De Scandinavische rotstekeningen zijn in rotsen gekerfd in een tijd dat er nog geen schrijftaal was.
Er valt dan ook geen woordenboek te maken met alle verborgen betekenissen van de tekens.
Gelukkig weten we er wel het een en ander over. Dat vind je hier allemaal, aangevuld met talloze afbeeldingen en voorbeelden.
Wat zijn rotstekeningen?

Schepen, dieren, lucifermannetjes – wat betekenen al die merkwaardige gekerfde en ingekleurde afbeeldingen uit een ver verleden zonder schrijftaal?
Rotstekeningen zijn beelden of symbolen die door mensen in rotsen zijn gekrast.
Door onderzoekers worden ze vaak petrogliefen genoemd, van het Griekse petra (steen) en glyphein (kerven). In Scandinavië spreekt men van hällristningar (Zweeds) of helleristninger (Noors).
De meeste Scandinavische rotstekeningen dateren uit de bronstijd (ca. 1700 v.Chr.–500 v.Chr.), maar in de rest van de wereld, waaronder Australië, het Midden-Oosten en Noord-Amerika, komen ze ook wel uit de steen- of ijzertijd.
Waren rotstekeningen rood?

Rotstekeningen van rendieren uit Alta in Noorwegen.
Als toeristen bijvoorbeeld de rotstekeningen bij Alta in het hoge noorden van Noorwegen bezoeken, tekenen de rode afbeeldingen van rendieren en boten zich duidelijk af tegen de grijze rotsen.
De felrode kleur die je overal in Scandinavië op rotstekeningen ziet, is echter niet oorspronkelijk.
Archeologen hebben de rotstekeningen overschilderd om de inkepingen in de rots, die in de loop der tijd sterk geërodeerd zijn, beter te kunnen zien.
Wetenschappers weten niet of de rotstekeningen oorspronkelijk gekleurd waren, want kleurstoffen als oker en ijzeroxiden overleven zelden eeuwen in weer en wind.
Uit de VS zijn voorbeelden bekend van geschilderde rotstekeningen, maar de meeste deskundigen gaan ervan uit dat de Scandinavische niet ingekleurd waren.
Pas gekerfde rotstekeningen vormen echter toch een duidelijk contrast met de rots, niet in de laatste plaats omdat het binnenste van gesteente vaak een andere kleur heeft dan het oppervlak, dat is blootgesteld aan stof, zon en andere invloeden.
Rotstekeningen en rotsschilderingen

In Lascaux in Frankrijk vinden we circa 17.000 jaar oude grotschilderingen. Hierbij zijn de afbeeldingen niet in het gesteente gekerfd, maar is het pigment erop aangebracht.
Er wordt onderscheid gemaakt tussen rotsschilderingen en rotstekeningen.
Terwijl een rotstekening (petroglief) in het gesteente is gekerfd of gekrast, is een rots- of grotschildering (petrogram) aangebracht met pigment.
Rotsschilderingen hebben dus geen diepte en altijd een andere kleur dan de ondergrond.
De termen lopen echter vaak in elkaar over. Dit artikel gaat specifiek over Scandinavische rotstekeningen, hoewel vooral in Finland ook rotsschilderingen voorkomen, die in de ijzertijd met rood pigment zijn gemaakt.
Datering
Rotstekeningen zijn moeilijk te dateren. Toch kunnen experts de ouderdom van een rotstekening meestal wel schatten aan de hand van het motief of van archeologische vondsten die in de buurt zijn gedaan.
Volgens onderzoekers zijn de Scandinavische rotstekeningen in twee fasen ontstaan en kunnen ze in twee typen worden verdeeld.

Jachttekeningen
‘Jachttekeningen’ ontstonden in de steentijd, tussen circa 10.000 en 3000 v.Chr., vooral in Noord-Scandinavië.
Ze komen voort uit een cultuur van jagers en beelden vooral wilde dieren af, zoals rendieren, elanden, walvissen en vissen.
Terwijl de vroege jagers hun onderwerpen vrij levensecht weergaven, werden de tekeningen later in de periode abstracter.

Landbouwtekeningen
‘Landbouwtekeningen’ dateren uit de bronstijd (ca. 1700-500 v.Chr.) en worden met name in Zuid-Scandinavië aangetroffen.
Ze zijn het product van de nieuwe landbouwcultuur die in de jonge steentijd naar Noord-Europa kwam.
De motieven hebben vaak met landbouw te maken en stellen onder meer de zon, mensen, vee en schepen voor.

Overgangsfase
Archeologen zijn niet altijd in staat om rotstekeningen eenduidig in te delen. Zowel in Ausevik in Noorwegen als in Nämfors in Zweden zijn voorbeelden te vinden van petrogliefen die een overgang vormen tussen de jacht- en landbouwfase.
Internationale rotskunst?

De ‘kaart’ van Bedolina in Italië is gemaakt in de late bronstijd of vroege ijzertijd. Delen van de vele uitgehakte afbeeldingen zijn wel uitgelegd als een topografische kaart.
Rotstekeningen komen vaak voor in gebieden met veel open rotsoppervlakken, waar de kunstenaars de ruimte hadden om zich te ontplooien.
Soms zijn er hele velden met talloze rotstekeningen te vinden.
Er zijn ook enkele rotstekeningen bekend op plaatsen zonder natuurlijke rotsen – op het Deense eiland Seeland hebben archeologen rotstekeningen gevonden op losse stenen, zoals die van Engelstrup.
Buiten Scandinavië zijn er rotstekeningen te vinden in de Val Camonica in de Italiaanse Alpen, Galicië in Noord-Spanje, Schotland en Noord-Rusland.
Ondanks de grote afstanden verschillen deze rotstekeningen niet veel in stijl, en onderzoekers hebben erop gewezen dat bijvoorbeeld de exemplaren in Italië en Spanje lijken op die van de Scandinavische landen.
Dit suggereert volgens één theorie dat er een vorm van culturele uitwisseling plaatsvond in Europa.
De grootste vindplaatsen

Alta, Noorwegen
Rond Alta in het hoge noorden van Noorwegen zijn meer dan 6000 tekeningen gevonden op rotsen die in de steentijd dicht bij zee lagen. De afbeeldingen, waaronder grote kuddes rendieren, zijn gemaakt door een jachtcultuur in de periode 7000-2000 v.Chr.

Tanum, Zweden
De Zweedse plaats Tanum herbergt circa 3000 rotstekeningen uit de bronstijd (1700-500 v.Chr.). Onder de motieven – die destijds aan een fjordenkust lagen – zijn mannen die op een lure (een Scandinavische hoorn) blazen en langschepen van hetzelfde type als de beroemde Deense Hjortspringboot uit de ijzertijd.

Bornholm, Denemarken
Op het Deense eiland Bornholm is de klif Madsebakke bekend om zijn rotstekeningen. De grootste concentratie van Denemarken telt 14 afbeeldingen van schepen, vijf zonnekruisen, vijf voetafdrukken en vele kleine rondjes (cup and ring marks). De symbolen dateren van 1100-500 v.Chr. Rotstekeningen komen vooral op het noordelijke deel van het eiland voor.
De herontdekking

Rotstekeningen zijn populair in Scandinavië. Het ontwerp van de pictogrammen van de Olympische Winterspelen in het Noorse Lillehammer (1994) is geïnspireerd op rotstekeningen.
In 1627 publiceerde de Noorse docent Peder Alfssøn zijn schetsen van rotstekeningen in Bohuslän in Zweden.
Voor het eerst in de moderne tijd werd het Scandinavische publiek zich bewust van ‘rotskunst’ uit het verleden.
Tijdens de nationale romantiek van de 19e eeuw werd de zoektocht naar rotstekeningen opgevoerd in Noorwegen, Zweden en Denemarken.
In 1848 bracht het eerste boek over Scandinavische rotstekeningen volop speculaties teweeg over de betekenis van de mysterieuze tekens.
In de eerste helft van de 20e eeuw zagen de meeste archeologen de rotstekeningen als het product van een vruchtbaarheids- en zonnecultus uit de bronstijd.
Tegenwoordig menen veel onderzoekers dat we waarschijnlijk nooit de volledige waarheid over deze raadselachtige afbeeldingen uit het verleden zullen achterhalen.
De vele interpretaties

Rotstekeningen staan ook op vrijstaande stenen, zoals hier op een kopie van de Deense Steen van Engelstrup uit de bronstijd.
De geleerden zijn het niet eens over de betekenis van de Scandinavische rotstekeningen.
De afbeeldingen werden gemaakt lang voordat het schrift zijn intrede deed in Noord-Europa, en er zijn geen geschreven bronnen over de tekens, die daarom nog steeds in raadselen gehuld zijn.
Omdat de rotstekeningen zich soms in de buurt van bekende dierenpaden bevinden, namen deskundigen vaak aan dat het om een soort ‘jachtmagie’ ging.
Als een jager bijvoorbeeld een rendier wilde vellen, kon hij er een rotstekening van maken en het dier zo op magische wijze in zijn macht krijgen.
Een argument tegen deze theorie is dat de rotstekeningen slechts enkele diersoorten laten zien van de vele die de Scandinavische jagers op hun menu hadden staan.
Andere onderzoekers stellen dat de rotstekeningen – vooral de realistische uit de vroege steentijd – niet meer zijn dan een poging van kunstenaars uit die tijd om de wereld om zich heen af te beelden.
Weer andere geleerden beschouwen de beelden als symbolen waarvan de betekenis vandaag de dag moeilijk te doorgronden is.

Het geliefdenpaar van Vitlycke.
Het geliefdenpaar van Vitlycke
Een beroemde rotstekening uit Vitlycke in Zweden toont een liefhebbend paar in innige verbondenheid.
De vrouw heeft een paardenstaart, de man een zwaard en een erectie.
Onder het 3000 jaar oude erotische tafereel staat een ronde stip, die vermoedelijk vruchtbaarheid symboliseert.
Onderzoekers denken dat de rotstekening een heilige bruiloft voorstelt, een ritueel huwelijk tussen een man en een vrouw in de rol van godin.
Ook de landbouwtekeningen hadden mogelijk een religieuze functie.
Afbeeldingen van de zon, schepen, ploegen, vee en mannen met een erectie zijn wel geïnterpreteerd als uitingen van een cultus waarin de zon en de vruchtbaarheid centraal stonden.
Volgens deze theorie waren de rotstekeningen heilige tekens die ervoor moesten zorgen dat het graan op de velden groeide en dat mens en dier levensvatbare nakomelingen voortbrachten.
Bij grote concentraties rotstekeningen kwamen leden van zo’n cultur wellicht bijeen voor religieuze ceremonies.
Archeoloog Flemming Kaul, die rotstekeningen heeft vergeleken met afbeeldingen op scheermessen en andere voorwerpen uit dezelfde tijd, ziet rotskunst als een uitdrukking van het geloof van de bronstijd.
Een meer recente theorie is dat de rotstekeningen bezit markeerden.
Inheemse gemeenschappen gebruikten de tekens volgens deze theorie om aan te geven dat de prooidieren of het vee in een gebied hun eigendom waren.
Onderzoeker David Vogt analyseerde een groot aantal rotstekeningen uit de bronstijd bij weilanden in Østfold in Noorwegen, en volgens hem geven ze aan wie het vee en de weidegronden bezat.
Op de afbeeldingen staan krijgers met helmen en zwaarden, die het bezit van de plaatselijke hoofdman beschermden.
Elementen van de rotstekeningen

De ‘slang’ van Tanum.
De afgebeelde dieren, mensen en objecten staan vaak op zichzelf en hebben ogenschijnlijk niets met elkaar te maken.
Sommige figuren vormen echter groepen die een soort strips vormen. Zo illustreren de rotstekeningen in Alta bijvoorbeeld de jacht op kuddes rendieren.
Of een rotswand nu versierd is met een tafereel of met losstaande symbolen, bepaalde elementen komen steeds terug.

Rondjes
Cup and ring marks zijn ronde uitsparingen in het gesteente. Ze vormen de eenvoudigste en meest voorkomende rotstekeningen en maken vaak deel uit van complexe afbeeldingen, bijvoorbeeld om zonnestralen aan te geven rond een zonneteken. Ook zijn mogelijk sterrenbeelden weergegeven.

Wilde dieren
Op de rotstekeningen zijn onder meer herten, elanden, rendieren, beren, walvissen, vissen en vogels afgebeeld.

Zonnewiel/zonnekruis
Het zonnewiel of zonnekruis is een rond symbool voor de zon. Op sommige rotstekeningen wordt de zon ondersteund door een soort driepoot.

Schepen
Veel rotstekeningen bevinden zich dicht bij water, en lange vaartuigen uit de bronstijd komen vaak terug. Deze schepen hadden waarschijnlijk ook een mythische betekenis. Sommige rotstekeningen van boten bevatten ook zonnetekens – vermoedelijk een uitvloeisel van het idee dat de zon elke dag over de hemel ‘voer’.

Landbouw
Verschillende rotstekeningen tonen taferelen met door ossen getrokken ploegen. Ze houden mogelijk verband met een vruchtbaarheidsritueel, want de ploeger heeft meestal een duidelijk zichtbare fallus. Een ander landbouwmotief zijn ossenkarren met vier wielen.

Processies
Sommige rotstekeningen lijken een stoet of bijeenkomst af te beelden. Er zijn hoornblazers en krijgers met opgeheven strijdbijl.

Acrobaten
Op meerdere rotstekeningen zijn ‘acrobaten’ te zien, die over schepen springen. Dit hoorde waarschijnlijk bij een ritueel. Omdat er in het Deense Grevensvænge een beeldje uit de bronstijd is gevonden van een vrouwelijke acrobaat met touwrok, nemen archeologen aan dat de meeste van deze acrobaten jonge vrouwen voorstellen.

Voeten
Afbeeldingen van voetsporen zijn wijdverbreid in Scandinavië. Bij wijze van uitzondering is dit motief meestal op ware grootte weergegeven. Volgens een omstreden theorie maakten de voetafdrukken deel uit van een ceremonie die de overgang van kind naar volwassene markeerde.
Van rotstekeningen naar runen

Runen en drakendecoratie op de grote steen van Jelling in Denemarken uit circa 965. In de Vikingtijd spreken we niet meer van rotstekeningen.
Hoewel de overgrote meerderheid van de rotstekeningen in Zuid-Scandinavië uit de bronstijd stamt, bleef het verschijnsel tot ver in de Noordse ijzertijd (ca. 500 v.Chr.-750 n.Chr.) bestaan.
Aan het begin van onze jaartelling, een paar generaties nadat de laatste rotstekeningen waren gemaakt, deed een nieuw soort tekens zijn intrede op de Scandinavische rotsen: het runenschrift.
Maar hoewel runen ook in steen werden gekerfd, hadden deze schrifttekens in tegenstelling tot de rotstekeningen geen zelfstandige betekenis.
Ook de figuren die de Vikingen soms naast de runen op hun runenstenen kerfden, worden niet als rotstekeningen beschouwd.