Omdat het geschreven woord nieuwe ideeën kan verspreiden of ongemakkelijke waarheden boven tafel kan krijgen, hebben schrijvers een enorme invloed op de geschiedenis gehad.
Machthebbers zagen hun boeken vaak als een bedreiging en probeerden publicatie ervan tegen te houden om invloed te behouden en hun wereldbeeld te beschermen.
Maar censuur en boekverbrandingen zijn geen verleden tijd. De strijd voor artistieke vrijheid en het vrije woord is niet voorbij.
1. De duivelsverzen – 1988
Roman leidt tot doodvonnis
Het boek De duivelsverzen van de in India geboren schrijver Salman Rushdie gaat over Indiase immigranten in Londen, maar bevat talloze verwijzingen naar de Koran en de islam. Moslims over de hele wereld waren woedend vanwege deze passages, die zij bestempelden als godslastering.
Het werk werd in verschillende landen verboden en verbrand. De kwestie kreeg een dramatische wending toen de leider van Iran, Ayatollah Khomeini, een fatwa – doodvonnis – uitsprak tegen Rushdie en een prijs van 2,5 miljoen dollar op zijn hoofd zette. Hij deed dit waarschijnlijk om zijn eigen populariteit te vergroten.
De fatwa kreeg enorme gevolgen: de Japanse vertaler van het boek werd in 1991 doodgestoken door een onbekende dader, verschillende boekhandels werden gebombardeerd en Rushdie moest tientallen jaren onderduiken. In 1998 schortte het Iraanse regime de fatwa op. Maar Rushdie heeft nog steeds een prijs op zijn hoofd.
Augustus 2022: Salman Rushdie aangevallen in New York
Salman Rushdie maakte zich op vrijdag 12 augustus 2022 op voor een voordracht voor circa 2500 man in het educatief centrum Chautauqua Institution in het westen van New York, toen een man uit de menigte opdook en de schrijver met een mes aanviel.
De man slaagde erin Rushdie een keer of tien te steken voor het personeel en de menigte hem wisten te stoppen. De auteur werd naar een nabijgelegen ziekenhuis gevlogen, waar hij onmiddellijk geopereerd werd en later aan de beademing werd gelegd. Hij heeft ernstige verwondingen opgelopen en zal een oog verliezen – maar zal het overleven.
2. De Bijbel – 1233
Jacobus I van Aragón was niet de enige die vertaalde bijbels verbood. De eerste Engelse versie werd aan het einde van de 14e eeuw geproduceerd en in 1409 verboden.
Kerk verbrandde bijbels
In de middeleeuwen wilde de kerk niet dat gewone gelovigen zelf de Heilige Schrift konden lezen. De geestelijkheid verzette zich daarom tegen de vertaling van de Latijnse Bijbel.
‘Als de Bijbel voor iedereen toegankelijk is, zal hij óf niet worden gewaardeerd en gerespecteerd, óf verkeerd worden begrepen door mensen met middelmatige kennis,’ zei paus Gregorius VII in 1080.
Koningen en vorsten waren het daarmee eens – en niemand was zo grondig als Jacobus I van Aragón, die in 1233 de Spaanse bijbelvertaling verbood.
Een jaar later werd het bezit van vertaalde bijbels in Spanje verboden. Die moesten binnen acht dagen worden verbrand, anders werd de eigenaar als ketter behandeld. Het decreet hield in dat de Inquisitie, de pas opgerichte rechtbank voor ketterij, op de zaak werd gezet.
Ondanks de inspanningen van de Inquisitie werden er toch bijbels naar Aragón gesmokkeld, bijvoorbeeld in wijnkisten. Pas in de 19e eeuw werd het verbod opgeheven en konden de Spanjaarden de Bijbel legaal in hun moedertaal lezen.
3. Het lijden van de jonge Werther – 1775
‘Adieu! Ik zie geen andere uitweg uit deze ellende dan het graf,’ zegt Werther voordat hij een einde aan zijn leven maakt.
Zelfmoordgolf veroorzaakte paniek
In 1774 zette de Duitse dichter Johann Wolfgang von Goethe Europa op zijn kop met Het lijden van de jonge Werther. De roman beschrijft de hopeloze liefde van een jongeman, Werther, voor de mooie Lotte, die verloofd is met iemand anders. Het verhaal eindigt tragisch met de zelfmoord van Werther, waarmee hij het ultieme bewijs levert van zijn liefde.
Jongeren verslonden de roman en waren zo onder de indruk van de gevoelige hoofdpersoon dat ze werden getroffen door ‘Wertherkoorts’ – ze leefden en kleedden zich als de hoofdpersoon.
Kort na de publicatie verschenen de eerste berichten over zelfmoord. Jongeren schoten zich dood met het boek in de hand, werd er gezegd. Dit was waarschijnlijk overdreven, maar er ontstond paniek – vooral binnen de kerk.
‘Bedenk in godsnaam hoeveel jongeren zouden kunnen eindigen als Werther,’ waarschuwde de Duitse priester Johann Goeze. Het stadsbestuur van Leipzig verbood het boek in 1775 op verzoek van de theologische faculteit. Ook in Denemarken en Italië was de roman tot 1825 verboden.
4. Lady Chatterley’s Lover – 1928
Toen het boek in 1960 eindelijk legaal in Groot-Brittannië uitkwam, was het in één dag uitverkocht.
Amerikanen bezorgd over expliciete seks
De roman Lady Chatterley’s Lover veroorzaakte veel ophef toen hij in 1928 werd gepubliceerd. Het boek beschreef de relatie tussen de aristocratische Constance Chatterley en de jachtopziener Oliver Mellors. Vanwege de gedetailleerde seksscènes en het expliciete taalgebruik werd het boek in veel landen verboden of gecensureerd.
In de VS werd de roman slachtoffer van de Comstock-wetten. Die werden in 1873 ingevoerd op initiatief van postinspecteur Anthony Comstock en verboden de verzending van ‘onfatsoenlijk, obsceen en ontuchtig’ materiaal via de post.
‘De weg naar het bordeel loopt via het boek,’ zei Comstock. En zijn wetten golden ook voor o.a. het revolutionaire Ulysses van James Joyce (1921) en de middeleeuwse Canterbury Tales.
Veel uitgevers gingen tegen de wet in beroep en in 1959 had de uitgever van Lady Chatterley het geluk – en de tijdsgeest – aan zijn kant. Alle beperkingen werden opgeheven. De uitspraak betekende het einde van de Comstock-wetten.
5. A Farewell to Arms – 1929
A Farewell to Arms werd in 1932 verfilmd. De film werd een succes en kreeg twee Oscars.
Oorlog en seks konden niet door de beugel
In A Farewell to Arms uit 1929 schetst de Amerikaanse auteur Ernest Hemingway de relatie tussen de Amerikaanse ambulancechauffeur Frederic Henry en de jonge Engelse verpleegster Catherine Barkley tijdens de Eerste Wereldoorlog.
Het verhaal verwoordde het lijden van een hele generatie, maar werd in Italië verboden omdat het de pijnlijke nederlaag in de Slag bij Caporetto beschreef. In Ierland was het probleem dat de hoofdpersonen een seksuele relatie hebben die eindigt met een buitenechtelijke zwangerschap. De republiek had zich in 1922 afgescheiden van Groot-Brittannië en wilde haar katholieke identiteit versterken. Vier jaar later werd The Committee on Evil Literature opgericht.
Op advies van de commissie voerde het land censuur in en in de jaren daarna werden duizenden boeken verboden, zoals van H.G. Wells en John Steinbeck. In de jaren 1960 werden de meeste verboden opgeheven, maar de wet geldt nog steeds. In 2016 verbood Ierland voor het laatst een boek: The Raped Little Runaway van Jean Martin.
6. Alice in Wonderland – 1931
Alice in Wonderland is in 174 talen vertaald en waarschijnlijk dan 100 miljoen keer verkocht.
China had moeite met pratende dieren
China heeft een lange traditie van censuur. Al in 213 v.Chr. verbood de eerste keizer, Qin Shi Huangdi, een aantal werken die tegen zijn wereldbeeld ingingen. In de 20 eeuwen daarna deden zijn opvolgers regelmatig boeken in de ban die ze als subversief zagen.
In 1931 was Alice in Wonderland van de Britse schrijver Lewis Carroll aan de beurt: een verhaal over het meisje Alice dat via een konijnenhol in een fantastische en absurde wereld terechtkomt. De gouverneur van de provincie Hunan vond het maar niets dat de dieren in het verhaal konden praten.
‘Dieren mogen geen mensentaal spreken. Het is rampzalig om mensen en dieren over één kam te scheren,’ was zijn kritiek.
Sommige wetenschappers denken echter dat het boek verboden werd vanwege de indirecte kritiek op de autoriteiten.
Toen in de jaren 1960 de hippies opkwamen, werd Alice in Wonderland bekritiseerd omdat het drugs zou promoten. De absurde wereld van Carroll zou kinderen aanzetten tot experimenteren met geestverruimende middelen, was de kritiek.
7. Bambi: Een leven in het woud – 1936
De nazi’s begonnen pas serieus boeken te verbranden toen de bibliothecaris Wolfgang Hermann zijn ‘Lijst met boeken die het verbranden waard zijn’ publiceerde.
Klein hertje was te gevaarlijk
De meeste mensen kennen Bambi uit de tekenfilm van Walt Disney, maar de film is gebaseerd op een boek – en dat is bepaald geen kinderboek.
In Bambi: Een leven in het woud van de Oostenrijkse schrijver Felix Salten is het hertje voortdurend op de vlucht voor bloeddorstige jagers en dieren die hem bespotten omdat hij emotie toont. Salten schreef het boek in 1922 – nog vóór het Duitse en Oostenrijkse antisemitisme. Maar de jagers kunnen gemakkelijk gezien worden als leden van Hitlers SA.
De gelijkenis was zo treffend dat Hitler in 1936 alle exemplaren van het boek liet verbranden. De vernietiging was zo totaal dat wetenschappers er pas de laatste jaren in zijn geslaagd om het oorspronkelijke boek te reconstrueren. De Disney-film is gebaseerd op een herschreven vertaling uit 1928.
Bambi was zeker niet het enige boek dat door de nazi’s werd verboden. Duizenden werken gingen in rook op. Op 10 mei 1933 werden er 25.000 boeken verbrand.
8. Mein Kampf – 1940
Mein Kampf kwam al in 1932 in het Japans uit, een jaar eerder dan de Engelse versie.
Nazi’s verboden hun eigen manifest
In het Derde Rijk had iedereen een exemplaar van Hitlers politieke manifest Mein Kampf. Maar toen de nazi’s de Tweede Wereldoorlog hadden verloren, werd het boek verboden door de geallieerden.
Het verbod werd gehandhaafd door de deelstaat Beieren, die de nazi-uitgeverij ‘erfde’ die de rechten op het boek bezat. 70 jaar lang zag Beieren erop toe dat het boek niet werd gepubliceerd.
Toen de rechten op 31 december 2015 vervielen, kwam het werk in Duitsland uit. Na kritiek van joodse organisaties stopte de internetboekhandel Amazon in 2020 de verkoop. Later kwam het bedrijf hierop terug, en het boek is nu algemeen verkrijgbaar.
Niet alleen Hitlers tegenstanders probeerden het boek te verbieden. In 1940 legden de nazi’s zelf de publicatie stil in de landen die ze bezet hadden. In Mein Kampf beschreef Hitler namelijk precies wat hij van zijn buurlanden vond en hoe hij ze zou behandelen. De nazi’s waren bang dat dit tot meer verzet zou leiden onder de bevolking van de bezette landen.
9. Lysistrate – 1967
Lysistrate wordt vaak als een feministisch werk gezien, maar het oorspronkelijke stuk drijft de spot met zowel mannen als vrouwen.
Griekenland verbood 2500 jaar oud boek
De Griekse blijspeldichter Aristophanes beschreef de dwaasheden van zijn tijd. In Lysistrate nam hij de oorlog tussen Athene en Sparta op de korrel. Het verhaal vertelt hoe Lysistrate, een Atheense vrouw, zo genoeg krijgt van het feit dat mannen het bloedvergieten niet kunnen stoppen dat ze zelf in actie komt. Onder haar leiding sluiten vrouwen uit Athene en Sparta samen een pact om geen seks meer met hun mannen te hebben totdat de oorlog is afgelopen.
De Grieken lachten om alle schunnige grappen, en over het feit dat een vrouw Athene moest redden – een idioot idee in het oude Griekenland, waar vrouwen tweederangs burgers waren.
Latere lezers namen de kwestie serieuzer. Toen de nazi’s in 1941 Griekenland binnenvielen, verboden ze Lysistrate omdat ze bang waren dat het boek de Grieken zou verenigen. Ook de junta die het land in 1967 na een militaire staatsgreep overnam, verbood het boek. De generaals wilden niet dat mensen zich zouden laten inspireren door de vrouwen en in opstand zouden komen.
10. Maus – 2022
In Maus wordt elk volk afgebeeld als een dier - de joden als muizen, de Duitsers als katten en de Polen als varkens.
Ophef over naakte Holocaustslachtoffers
De laatste jaren heeft conservatief Amerika de strijd tegen ‘schadelijke’ boeken opgevoerd. In januari 2022 besloot het schoolbestuur van McMinn County, Tennessee, om het stripboek Maus van Art Spiegelman te verbieden.
Maus verbeeldt de Holocaust en het lot van de joodse familie van de auteur zelf, o.a. in het vernietigingskamp Auschwitz. Met dieren als hoofdpersoon behandelt Spiegelman gevoelige onderwerpen zoals schuld, schaamte en zelfmoord.
In 1992 kreeg Maus de felbegeerde Pulitzerprijs, maar dat maakte weinig indruk in Tennessee. Het schoolbestuur nam aanstoot aan het gevloek en een tekening van een naakte concentratiekampgevangene.
Maus is niet het enige boek dat verboden is in de VS – de lijst wordt elk jaar langer. De American Library Association (ALA) ontving in 2021 330 verzoeken om boeken uit haar collectie te verwijderen – een opvallende stijging ten opzichte van het jaar daarvoor en een duidelijk bewijs dat de strijd voor artistieke vrijheid nog niet voorbij is.