Smokkelaar Barnet Braverman staat op een kade in de Canadese stad Windsor, Ontario. Hij ademt diep in en loopt naar de veerpont La Salle, die naar Detroit in de VS vaart. Daar werkt hij als copywriter voor het reclamebureau Curtis Company.
Braverman heeft de oversteek al honderden keren gemaakt, maar op deze voorjaarsdag in mei 1922 is hij zenuwachtiger dan anders. Want in zijn broek heeft de reclameman de lijvige, merkwaardige roman Ulysses van James Joyce verborgen, die een paar maanden eerder met veel heisa is uitgegeven in Parijs.
‘Immoreel en corrumperend.’ Zo karakteriseerden Amerikaanse rechters Ulysses toen het boek verboden werd in de VS
De roman is omschreven als ‘het belangrijkste literaire werk van de 20e eeuw’, maar ook als ‘immoreel en corrumperend’. Ulysses staat bol van de erotiek, schuttingtaal, anarchie en passages waar geen touw aan vast te knopen is. Volgens velen is die inhoud verderfelijk voor de lezers en zet het boek aan tot immoreel gedrag, en in de VS hebben de autoriteiten de verspreiding van het werk verboden.
Maar als overtuigd socialist heeft Braverman geen goed woord over voor het conservatieve beleid van de VS, en toen de Parijse uitgever hem een paar weken eerder verzocht de roman mee te smokkelen, aarzelde hij geen moment.
De opdracht was eenvoudig: neem een lading boeken uit Parijs in ontvangst, sla ze op in een leeg appartement in Windsor in Canada en smokkel ze naar Detroit – één exemplaar per keer.
Ulysses bereikt voor het eerst Amerikaans grondgebied als Braverman na 10 minuten varen van de pont stapt. Tot zijn opluchting laat de douane hem door zonder hem te fouilleren, maar morgen begint het allemaal opnieuw, en de dag daarna, en de dag daarna – net zo lang tot de voorraad op is en het gevaarlijkste boek ter wereld de leeshonger van het Amerikaanse volk stilt.
De pont La Salle vervoerde dagelijks 2000 passagiers tussen Windsor en Detroit.
Roman loopt uit de hand
Voordat Ulysses verscheen, kon niemand bevroeden dat James Joyce ooit een van de beroemdste romans van de literatuurgeschiedenis zou schrijven. In 1882 kwam hij ter wereld in een arm Iers gezin in Dublin. Zijn moeder overleed toen hij nog kind was, en zijn vader raakte aan de drank en kon geen baantjes behouden.
In zijn jonge jaren vond Joyce echter troost in de Odyssee, het oud-Griekse heldenepos van Homerus over de held Odysseus, die er tien jaar over doet om naar huis te reizen nadat de Grieken de Trojaanse Oorlog hebben gewonnen. Joyce was in de ban van het werk vanaf het moment dat hij de kinderversie had gelezen op de jezuïtische kostschool waar hij van zijn zesde tot zijn negende op zat.
In 1904 ontmoette Joyce het kamermeisje Nora Barnacle, en al een paar maanden later ontvluchtte het stel Dublin nadat Joyce met een pistool was bedreigd door zijn kamergenoot. In 1905 belandden ze in de Italiaanse havenstad Triëst, waar Joyce aan de slag ging als leraar Engels, en niet veel later hadden ze twee kinderen.
James Joyce las de kinderversie van de Odyssee (in het Engels The Adventures of Ulysses) talloze malen.
Joyce wilde al jaren schrijver worden, en in 1915 kwam hij op het idee om een nieuwe versie te maken van de Griekse klassieker waar hij als kind zo dol op was geweest. Over de titel Ulysses (de naam van Odysseus bij de Romeinen) hoefde hij niet lang na te denken, maar in het begin dacht hij dat het een korte novelle zou worden. Het liep echter al snel uit de hand. Naar eigen zeggen had Joyce uiteindelijk genoeg aantekeningen om er een koffer mee te kunnen vullen.
Ulysses is anders dan andere romans. De handeling is losjes gebaseerd op de Odyssee, maar het boek speelt in Dublin op 16 juni 1904, de dag dat Joyce zijn eerste afspraakje met Nora had. De hoofdpersoon is de antiheld Leopold Bloom, een joodse advertentieverkoper met een erectiestoornis, die al filosoferend door de straten van de stad zwerft.
James Joyces vrouw Nora was zijn leven lang zijn muze. Het echtpaar kreeg twee kinderen.
Ulysses tilde het genre van de roman naar nieuwe hoogten. Elk van de 18 hoofdstukken is in een heel andere stijl geschreven en bevat talloze flarden van gedachten van vooral Leopold Bloom. Joyce had lak aan consistentie en verbanden; hij wilde schrijven zoals mensen denken.
De roman verwijst ook naar een groot aantal literaire werken en kwesties op het gebied van kunst, politiek, religie, filosofie en wetenschap. Ulysses wekte echter niet alleen vanwege de stijl zo veel opschudding: het boek staat vol schuttingtaal en erotische passages en beschrijft masturbatie en gemeenschap tot in detail.
Daarnaast is het de eerste roman die in geuren en kleuren een toiletbezoek beschrijft.
Vanwege zijn oogkwalen droeg James Joyce jarenlang een ooglapje.
Syfilis maakte James Joyce blind
De omstreden schrijver kampte zijn leven lang met oogkwalen, en uiteindelijk zag hij bijna niets meer. Syfilis had zich naar zijn ogen verspreid.
Zijn hele volwassen leven had James Joyce te maken met ernstige oogaandoeningen. In zijn laatste jaren zag hij niets meer met één oog en nog maar 10 procent met het andere.
‘Ik verdien dit voor mijn ondeugden,’ zei Joyce in 1931 over zijn oogziekten. Volgens experts verwees hij daarmee naar zijn syfilis. Deze geslachtsziekte, die de schrijver vermoedelijk in 1904 van een prostituee kreeg, verspreidde zich naar zijn ogen toen hij Ulysses schreef.
Joyce doorliep allerlei behandelingen. Zo kreeg hij oogdruppels met cocaïne, elektrotherapie op zijn oogleden en bloedzuigers rond zijn ogen. Een arts trok zelfs 14 tanden bij hem uit omdat hij dacht dat de bacteriën van het slechte gebit naar de ogen gingen. Niets hielp echter, en naarmate hij minder zag, ging hij meer drinken, waardoor hij in een diepe depressie raakte.
De schrijver overleed na een maagzweeroperatie in Zwitserland op 13 januari 1941. Hij was straatarm, wanhopig, vrijwel blind en slechts 58 jaar oud.
Boek was geliefd en gehaat
Na drie vermoeiende jaren, waarin Joyce dag en nacht schreef, kon hij in 1918 Ulysses met de wereld delen. De roman was nog maar half voltooid, maar de schrijver had geld nodig, want hij en zijn gezin hadden het niet breed. Zijn inkomsten bestonden grotendeels uit giften van mensen die geloofden dat hij een groot schrijver zou worden.
Na een reeks afwijzingen van literaire tijdschriften, die zijn schrijfsels aanstootgevend en onbegrijpelijk vonden, kreeg Joyce een reddingsboei toegeworpen van het tijdschrift The Little Review uit Chicago.
Van 1918 tot 1921 werd Ulysses per hoofdstuk gepubliceerd in het blad.
De bijzondere stijl en omstreden passages zorgden voor tweespalt bij de lezers. Volgens de ene helft was Joyce een genie dat een revolutie had ontketend binnen de literatuur, en de andere helft zag hem als een ongetalenteerde, perverse blaaskaak.
‘Literair bolsjewisme. Chaotisch, onchristelijk en totaal immoreel.’ Het tijdschrift The Quarterly Review over de roman Ulysses
Ook de recensenten waren verdeeld over het werk van Joyce. Zo sprak Edmund Wilson van het tijdschrift The New Republic van een ‘komisch meesterwerk’. Anderen waren een stuk minder te spreken over Ulysses. ‘Chaotisch, onchristelijk en totaal immoreel,’ luidde het harde oordeel van het conservatieve The Quarterly Review, terwijl de marxist Karl Radek de roman beschreef als een ‘wormstekige berg stront’.
Ook Joyces collega-schrijvers konden het niet eens worden. De dichter T.S. Eliot repte van het belangrijkste stuk literatuur van de 20e eeuw, maar schrijfster Virginia Woolf noemde Joyce ‘een onzekere student die zijn puisten uitdrukt’, en de beroemde Britse auteur D.H. Lawrence refereerde aan de roman als een ‘klunzig, rot stuk vlees’.
Het eerste hoofdstuk van Ulysses werd in maart 1918 gepubliceerd in het tijdschrift The Little Review.
Posterijen doen boek in de ban
James Joyce had echter niet alleen te kampen met kritische recensenten. Volgens de Amerikaanse Comstock Act hadden de posterijen de bevoegdheid om alle publicaties ‘van onfatsoenlijke aard’ in beslag te nemen en te vernietigen.
Toen een medewerker van de posterijen het oktobernummer van The Little Review inspecteerde op aanstootgevende inhoud, struikelde hij over een passage in Ulysses waarin Leopold Bloom masturbeert bij de aanblik van een jonge vrouw op het strand.
‘De idioot die Ulysses geschreven heeft, zou tentoongesteld moeten worden in een glazen pot,’ zou de medewerker hebben gezegd toen hij het hoofd van de jurische afdeling, William H. Lamar, op de hoogte stelde van zijn bevindingen.
Lamar was het ermee eens en bestempelde de passage als ‘radicaal’ en ‘pornografisch’. Hij gaf de 300.000 postbeambten de opdracht om alle exemplaren van het betreffende tijdschrift te confisqueren en te vernietigen.
In februari 1921 kreeg The Little Review een vonnis aan zijn broek van een New Yorkse rechtbank voor het publiceren van ‘obsceen materiaal’. De uitspraak hield in dat Ulysses niet meer uitgegeven mocht worden in de VS.
De New York Society for the Suppression of Vice was de hoeder van de moraal in de VS. De organisatie was opgericht door Anthony Comstock, die ook de Comstock Act op zijn naam heeft staan. Die maakte het illegaal om ‘immorele’ zaken per post te versturen, zoals voorbehoedsmiddelen en beschrijvingen van seksuele handelingen.
De schrijver woonde destijds in Parijs, en in het liberalere Frankrijk was wel een uitgever voor het omstreden werk te vinden.
Op 2 februari 1922, na zeven jaar schrijven, was Ulysses af. De vraag naar de roman was groot, maar de VS kwam hij niet in, en al snel spraken ook de Engelen van een ‘vunzig boek’ en werd het in Groot-Brittannië verboden.
Joyce had zijn laatste jaren een beetje succes, maar leefde een groot deel van zijn leven in armoede.
Toch vonden duizenden exemplaren hun weg naar Amerikaanse en Britse lezers – vooral dankzij smokkelaars als Barnet Braverman. Toen de vraag alsmaar bleef toenemen, verzon de Franse uitgever van Joyce steeds meer methoden om het boek de landen met een verbod in te krijgen.
Zo werden de boeken op Franse bodem uit elkaar gehaald, waarna de pagina’s verstopt werden in kranten, die vervolgens naar de VS of de Britse Eilanden werden vervoerd. Daar werden ze weer in elkaar gezet en aan de hoogste bieder verkocht.
De smokkel lukte niet altijd, en alleen al in de tweede helft van 1922 namen de Amerikaanse posterijen 500 exemplaren van de roman in beslag, die werden verbrand.
Genie met schunnige fantasieën
In de VS werd het verbod op het levenswerk van Joyce opgeheven na de rechtszaak ‘United States v. One Book Entitled Ulysses’ in 1933. De rechters beslisten dat het boek niet obsceen was, waarna publicatie toegestaan was.
Drie jaar later werd het werk ook in Groot-Brittannië gelegaliseerd.
Jaarlijks op 16 juni viert Dublin ‘Bloomsday’: de dag waarop Ulysses zich afspeelt. Het feest is genoemd naar de hoofdpersoon van het boek, Leopold Bloom.
Vandaag de dag is Ulysses, dat vanwege de bijzondere stijl wel ‘onvertaalbaar’ genoemd wordt, toch in ruim 20 talen vertaald, en wereldwijd zijn er miljoenen van verkocht. De roman geldt als een van de belangrijkste in de literatuurgeschiedenis, die de weg vrijmaakte voor een kunstzinnige, experimentele stijl.
Het boek wordt vooral geroemd omdat het de menselijke gedachtestroom natuurgetrouw weergeeft, maar wordt door velen als ondoorgrondelijk beschouwd.
Het staat in ieder geval vast dat Joyces vrouw Nora zich dapper door alle 732 pagina’s worstelde toen ze het 1000e exemplaar van haar man cadeau kreeg. Op de vraag wat ze ervan vond, antwoordde ze:
‘Nou, die man is best wel een genie, maar hij heeft wel een schunnige fantasie.’