Kafka wilde zijn werk meenemen in het graf

‘Hij over wie Kafka’s wiel is gereden, zal nooit meer vrede met de wereld hebben.’

Dat schreef de Duitse filosoof Theodor W. Adorno na het lezen van misschien wel de beroemdste roman van de schrijver Franz Kafka, Het proces (1925).

En inderdaad, je bent onvermijdelijk teleurgesteld in de mensheid en de moderne maatschappij als je Het proces hebt gelezen.

Het begint direct met de eerste zin, een van de beroemdste openingszinnen in de moderne wereldliteratuur:

‘Iemand moest Josef K. belasterd hebben, want zonder dat hij iets gedaan had, werd hij op een ochtend gearresteerd.’

In de volgende 218 pagina’s neemt de in Oostenrijk-Hongarije geboren, Duitstalige schrijver je mee in een bureaucratische nachtmerrie, waarin de hoofdpersoon er tevergeefs achter probeert te komen waarvan hij wordt beschuldigd en door wie.

Tijdens de rechtszaak worden het zelfrespect en de tegenstand van Josef K. gebroken, en op zijn 31e verjaardag wordt hij geëxecuteerd – nog steeds zonder te weten wat hij heeft misdaan.

Het proces is een griezelige voorbode van het ondoorzichtige bureaucratische systeem en de vervolgingen en schijnprocessen van de communistische regeringen die in de 20e eeuw zouden opkomen.

In deze roman komt alles samen waar Franz Kafka zich in zijn werk mee bezighield: met een mengeling van nuchter proza en surrealistische plots beschrijft hij de angst, de eenzaamheid en het schuldgevoel van de moderne mens in een vervreemde wereld.

Net als de meeste van Kafka’s werken is Het proces pas uitgegeven na zijn dood.

Bij leven publiceerde hij ongeveer 250 bladzijden. De rest lag te verstoffen in een bureaula.

Het woord is in meer dan 100 talen bekend en beschrijft de nachtmerrieachtige ontmoeting van gewone mensen met een onbegrijpelijk, ondoorzichtig en absurd bureaucratisch systeem.

In een literaire context verwijst kafkaiaans naar de botsing tussen een rationele, heldere taal en een beangstigende, absurde wereld.

Franz Kafka werd op 3 juli 1883 geboren in Praag, destijds de hoofdstad van de provincie Bohemen en een deel van de dubbelmonarchie Oostenrijk-Hongarije.

Hij was de zoon van de rijke joodse zakenman Hermann Kafka, en de relatie met zijn dominante vader zou het professionele en privéleven van Franz bepalen.

Vader Kafka zag niets in een schrijverscarrière voor zijn zoon en dwong hem om in de verzekeringswereld te gaan werken.

De gezeglijke zoon gehoorzaamde en studeerde in 1906 af in rechten, waarna hij afdelingshoofd werd bij een verzekeringsmaatschappij in Praag.

Hij handelde klachten van fabrikanten af, vertegenwoordigde de maatschappij in rechtszaken en voerde controles uit bij fabrieken.

Maar als Franz Kafka uitklokte, kroop hij achter zijn typemachine om ’s nachts zijn nachtmerrieachtige romans en novellen te schrijven, als de rest van Praag sliep.

De gespannen relatie met zijn opvliegende vader loopt als een rode draad door Kafka’s oeuvre – gesymboliseerd in het autoritaire, onderdrukkende bureaucratische systeem dat de moderne mens knecht en uiteindelijk verplettert.

In een brief uit 1919 (voor het eerst gepubliceerd in 1952) beschreef Kafka hoe zijn vader alles wat zijn zoon deed, minachtte – en gaf hij toe dat zijn vader de drijvende kracht was achter zijn schrijverschap.

‘Mijn schrijven ging over u,’ schreef Franz Kafka in de brief. En dat was niet positief bedoeld.

Franz Kafka is in veel opzichten de belichaming van weltschmerz. De melancholische schrijver worstelde zijn leven lang met angst en vervreemding van de wereld om hem heen.

Volgens Kafka zelf was zijn passie voor schrijven het enige wat hem op de been hield. Uit zijn dagboek:

‘Ik besta uit literatuur, ik ben niets anders en kan niets anders zijn.’

In hetzelfde dagboek uit hij zijn bodemloze zwartgalligheid: ‘De zin van het leven is dat het eindigt.’

Naar buiten toe leidde Franz Kafka een onberispelijk leven. Hij was altijd goed gekleed, dronk niet en werkte zijn leven lang voor dezelfde baas.

Hij was ook een onverbeterlijke hypochonder en sociaal onhandig.

Misschien dat hij daarom zo worstelde met de liefde.

Tweemaal verloofde Kafka zich met Felice Bauer, maar beide keren verbrak hij de verloving.

Hij was bang dat de liefde zijn kunst in de weg zou staan. Zoals hij schreef in een van zijn in totaal 500 brieven aan Felice Bauer:

‘Je was niet in staat de immense macht die mijn werk over mij heeft, te begrijpen; je begreep het wel, maar niet volledig.’

In het laatste jaar van zijn leven vond de gekwelde schrijver dan toch de liefde.

Tijdens een vakantie in de zomer van 1923 kreeg Kafka een romantische relatie met de jongere Dora Diamant.

De twee bleven samen tot Franz Kafka op 3 juni 1924 stierf aan tuberculose in een sanatorium in Kierling, even buiten Wenen. Hij was pas 40 jaar.

Als het aan Franz Kafka zelf had gelegen, had de extreem kritische schrijver alleen de paar teksten nagelaten die hij bij leven had gepubliceerd.

Drie jaar voor zijn dood schreef Franz Kafka een testament, waarin hij zijn vriend Max Brod vroeg om al zijn ongepubliceerde werken te vernietigen.

‘Liefste Max, mijn laatste wens: verbrand al mijn nagelaten papieren: dagboeken, manuscripten, brieven van anderen en mijzelf, tekeningen enzovoort, zonder uitzondering en ongelezen,’ stond er in het testament.

Maar Brod willigde de wens van zijn stervende vriend niet in. Het werk van Kafka was te belangrijk om te eindigen als een voetnoot in de literatuurgeschiedenis, vond hij.

Kort na de dood van Franz Kafka begon Max Brod de 3000 pagina’s die de schrijver naliet, te sorteren.

In de jaren erna bewerkte en publiceerde hij in totaal zes van Kafka’s boeken. Daaronder waren Het slot en Het proces, die de auteur wereldberoemd maakten.

Na de postume publicaties hebben meerdere critici Max Brods acties ‘grafroof’ genoemd.

In zijn essaybundel Verraden testamenten ageert de Tsjechische schrijver Milan Kundera bijvoorbeeld tegen de ongehoorzaamheid van Brod.

Wat je er ook van vindt, dankzij de literaire grafroof van Brod wordt Franz Kafka nu gezien als een van de grootste, meest invloedrijke schrijvers van de 20e eeuw.