Mozart wilde per se beroemd worden
De componist staat nu voor cultuur met een grote C. Maar kenners uit zijn tijd vonden Mozart maar een platte potsenmaker. ‘Echte’ kunstenaars haalden hun neus op voor de manier waarop hij publiek trok.
De kleine Mozart trad met zijn zus aan allerlei Europese hoven op. Vader Leopold was zelden tevreden met de betaling.
Sex sells. Zoveel was de begaafde componist Mozart al duidelijk toen hij in 1782 de kans kreeg om Wenen in te pakken.
Ook zag de 26-jarige Wolfgang Amadeus dat de Weense burgers dweepten met alles wat oosters was. En zo werd de setting van zijn nieuwe opera de Turkse harem.
Die Entführung aus dem Serail bleek een publiekstrekker van formaat. Bij de première op 16 juli was het Burgtheater stijf uitverkocht – zelfs de Oostenrijkse keizer was erop afgekomen.
Jozef II was razend benieuwd naar de gewaagde opera over een christelijk meisje dat haar maagdelijkheid dreigt te verliezen aan de hitsige pasja.
De pikante scènes werden omlijst door frisse, opzwepende muziek, door Mozart zelf gedirigeerd vanachter de piano.
Iedereen kon het verhaal volgen, want er werd in het Duits gezongen. De Weense cultuursnobs vonden eigenlijk alleen het Italiaans geschikt voor opera’s, en de kritiek was dan ook niet mals.
‘Bij het eerste bedrijf was er veel gefluit, maar dat kon de luide bravo’s na de aria’s niet overstemmen’, schreef de componist in een brief aan zijn vader.
Mozart hoefde zich niet druk te maken om de kritiek, want de mensen bleven toestromen om hun nieuwsgierigheid te bevredigen en zich lekker te ergeren.
Mozart was een ster, en hoewel hij negen jaar later al overleed, zou hij de geschiedenis in gaan als een van de grootste operacomponisten ooit.
Zelf hield hij zich in die wilde Weense jaren niet bezig met zijn nagedachtenis. Hem ging het erom zijn rivalen de loef af te steken, de gunst van de rijken te winnen en zijn honorarium op te strijken. Zo had hij het van huis uit meegekregen
##
Wonderkind is muzikale charmeur
De kleine Wolfgang kwam in 1756 als zoon van een musicus ter wereld. Zijn vader Leopold had eigenlijk priester moeten worden, maar maakte carrière als violist in Salzburg.
Mozart senior was alom gerespecteerd omdat hij een standaardwerk over de viool had geschreven, maar zijn kinderen maakten hem pas echt beroemd.
Hij liet zijn dochter Maria Anna, die Nannerl werd genoemd, naar school gaan. En toen haar broertje Wolfgang drie jaar werd, mocht hij ook mee.
Het jongetje had een aantoonbaar oor voor muziek, want als baby was hij ontroostbaar als zijn vaders leerlingen vals speelden.
De muzikale opvoeding van zijn kroost nam Leopold zelf ter hand, en vanaf 1762 wilde hij die investering terugverdienen.
Het gezin ging naar Wenen, waar de elfjarige Nannerl en de zesjarige Wolfgang aan de bak moesten.
In deze keizerstad liet Leopold zijn twee virtuoosjes hun kunsten vertonen op huiskamerconcerten.
De adel genoot met volle teugen. Het hoogtepunt van de tournee was een uitnodiging voor een optreden aan het keizerlijke hof.
Toen al wist de kleine Wolfgang het publiek om zijn vinger te winden. Bij aankomst in de vorstelijke salon kroop hij bij keizerin Maria Theresia op schoot om haar een kusje te geven, en daarna vroeg de brutale aap prinses Marie Antoinette ten huwelijk. De toekomstige koningin van Frankrijk was acht jaar.
‘We zijn zo hoffelijk ontvangen door de majesteiten dat je zou denken dat ik een sprookje vertelde’, schreef Leopold aan een kennis in Salzburg.
Wolfgang en zijn zus bleven optreden totdat de jongen door roodvonk werd geveld. Maar vóór die tijd was de familie Mozart al door de Franse ambassadeur in Parijs uitgenodigd.
En zo begon een drie jaar lange tournee, waarbij de kinderen voor half Europa speelden.
In die jaren weg van huis had Wolfgang zelden contact met andere kinderen dan zijn zus, en instrumenten waren zijn enige speelgoed. Al op jonge leeftijd maakte hij kennis met de harde realiteit van de muziekwereld.
Parijs, Amsterdam, Londen en vele andere steden waren verrukt van het spel van Nannerl en Wolfgang.
Maar het grote geld waar Leopold van droomde, bleef vooralsnog uit. De Europese adel was scheutiger met complimenten dan met klinkende munten.
Na het concert voor de zus van de Pruisische koning in Aken schreef Leopold verbitterd: ‘Als de kussen die ze mijn kinderen gaf louis d’ors waren, zouden we nu rijk zijn. Maar geld heeft ze niet, en noch mijn gastheer, noch de postmeester hoeft genoegen te nemen met kussen.’
Al bracht het geen geld in het laatje, Wolfgang kreeg wel alle kans om zijn talent door oefening bij te slijpen. Toen hij in 1781 op 25-jarige leeftijd naar Wenen verhuisde, was hij dan ook al een ervaren musicus en componist.
Wolfgang Amadeus Mozart smachtte zo naar een doorbraak dat hij alles uit de kast trok om zijn publiek te behagen en rijke weldoeners te vinden.
##
Mozart wordt eigen baas
In Salzburg was Wolfgang Mozart een beroemdheid, maar in de hoofdstad van de muziek was hij slechts een van de vele talenten die het wilden maken.
Zijn verzoek om een vaste aanstelling als kapelmeester werd afgewezen, en niemand kocht zijn composities.
Om in zijn onderhoud te kunnen voorzien gaf Mozart pianoles, al verveelde dat hem stierlijk. Maar toen deed zich een kans voor om zijn naam te vestigen – of te verspelen.
De librettist Johann Gottlieb Stephanie wilde samen met hem een opera maken voor het Burgtheater. Hoe riskant dat was, beschreef Mozart in een brief aan zijn vader in Salzburg.
‘Iemand met een slechtere reputatie vind je in heel Wenen niet. Het moet een lompe, onbetrouwbare vent zijn die met niemand rekening houdt. Maar de keizer loopt met hem weg.’
De omgang met een van de meest omstreden figuren van de stad zou Mozarts reputatie kunnen schaden.
En dat was nog niet alles. Hij kon zichzelf ook voor paal zetten, want de opera moest in het Duits worden opgevoerd, en dat was volgens kenners een te ruwe taal voor zo’n verfijnde kunstvorm.
Toch stemde Mozart toe, vooral om indruk te maken op Jozef II. De keizer was dol op kunst en gebruikte zijn macht en geld om het Weense culturele leven in de richting te sturen die hem goeddunkte.
Dat betekende in dit geval Duitse zang in plaats van Italiaanse, zodat het volk het verhaal kon volgen.
‘Wat de opera betreft, zie ik niet in wat me zou moeten tegenhouden’, schreef Mozart aan zijn vader. Als de majesteit Duits wilde, dan kreeg hij van de ambitieuze componist Duits.
Een jaar later was Die Entführung aus dem Serail klaar – een prikkelende, provocerende en overrompelende opera.
Toeschouwers die zich op hun goede smaak lieten voorstaan, kwamen van een koude kermis thuis. Ook de keizer vond het nodig om zich na de voorstelling sceptisch uit te laten.
‘Te mooi voor mijn oren, mijn beste Mozart, en te veel noten’, vond hij.
Maar het gewone volk was weg van Die Entführung aus dem Serail, want het haremthema stond bol van de seks, de muziek zat vol leven en de opera telde een aantal komische personages.
Weinigen merkten de protesten op van Christoph Friedrich Bretzner, een koopman en amateurtoneelschrijver.
Volgens hem leek het verhaal van de nieuwe opera verdacht veel op een tekst die hij zelf had geschreven.
‘Een zekere Mozart in Wenen heeft het gewaagd mijn drama Belmonte en Constanze te misbruikten als libretto’, tierde hij in een open brief.
Maar het auteursrecht was in de 18e eeuw niet goed beschermd, waardoor de zaak met een sisser afliep voor Mozart en zijn compagnon Stephanie.
##
Figaro’s bruiloft breekt met regels
Na Die Entführung aus dem Serail genoot Mozart van zijn succes. Hij trouwde, verdiende goed met kleinere muzikale projecten en leefde op grote voet. Pas in 1785 begon hij aan een nieuwe opera.
En hoewel de tekst deze keer in het Italiaans geschreven was, wist hij de elite van Wenen op andere manieren te provoceren.
De componist benaderde de succesvolle librettist Lorenzo da Ponte met het voorstel om
samen het Franse blijspel De bruiloft van Figaro te bewerken tot een opera.
Opnieuw een riskante onderneming, want deze satire over de adel, waarin overspel een grote rol speelde, was in Oostenrijk door de keizer verboden. Hij vond hem immoreel.
Pas na een persoonlijk onderhoud met Jozef II en de garantie dat de meest controversiële stukken eruit zouden worden gelaten, kregen Da Ponte en Mozart toestemming voor het operaproject.
Het tweetal pakte de zaken voortvarend aan maar begaf zich op glad ijs: ze voegden ballet aan de partituur toe, hoewel ze best wisten dat de keizer met die kunstvorm nou net weinig op had.
Hij vond de dansuitvoeringen in Wenen zeer onder de maat.
Toen de directeur van de hofopera ontdekte dat Le Nozze di Figaro ballet bevatte, scheurde hij de betreffende bladzijden er hoogstpersoonlijk uit.
Maar Mozart hield voet bij stuk, en toen de keizer bij de generale repetitie kwam kijken zat de balletscène er nog steeds in – zonder muziek, zang of dansers.
Bij de aanblik van de zangers die er wild op los gebaarden en acteerden, vroeg de keizer verbaasd wat dit moest betekenen.
Toen niemand hem een zinnige verklaring kon geven, liet de keizer er zelf dansers bij halen om de scène weer wat zinniger te maken.
Le Nozze di Figaro werd een enorm succes. Bij de première op 1 mei 1786 in het Burgtheater riep het publiek zo vaak ‘bis!’ dat de keizer vond dat hij moest ingrijpen.
Bij de volgende voorstellingen stond op keizerlijke affiches dat meerstemmige stukken voortaan niet meer mochten worden opgevoerd.
##
Componist stopt op het hoogtepunt
Mozart zette zijn samenwerking met Da Ponte voort. Het duo maakte nog twee opera’s met grandioze composities en een pikante verhaallijn.
Don Giovanni uit 1787 ging over een gewetenloze vrouwenversierder die met ‘nee’ geen genoegen nam.
In Così fan tutte uit 1790 waren de rollen omgedraaid en de vrouwen de vreemdgangers.
Dit is de meest banale van Mozarts opera’s, misschien doordat hij vanwege de ziekte van de keizer in allerijl werd geschreven.
Als Jozef II zou sterven, werden in de rouwperiode alle podiumkunsten afgeblazen.
De opera ging in première, maar werd maar twee keer opgevoerd voor de keizer overleed.
De grote weldoener van de componist was niet meer, en nog geen twee jaar later zou Mozart hem volgen.
Maar eerst schreef hij nog Die Zauberflöte, met andere verleidingen dan bedgeheimen.
De componist was vrijmetselaar geworden en had gezworen om te zwijgen over de oeroude rituelen van de broederschap.
Dat weerhield hem er niet van allerlei hints in zijn nieuwe opera te stoppen. Het publiek hapte toe en kwam massaal naar de voorstelling in de hoop meer te weten te komen over de geheime orde.
Die Zauberflöte was Mozarts laatste grote krachttoer. In de loop van 1791 schreef hij nog een aantal concerten, maar hij had in toenemende mate last van maagklachten, begon over te geven en moest het bed houden.
Zijn arts kon niets uitrichten. Mozart was bezig met een dodenmis, het Requiem, toen hij op 5 december overleed.
De maestro werd slechts 35 jaar maar zijn herinnering leeft voort. En dat zou Mozart zelf hebben verbaasd, want in zijn tijd was oude muziek niet geliefd. Het publiek wilde steeds iets nieuws.