Charles Dickens redde kerst van de ondergang

Londen was in Dickens’ tijd al een metropool, en vanaf 1825 tot bijna een eeuw later kon de stad zich met een paar miljoen inwoners de grootste ter wereld noemen. Mensen die er gingen wonen waren meestal arme plattelandsjongeren die werk zochten.

Ze woonden net als de rest van de onderklasse in kleine, vochtige en lekkende woningen.

Een paar deuren verder huisden de allerrijksten – onder wie de leden van de landadel, wier grote huizen alleen werden bewoond als de eigenaren naar de stad kwamen voor paardenrennen of een bal.

In zijn roman Little Dorrit (1857) beschrijft Dickens hoe armoede en rijkdom in de buurt Covent Garden pal naast elkaar bestaan.

Hier stonden ‘een theater met prachtige en lieflijke toneelstukken voor rijk geklede dames en heren’ en kraampjes waar ‘bloemen voor een paar gienjes per stuk en ananassen voor een paar gienjes per pond’ werden verkocht. Maar er liepen ook ‘ongelukkige, gehavende kinderen (...) rond als ratten, die zich voedden met afval en bij elkaar kropen om warm te blijven’.

Zowel de rijken als de armen leden onder het vuil. Riolering werd pas eind 19e eeuw aangelegd, en de Londenaren moesten het doen met de stank van de Theems, waar werkelijk alles in werd gedumpt, zelfs dode dieren en slachtafval.

De lucht zat vol steenkoolstof en roet van alle fabrieken en kachels. Tel daar de mist die vaak over Londen lag bij op, en je krijg een stad die gehuld is in een dikke, donkere en vochtige deken (zogeheten pea soup – erwtensoep).

‘De mist was dicht en donker. De inwoners van Londen hadden pijnlijke ogen en geïrriteerde longen, ze knipperden, hoestten en proestten alsof ze stikten,’ schreef Dickens in Our Mutual Friend (1864).

Als zoon van een ambtenaar bij de Britse marine was Dickens een kind van de middenklasse. Een goede opleiding was daarom vanzelfsprekend.

Dickens bracht zijn eerste schooljaren door op een privéschool.

Maar in 1822, toen Dickens 11 jaar oud was, veranderde alles. De familie had een grote schuld en om hun schuldeisers te ontlopen, moesten ze Portsmouth verlaten en zich verstoppen in Londen. Twee jaar later werd zijn vader ingehaald door zijn verleden en belandde hij in de schuldgevangenis.

Naar school gaan was geen optie meer. In plaats daarvan sloofde Dickens zich voor 6 shilling per week 10 uur per dag uit in een fabriek waar hij etiketten op kuipjes schoensmeer plakte.

Het werk was zwaar en de omgeving desolaat.

‘Het gebouw aan de rivieroever was vervallen en werd overspoeld door ratten. De kamers, hun rotte vloeren en trappen, de oude grijze ratten in de kelder en het constante geluid van hun gescharrel en gepiep vanaf de trap, en de viezigheid en het verval – dit alles herinner ik me zo levendig dat ik er weer bijna ben,’ zei Dickens later.

Een paar maanden later betaalde zijn vader dankzij een erfenis zijn schulden af. Hij werd vrijgelaten en Dickens kon weer naar school.

Zijn opleiding was echter niet formeel, en Dickens was veranderd doordat hij plotsling aan de onderkant van de maatschappij had gestaan – genoeg inspiratie voor een heel schrijversleven.

Ten minste één personage uit de fabriek kwam terug in een van zijn romans. Bob Fagin, een arbeidersjongen die zich op zijn eerste werkdag aan Dickens voorstelde, was de inspiratie voor de gelijknamige dievenkoning in Oliver Twist.

Op zijn 15e ging Dickens van school en kreeg hij een baan bij een advocatenkantoor.

In zijn vrije tijd leerde hij zichzelf steno en bezocht hij het theater. Zijn interesse daarin was zo groot dat Dickens serieus overwoog om acteur te worden. Hij kreeg zelfs een auditie in een van de theaters in Covent Garden, maar door een verkoudheid moest hij verstek laten gaan.

In plaats daarvan ging Dickens schrijven. Zijn eerste opdracht was een wekelijkse samenvatting van de debatten in het parlement voor het tijdschrift The Mirror of Parliament.

Later werd Dickens op aanbevelen van een collega aangenomen als politiek verslaggever bij de krant Morning Chronicle. Het salaris bedroeg vijf gienjes per week (nu ongeveer 700 pond), en daarmee was Dickens onafhankelijk geworden van zijn vader, die zich opnieuw in de schulden stak.

Ook schreef Dickens korte verhalen over Londen en zijn inwoners. Die werden gepubliceerd in kranten met kleine illustraties van hemzelf en anderen.

Door zijn schetsen werd Dickens beroemd, en in 1836 kreeg hij van uitgever Chapman and Hall de opdracht om de tekst te leveren voor een maandelijks geïllustreerd feuilleton.

Samen met striptekenaar Hablot Knight Browne – bekend onder het pseudoniem ‘Phiz’ – schreef hij een verhaal dat bekend werd als The Posthumous Papers of the Pickwick Club.

De hoofdpersoon was de rijke gepensioneerde Samuel Pickwick en de avonturen die hij beleefde met vrienden en kennissen.

De tekeningen moesten het uitgangspunt van het verhaal worden, maar Dickens’ schrijftalent sprong al snel in het oog, en de tekeningen werden juist aangepast aan de tekst.

De eerste publicaties werden niet bijzonder goed ontvangen, maar toen Dickens in de vierde aflevering een nieuw personage introduceerde, ging het snel. Sam Weller – een schoenpoetser, die de bediende en beschermer van de ietwat naïeve Pickwick werd – werd het populairste personage.

Weller sprak met een vet cockney-dialect – net zoals de rest van de onderklasse in Londen – en vermaakte het publiek met opmerkingen als: ‘There, now we look compact and comfortable, as the father said ven he cut his little boy’s head off to cure him o’ squintin’.’

Dankzij Weller steeg de verkoop van The Posthumous Papers of the Pickwick Club drastisch. De laatste aflevering van het feuilleton werd maar liefst 40.000 keer verkocht.

De doorbraak veranderde Dickens – die schreef onder het pseudoniem ‘Boz’ – in een Londense beroemdheid.

‘Boz regeert de stad,’ schreef een criticus.

Al snel stroomden de aanbiedingen van lucratieve uitgeverscontracten binnen. In drie jaar schreef en publiceerde Dickens de romans Oliver Twist, Nicholas Nickleby en The Old Curiosity Shop. De romans werden goed ontvangen door lezers, onder wie de jonge koningin Victoria. Ze bleef graag laat op om de plots van Dickens’ verhalen te bespreken, schreef de koningin in haar dagboek.

Het succes en de daaruit voortvloeiende inkomsten kwamen op het best mogelijke moment, want in 1836 – hetzelfde jaar dat de eerste Pickwick Papers uitkwamen – trouwde Dickens met Catherine Thomson Hogarth, de dochter van een Schotse redacteur en muziekcriticus.

In januari 1837 beviel Catherine van hun eerste kind, een zoon die ze ook Charles noemden. In totaal kreeg het stel tien kinderen – zeven jongens en drie meisjes.

Het vermogen om met taal te spelen was een van Dickens’ handelsmerken. De auteur gaf zijn personages graag namen die sprekend waren voor de eigenschappen van dat personage.

Neem bijvoorbeeld Scrooge, het gierige hoofdpersonage in de roman A Christmas Carol, wiens naam verwijst naar een oud Engels woord voor vrek. Maar Dickens verzon ook graag zijn eigen woorden als de Engelse taal niet toereikend was.

Onder de woorden die Dickens introduceerde waren the creeps, wat vertaald kan worden als ‘huivering’, be on the rampage – ‘door het lint gaan’, en abuzz – ‘zoemen’ of ‘gonzen’ – vaak in de context van roddelen.

Omdat Dickens zijn personages vaak liet praten als gewone, Londense mensen, introduceerde hij ook termen als sawbones, ‘benenzager’, om te verwijzen naar een chirurg en cagmag, bedorven vlees of een gewetenloze slager die bederfelijke waar verkoopt.

Dickens was ook de eerste die het woord ‘deurmat’ gebruikte om iemand te beschrijven die zich slecht laat behandelen. ‘Ze vroeg mij en Joe of we haar een deurmat vonden, en hoe we haar zo durfden te behandelen,’ schrijft Dickens in zijn roman Great Expectations.

Dickens’ bekendste uitdrukking is bah humbug, de afkeurende uitspraak die Scrooge gebruikt als hij het over kerst heeft.

Humbug werd al zeker sinds halverwege de 18e eeuw gebruikt, maar Dickens vereeuwigde de term in misschien wel zijn meest geliefde klassieker, a Christmas Carol.

Hoe wij kerst vieren is grotendeels gevormd door Dickens, die de feestdag nieuw leven inblies als een feest van naastenliefde en gemeenschap.

In middeleeuwse boerengemeenschappen was kerst een belangrijk meerdaags feest waar iedereen naar uitkeek. Dit gold vooral voor de grote bijeenkomsten in de grote zaal van de plaatselijke heer.

Maar in de tijd van Dickens was kerst een rustige aangelegenheid van één dag. Dickens veranderde dat allemaal met zijn roman A Christmas Carol, gepubliceerd in 1843.

In het boek wordt de gierige zakenman Ebenezer Scrooge op kerstavond bezocht door drie geesten. Zij overtuigen Scrooge ervan dat hij eenzaam zal sterven, tenzij hij leert naastenliefde te tonen en anderen vreugde te brengen. De bange Scrooge bekeert zich en beseft dat kerst een goed moment is om te beginnen.

‘Ik zal het kerstfeest eren met heel mijn hart en het het hele jaar proberen te eerbiedigen,’ roept hij uit voordat hij zijn arme werknemer Bob overlaadt met cadeaus en een kerstdiner.

Scrooge was niet de enige die zich bekeerde. Het boek was een enorm succes.

‘Als kerst, met zijn oude gebruiken van gastvrijheid en naastenliefde, in verval dreigde te raken, dan is hier het boek om het te redden,’ schreef auteur Thomas Hood enthousiast.

Zelfs de hogere klassen en het koningshuis omarmden kerst als een feestelijke tijd vol liefdadigheid.

Toen koningin Victoria en haar man prins Albert in 1848 de versierde kerstboom in het paleis introduceerden, droeg dit verder bij aan de populariteit van kerst.

Dickens zou ook de verwachtingen van het kerstweer beïnvloeden. In zijn kerstverhalen lag er namelijk altijd sneeuw.

Waarschijnlijk is dat omdat Dickens inspiratie opdeed uit zijn – gelukkige – jeugd. Historici wijzen erop dat Dickens opgroeide in het koudste decennium sinds de jaren 1690 en dat er in Dickens’ vroege kinderjaren elk jaar sneeuw lag.

Charles Dickens stierf op 9 juni 1870 op 58-jarige leeftijd aan een hersenbloeding.

Vijf jaar eerder had hij een vreselijk ongeluk gehad toen een trein waarin hij zat ontspoorde bij Staplehurst, Kent. 10 mensen kwamen om. Dickens kwam er met lichte kneuzingen vanaf en hielp zijn zwaargewonde medepassagiers. Maar hij was diep geraakt en naar eigen zeggen nooit meer dezelfde.

De vroege dood van de schrijver was echter waarschijnlijk vooral te wijten aan overbelasting. Uit angst om net als zijn vader in de schuldgevangenis te belanden, werkte hij hard en vastberaden door. Naast schrijven gaf hij talloze lezingen. Tussen december 1867 en april 1868 trad hij maar liefst 76 keer op tijdens een tournee door de VS.

Hoewel hij in 1869 op doktersvoorschrift een pauze nam na een beroerte, zette hij zijn voordrachten in 1870 voort. Een van de laatste optredens vond plaats in mei, bij ‘The Royal Academy Dinner’, met de prins en prinses van Wales in het publiek.

Dickens raakte op de avond van 8 juni in coma, nadat hij de hele dag had besteed aan het schrijven aan zijn roman The Mystery of Edwin Drood. Hij overleed de volgende dag.

Dickens had rustig begraven willen worden op de plaatselijke begraafplaats, maar zijn familie werd overgehaald om hem in Westminster Abbey te begraven. Hier rust hij in Poets’ Corner – het deel van de kerk voor de beste schrijvers van Groot-Brittannië.

De angst om berooid te eindigen bleek ongegrond. De boedelinventaris onthulde dat Dickens maar liefst 80.000 pond naliet – oftewel bijna een miljoen euro.