Scandinavische rotstekeningen: Wat betekenen ze, en wie maakten ze?

Rotstekeningen zijn beelden of symbolen die door mensen in rotsen zijn gekrast.

Door onderzoekers worden ze vaak petrogliefen genoemd, van het Griekse petra (steen) en glyphein (kerven). In Scandinavië spreekt men van hällristningar (Zweeds) of helleristninger (Noors).

De meeste Scandinavische rotstekeningen dateren uit de bronstijd (ca. 1700 v.Chr.–500 v.Chr.), maar in de rest van de wereld, waaronder Australië, het Midden-Oosten en Noord-Amerika, komen ze ook wel uit de steen- of ijzertijd.

Als toeristen bijvoorbeeld de rotstekeningen bij Alta in het hoge noorden van Noorwegen bezoeken, tekenen de rode afbeeldingen van rendieren en boten zich duidelijk af tegen de grijze rotsen.

De felrode kleur die je overal in Scandinavië op rotstekeningen ziet, is echter niet oorspronkelijk.

Archeologen hebben de rotstekeningen overschilderd om de inkepingen in de rots, die in de loop der tijd sterk geërodeerd zijn, beter te kunnen zien.

Wetenschappers weten niet of de rotstekeningen oorspronkelijk gekleurd waren, want kleurstoffen als oker en ijzeroxiden overleven zelden eeuwen in weer en wind.

Uit de VS zijn voorbeelden bekend van geschilderde rotstekeningen, maar de meeste deskundigen gaan ervan uit dat de Scandinavische niet ingekleurd waren.

Pas gekerfde rotstekeningen vormen echter toch een duidelijk contrast met de rots, niet in de laatste plaats omdat het binnenste van gesteente vaak een andere kleur heeft dan het oppervlak, dat is blootgesteld aan stof, zon en andere invloeden.

Er wordt onderscheid gemaakt tussen rotsschilderingen en rotstekeningen.

Terwijl een rotstekening (petroglief) in het gesteente is gekerfd of gekrast, is een rots- of grotschildering (petrogram) aangebracht met pigment.

Rotsschilderingen hebben dus geen diepte en altijd een andere kleur dan de ondergrond.

De termen lopen echter vaak in elkaar over. Dit artikel gaat specifiek over Scandinavische rotstekeningen, hoewel vooral in Finland ook rotsschilderingen voorkomen, die in de ijzertijd met rood pigment zijn gemaakt.

Rotstekeningen komen vaak voor in gebieden met veel open rotsoppervlakken, waar de kunstenaars de ruimte hadden om zich te ontplooien.

Soms zijn er hele velden met talloze rotstekeningen te vinden.

Er zijn ook enkele rotstekeningen bekend op plaatsen zonder natuurlijke rotsen – op het Deense eiland Seeland hebben archeologen rotstekeningen gevonden op losse stenen, zoals die van Engelstrup.

Buiten Scandinavië zijn er rotstekeningen te vinden in de Val Camonica in de Italiaanse Alpen, Galicië in Noord-Spanje, Schotland en Noord-Rusland.

Ondanks de grote afstanden verschillen deze rotstekeningen niet veel in stijl, en onderzoekers hebben erop gewezen dat bijvoorbeeld de exemplaren in Italië en Spanje lijken op die van de Scandinavische landen.

Dit suggereert volgens één theorie dat er een vorm van culturele uitwisseling plaatsvond in Europa.

In 1627 publiceerde de Noorse docent Peder Alfssøn zijn schetsen van rotstekeningen in Bohuslän in Zweden.

Voor het eerst in de moderne tijd werd het Scandinavische publiek zich bewust van ‘rotskunst’ uit het verleden.

Tijdens de nationale romantiek van de 19e eeuw werd de zoektocht naar rotstekeningen opgevoerd in Noorwegen, Zweden en Denemarken.

In 1848 bracht het eerste boek over Scandinavische rotstekeningen volop speculaties teweeg over de betekenis van de mysterieuze tekens.

In de eerste helft van de 20e eeuw zagen de meeste archeologen de rotstekeningen als het product van een vruchtbaarheids- en zonnecultus uit de bronstijd.

Tegenwoordig menen veel onderzoekers dat we waarschijnlijk nooit de volledige waarheid over deze raadselachtige afbeeldingen uit het verleden zullen achterhalen.

De geleerden zijn het niet eens over de betekenis van de Scandinavische rotstekeningen.

De afbeeldingen werden gemaakt lang voordat het schrift zijn intrede deed in Noord-Europa, en er zijn geen geschreven bronnen over de tekens, die daarom nog steeds in raadselen gehuld zijn.

Omdat de rotstekeningen zich soms in de buurt van bekende dierenpaden bevinden, namen deskundigen vaak aan dat het om een soort ‘jachtmagie’ ging.

Als een jager bijvoorbeeld een rendier wilde vellen, kon hij er een rotstekening van maken en het dier zo op magische wijze in zijn macht krijgen.

Een argument tegen deze theorie is dat de rotstekeningen slechts enkele diersoorten laten zien van de vele die de Scandinavische jagers op hun menu hadden staan.

Andere onderzoekers stellen dat de rotstekeningen – vooral de realistische uit de vroege steentijd – niet meer zijn dan een poging van kunstenaars uit die tijd om de wereld om zich heen af te beelden.

Weer andere geleerden beschouwen de beelden als symbolen waarvan de betekenis vandaag de dag moeilijk te doorgronden is.

Ook de landbouwtekeningen hadden mogelijk een religieuze functie.

Afbeeldingen van de zon, schepen, ploegen, vee en mannen met een erectie zijn wel geïnterpreteerd als uitingen van een cultus waarin de zon en de vruchtbaarheid centraal stonden.

Volgens deze theorie waren de rotstekeningen heilige tekens die ervoor moesten zorgen dat het graan op de velden groeide en dat mens en dier levensvatbare nakomelingen voortbrachten.

Bij grote concentraties rotstekeningen kwamen leden van zo’n cultur wellicht bijeen voor religieuze ceremonies.

Archeoloog Flemming Kaul, die rotstekeningen heeft vergeleken met afbeeldingen op scheermessen en andere voorwerpen uit dezelfde tijd, ziet rotskunst als een uitdrukking van het geloof van de bronstijd.

Een meer recente theorie is dat de rotstekeningen bezit markeerden.

Inheemse gemeenschappen gebruikten de tekens volgens deze theorie om aan te geven dat de prooidieren of het vee in een gebied hun eigendom waren.

Onderzoeker David Vogt analyseerde een groot aantal rotstekeningen uit de bronstijd bij weilanden in Østfold in Noorwegen, en volgens hem geven ze aan wie het vee en de weidegronden bezat.

Op de afbeeldingen staan krijgers met helmen en zwaarden, die het bezit van de plaatselijke hoofdman beschermden.

Hoewel de overgrote meerderheid van de rotstekeningen in Zuid-Scandinavië uit de bronstijd stamt, bleef het verschijnsel tot ver in de Noordse ijzertijd (ca. 500 v.Chr.-750 n.Chr.) bestaan.

Aan het begin van onze jaartelling, een paar generaties nadat de laatste rotstekeningen waren gemaakt, deed een nieuw soort tekens zijn intrede op de Scandinavische rotsen: het runenschrift.

Maar hoewel runen ook in steen werden gekerfd, hadden deze schrifttekens in tegenstelling tot de rotstekeningen geen zelfstandige betekenis.

Ook de figuren die de Vikingen soms naast de runen op hun runenstenen kerfden, worden niet als rotstekeningen beschouwd.