leven van Salvador Dalí.

Dalí’s excentrieke en megalomane gedrag manifesteerde zich al op jonge leeftijd. Hij deed alles om het middelpunt van de belangstelling te zijn.

Op zijn zesde duwde hij een vriendje van een brug, waardoor die ernstig gewond raakte. Salvador had het uitsluitend gedaan om aandacht te krijgen.

‘Ik voelde me dolblij na dit ongeluk, en ik voelde geen vleugje schuld of schaamte,’ schreef Dalí later over het gewelddadige incident.

Hij voelde echter wel schuld en schaamte als het over seks ging.

Toen Dalí jong was, liet zijn vader hem een geïllustreerd boek zien over geslachtsziekten en de onsmakelijke gevolgen die geslachtsgemeenschap kon hebben.

De afbeeldingen veroorzaakten een grote angst voor seks, waar Dalí de rest van zijn leven last van had en die kenmerkend werd voor veel van zijn artistieke werk.

Dalí maakte zijn eerste schilderij toen hij zes jaar was, en zijn talent was meteen duidelijk.

In 1921 werd de 17-jarige Dalí toegelaten tot de Real Academia de Bellas Artes de San Fernando in Madrid. Hier experimenteerde hij met verschillende stijlen zoals kubisme en pointillisme.

Dalí vond zijn eigen stijl echter pas toen hij in 1926 naar Parijs reisde. Daar maakte hij kennis met de surrealistische beweging, waar kunstenaars als Max Ernst, André Breton en Paul Éluard deel van uitmaakten.

Met een mix van klassieke technieken van kunstenaars als Vermeer en Velázquez en een droomachtige, absurde beeldtaal creëerde Dalí een unieke, surrealistische kunst, die hij zelf ‘handgeschilderde droomfoto’s’ noemde.

En zijn werk was een welkome impuls voor de surrealistische beweging, die eind jaren 1920 haar nieuwigheid was kwijtgeraakt.

Zoals surrealist Paul Éluard het uitdrukte: ‘Net toen de surrealistische beweging begon te stagneren, verscheen Dalí met zijn tomeloze energie, vitaliteit en provocatie en blies de beweging nieuw leven in.’

De reis naar Parijs in 1929 was niet alleen een mijlpaal in Dalí’s artistieke carrière. Het was ook de plek waar hij voor het eerst de Russin Elena Ivanovna Diakonova ontmoette, beter bekend als Gala.

Gala was getrouwd met de surrealistische dichter Paul Éluard en was 10 jaar ouder dan Dalí. Maar de 25-jarige kunstenaar werd verliefd op de charismatische vrouw, en de gevoelens waren wederzijds.

Gala scheidde van Éluard en trouwde in 1934 met Dalí. Ze werd zijn enige vrouwelijke model en belangrijkste inspiratiebron, en verscheen in verschillende schilderijen.

‘Ik verwen Gala om haar zo gelukkig mogelijk te maken, en ik zorg beter voor haar dan voor mezelf, want zonder haar zou alles voorbij zijn,’ schreef Salvador Dalí over Gala.

Toen in 1936 de Spaanse Burgeroorlog uitbrak, waarin de latere dictator Franco zegevierde, weken Dalí en zijn vrouw Gala uit naar de VS.

Inmiddels was Dalí uit de surrealistische beweging gezet omdat hij weigerde afstand te nemen van Franco.

Dalí en Gala bleven in de VS tijdens de Tweede Wereldoorlog, en hier werd het merk Dalí geboren.

Met zijn eigenzinnige gedrag groeide hij uit tot een ster, en al bij zijn aankomst in 1936 prijkte Dalí op de cover van het prestigieuze Time Magazine.

Dalí en het kapitalistische mekka waren een perfecte match.

De excentrieke kunstenaar besefte dat er geld te verdienen viel door te voldoen aan de fascinatie van de Amerikaanse media voor een provocerend artistiek genie.

In 1941 verstevigde Dalí zijn status als publiekslieveling toen zijn werk werd tentoongesteld in het Museum of Modern Art (MoMA) in New York.

Tot het einde van de oorlog en zijn terugkeer naar Spanje in 1945 verdiende de surrealist bakken met geld door de grens tussen kunst en commercie op te zoeken.

Dalí ontwierp juwelen en parfumflesjes, werd mode- en meubelontwerper en maakte in 1945 delen van het decor van Alfred Hitchcocks thriller Spellbound.

Ondertussen steeg hij ook in aanzien in Europa, vooral in zijn geboorteland Spanje. André Breton, medeoprichter van het surrealisme, gaf Dalí de bijnaam ‘Avida Dollars’ – ‘hongerig naar dollars’ en een anagram van Salvador Dalí.

Dalí’s fascinatie voor het fascisme, dat Europa in de jaren 1930 en 1940 had verwoest, was velen echter een doorn in het oog.

Toen Franco, Mussolini en Hitler aan de macht kwamen in Spanje, Italië en Duitsland, had Dalí geen afstand genomen van de dictators. Terwijl zijn rivaal Picasso zijn beroemde werk Guernica schilderde uit protest tegen het bombardement op een Baskische stad in 1937, zweeg Dalí.

Hij weigerde zich uit te spreken over de wandaden van het fascisme in Europa, terwijl hij zelf op veilige afstand zat in de VS.

‘Ik ben een stalinist noch een hitlerist. Ik ben altijd een dalinist geweest en zal dat blijven tot de dag dat ik sterf,’ grapte hij.

Zijn fascinatie voor Hitler was goed te zien in verschillende van zijn werken uit de jaren 1930, waarin de Duitse dictator wordt afgebeeld in groteske, droomachtige versies.

‘Hitler interesseerde me alleen als een focus voor mijn eigen manie,’ zei Dalí echter over zijn Hitler-obsessie.

Drie jaar na het eind van de Tweede Wereldoorlog, in 1948, keerden Dalí en Gala terug naar Spanje, waar ze woonden en werkten in zijn huis bij de kustplaats Cadaqués. In de winter reisde het stel naar respectievelijk Parijs en New York.

Rond 1950 kondigde Dalí aan dat hij weer katholiek was geworden. Hij begon religieuze onderwerpen te schilderen, en later was ook zijn groeiende interesse in kernfysica, holografie en optische illusies te zien.

Dalí zei zelf dat zijn werken uit deze periode de werkelijkheid probeerden te weerspiegelen, maar tegelijkertijd het totale mysterie.

De kunstenaar was begonnen als socialist en werd later apolitiek atheïst, maar de teruggekeerde Dalí beschreef zichzelf als praktiserend katholiek, aanhanger van religieus rechts en bondgenoot van Franco. In 1975 prees Salvador Dalí de dictator als ‘de grootste held van Spanje’.

Zijn openlijke steun voor Franco leverde hem veel vijanden op onder de Spanjaarden die onder Franco’s dictatuur leefden.

Er werden stenen door de ramen van Dalí’s huis in Cadaqués gegooid en de niet meer zo jonge kunstenaar ontving talloze doodsbedreigingen.

Aan de carrière van Salvador Dalí kwam een einde toen zijn vrouw en muze Gala op 10 juni 1982 op 87-jarige leeftijd overleed. Het jaar daarop kreeg Dalí de eerste symptomen van de ziekte van Parkinson, en al snel kon hij niet meer schilderen.

Gehaat door grote delen van de bevolking en uitgekotst door de artistieke elite verschanste Dalí zich in zijn eigen museum, dat hij tussen 1970 en 1974 had helpen bouwen in Figueres.

Hier, tussen alle werken die hem tot een van de grootste kunstenaars van de 20e eeuw hadden gemaakt, stierf hij op 23 januari 1989 in totale afzondering.

Zijn kunst leeft echter voort, en elk jaar bezoeken hordes mensen van over de hele wereld zowel zijn museum in Figueres als het grote Dalí-museum in St. Petersburg, Florida.

‘Ik zal eeuwig leven. Genieën sterven niet,’ verklaarde Dalí met zijn gebruikelijke zelfverzekerdheid. Alles wijst erop dat hij gelijk had.