Niemand had tijd om de inwoners van Çeşme te waarschuwen voor het gevaar dat 3600 jaar geleden met hoge snelheid op het havenstadje afkwam. Ver weg, in de Egeïsche Zee, was een reusachtige golf onderweg – een tsunami.
De vloedgolf verplaatste zich diep onder het zeeoppervlak met zo’n 500 km/h. De bootjes op zee merkten er vrijwel niets van – hooguit een lichte deining.
Pas toen de vloedgolf het ondiepe water bij Çeşme, in het huidige Turkije, bereikte, kwam het onzichtbare monster naar boven. Eerst zagen de verbaasde inwoners alleen een witte rand van schuimend zeewater aan de horizon.
Maar toen kwam het gevaar naderbij. De ondiepe baai bij Çeşme had de snelheid van de golf drastisch verminderd, maar als gevolg daarvan waren de golven nu 5 meter hoog geworden.
Al snel werd de omvang van de ramp duidelijk – de hele stad Çeşme werd verzwolgen door het nietsontziende zeewater. En er was geen ontsnappen aan.
De immense golf rolde over het strand en ging verder richting de stad, die amper 100 meter verderop lag. En daar stond een jongeman van ongeveer 18 jaar.
Misschien probeerde hij te vluchten, of hoopte hij dat de verdedigingsmuur van de stad hem tegen het water zou beschermen. Dat weten we niet. We weten wel dat de woeste zee het laatste was dat hij zag.
Het skelet van de jongeman in Çeşme werd gevonden onder meters aarde en puin.
Toen archeologen in 2021 zijn skelet vonden in de ruïnes van Çeşme stonden ze perplex. Volgens opgravingsleider Vasıf Şahoğlu is de jongen gestorven tijdens een van de meest verwoestende natuurrampen uit de oudheid: de vulkaanuitbarsting op het Griekse eiland Thera, dat meer dan 200 km ten zuidwesten van Çeşme ligt en nu Santorini heet.
De uitbarsting was zo hevig dat het eiland gedeeltelijk in zee verdween, wat misschien de inspiratie was voor de legende over Atlantis.
De ramp veroorzaakte vloedgolven die waarschijnlijk hebben bijgedragen aan de ondergang van de Minoïsche cultuur op Kreta.
De enorme golven moeten aan duizenden mensen langs de oostelijke Middellandse Zee het leven hebben gekost. Toch hadden wetenschappers geen enkel slachtoffer gevonden – tot nu.
Kreta werd mediterrane grootmacht
In de eeuwen voor de vulkaanuitbarsting op Thera was het eiland een belangrijk transportknooppunt voor een van de meest geavanceerde beschavingen uit de bronstijd: die van de Minoïsche zeevaarders.
De Minoïsche cultuur bereikte rond 2000 v.Chr. haar hoogtepunt op het eiland Kreta. Uit archeologisch onderzoek blijkt dat Kreta in die tijd het centrum was voor de handel in koper van de Griekse eilanden en tin uit Klein-Azië. Dit waren de twee voornaamste bestanddelen van brons, het meest gewilde materiaal uit die tijd.
De metaalhandel maakte de inwoners van Kreta steenrijk en overal werden monumentale paleizen gebouwd, bijvoorbeeld in Malia, Phaistos en Knossos.
Op deze muurschildering uit de stad Akrotiri zien we onder andere hoe een Minoïsche vloot in formatie vaart.
Minoërs trekken massaal naar het mooie Thera
Het eiland Thera was van cruciaal belang voor de Minoërs op Kreta. Hier konden hun vrachtschepen voor anker gaan op weg van en naar de Egeïsche Zee in het noorden en Klein-Azië in het oosten.
Ook 6000 jaar geleden lokten het milde klimaat en de visrijke wateren veel mensen naar Thera. In die tijd vormde het eiland een bijna gesloten hoefijzer rond het vulkaaneiland in de baai.
Misschien was die goed beschermde baai ook de reden dat de Minoërs rond 2000 v.Chr. naar het eiland kwamen. De hoofdstad, Akrotiri, werd een rijke handelsstad. Kooplieden die tussen de Egeïsche Zee en Kreta reisden, legden aan in de haven om handel te drijven.
De vondst van mallen wijst erop dat Thera een belangrijk knooppunt was voor de handel in koper, dat samen met tin de legering brons vormt. Het eiland werd rijk – Akrotiri had een riolering en de stenen huizen waren versierd met kleurrijke muurschilderingen.
Vlak voor de vulkaanuitbarsting van ongeveer 1600 v.Chr. was Thera verlaten. Onder de dikke laag vulkanisch as hebben archeologen van alles gevonden, van achtergelaten meubels tot grote kruiken. Maar tot nog toe geen mensen.
Toen de archeoloog Arthur Evans begin 20e eeuw het paleis van Knossos opgroef, vond hij unieke muurschilderingen van o.a. jonge mannen en vrouwen die salto’s maken over enorme stieren.
Deze muurschilderingen en vondsten van symbolische stierenhoorns wijzen erop dat er op Kreta een wijdverbreide stierencultus was. De bijzondere cultus en het doolhof aan gangen in het paleis van Knossos deden Arthur Evans denken aan de Griekse mythe over koning Minos van Kreta, wiens vrouw een zoon kreeg die half mens, half stier was.
Volgens de mythe sloot koning Minos het monster, de Minotaurus, op in een doolhof in het paleis. Dit was de reden dat Evans zijn nieuwe cultuur ‘Minoïsch’ noemde.
Een van de beroemdste muurschilderingen uit Knossos laat Minoïsche acrobaten zien die salto’s maken over een stier.
Vanwege de gunstige ligging van Kreta konden de Minoërs handel drijven met de Grieken op het vasteland, de Egyptenaren en volkeren in het Midden-Oosten. Kreta groeide daarom al snel uit tot een handelsimperium met een machtige vloot die over de hele oostelijke Middellandse Zee voer.
Tijdens hun reizen stichtten de Minoërs steden en handelsposten op de Griekse eilanden. De belangrijkste lag ongeveer 140 kilometer ten noorden van Kreta op het eiland Thera.
Hier ontstond de stad Akrotiri, met huizen, muurschilderingen en geplaveide straten in Minoïsche stijl. Rond 1600 v.Chr. telde de stad ongeveer 30.000 inwoners.
Maar diep onder de grond van Thera lag een ramp op de loer.
Thera was tikkende tijdbom
Toen de Minoërs zich op Thera vestigden, hadden ze geen idee dat het eiland op de breuklijn lag van twee grote tektonische platen – de Afrikaanse en de Euraziatische. Deze platen hadden in het verleden al enorme aardbevingen en vulkaanuitbarstingen veroorzaakt.
Midden in de azuurblauwe baai, waar Minoïsche schepen dagelijks voor anker gingen, lag een eilandje met de resten van een oeroude vulkaan. Hij was al eeuwenlang niet uitgebarsten, dus de inwoners wisten niet dat ze boven op een gigantische bom woonden.
‘De hete bronnen die al eeuwen op het eiland lagen, werden ineens veel heter.’ De Deense geoloog Walter Ludwig Friedrich over Thera, vlak voor de vulkaanuitbarsting.
Volgens Walter Ludwig Friedrich, geoloog aan de Deense universiteit van Aarhus, werden de bewoners in de maanden voor de uitbarsting wel gewaarschuwd.
‘De hete bronnen die al eeuwen op het eiland lagen, werden ineens veel heter. Ook vonden er regelmatig aardbevingen plaats,’ zegt hij tegen HISTORIA.
Het team van Friedrich ontdekte als eerste dat de vulkaan niet op het eiland Thera lag, maar op een eiland in de baai, dat door het sikkelvormige Thera werd omringd.
Archeologen doen al meer dan 150 jaar opgravingen in Akrotiri, het Pompeï van de bronstijd. Maar in tegenstelling tot de Romeinse vulkaanstad hebben ze hier nog geen enkel slachtoffer gevonden.
‘We denken dat de Minoërs op tijd zijn gevlucht,’ legt Friedrich uit.
Volgens de geoloog werd de uitbarsting waarschijnlijk voorafgegaan door lawaai en gerommel van de vulkaan, ‘zodat ze gewaarschuwd waren,’ aldus Friedrich.
In Akrotiri hebben archeologen trappen en muren gevonden die door de aardbevingen zijn ingestort.
In de hoofdstad van Thera, Akrotiri, vonden archeologen grote huizen en geplaveide straten. De huizen lagen bedolven onder een dikke laag puimsteen en vulkanische as.
Misschien zijn de Minoërs tijdens de beginfase van de uitbarsting vertrokken, toen het lawaai werd gevolgd door een enorme kolom van gloeiende as, gas en puimsteen die uit de vulkaan omhoog schoot. De wind blies de aswolk oostwaarts tot aan de Turkse kust.
Uit opgravingen in Akrotiri blijkt dat inwoners voedsel en andere bezittingen verzamelden voordat ze op de vlucht sloegen.
Toen brak de hel los.
Vloedgolf op weg naar Klein-Azië
In tegenstelling tot bijvoorbeeld de uitbarsting van de Vesuvius, die in 79 n.Chr. de Romeinse stad Pompeï verwoestte, zijn er geen beschrijvingen van de uitbarsting van de Thera. Maar op het eiland getuigt een 60 meter dikke laag puimsteen van de omvang van de ramp.
Volgens experts scoorde de uitbarsting op Thera een 7,1 op de VEI – een logaritmische index die de hoeveelheid uitgestoten lava en gas meet. Ter vergelijking: de Vesuvius scoorde slechts een 5. Dat betekent dat de uitbarsting op Thera meer dan 100 keer krachtiger was en dus een van de meest verwoestende uitbarstingen uit de geschiedenis.
Geologen weten niet precies wat er gebeurd is. Maar het is duidelijk dat de gigantische kolom as en puimsteen die de lucht in werd geblazen een hoogte van wel 40 kilometer bereikte.
VIDEO: Tsunami’s in de Middellandse Zee
Hoe de uitbarsting van de Thera precies verliep, is niet bekend. Maar uit de lagen as en puimsteen die de vulkaan heeft achtergelaten, hebben geologen de ramp stap voor stap kunnen reconstrueren.
Naarmate de kolom hoger en hoger werd, koelde hij af en konden de miljoenen tonnen as en puimsteen niet langer in de lucht blijven hangen. De enorme zuil stortte boven het eiland in en rolde als een razendsnelle lawine langs de randen van de vulkaan naar beneden, de zee in.
Ongeveer op hetzelfde moment begon de vulkaankrater te scheuren. Hierdoor stroomde zeewater de gloeiend hete vulkaan in. Het contact tussen het water en het duizenden graden hete magma veroorzaakte hevige explosies. Warme klodders lava met een doorsnede van 1 meter werden de lucht in geslingerd en verwoestten de stad Akrotiri – die 10 kilometer verderop lag.
Uiteindelijk was er zoveel materiaal de vulkaan uit geslingerd, dat de magmakamer en de krater instortten. Het zeewater kon nu ongehinderd de vulkaan binnenstromen en veroorzaakte een gigantische explosie die Thera in drie stukken scheurde.
Thera is tegenwoordig opgedeeld in de eilanden Santorini, Thirasia en Aspronisi. In het midden van de baai liggen twee kleine vulkanen.
Waarschijnlijk veroorzaakten de ingestorte askolom en de lawine de eerste en grootste van minstens vier tsunami’s. Hierdoor kwam een onvoorstelbare hoeveelheid zeewater in beweging, wat een gigantische vloedgolf veroorzaakte richting Çeşme, 227 kilometer verderop langs de Turkse oostkust.
Golf verzwelgt jongeman
Rond de tijd van de uitbarsting van Thera was het kustplaatsje Çeşme-Bağlararası, bij de huidige stad Çeşme, het centrum van de regionale handel. Toen archeoloog Vasıf Şahoğlu van de universiteit van Ankara in 2009 begon met zijn opgravingen in het gebied, had nog niemand een slachtoffer van de ramp gevonden.
De eerste vondsten – goed bewaarde huizen en wegen – wezen ook niet op een enorme catastrofe. Maar toen kwamen de eerste tekenen: omgevallen muren, lagen as, verbrijzelde kleipotten en heel veel schelpen.
Toen de onderzoekers de aslagen bestudeerden, vonden ze kleine stukjes glas, wat typerend is voor een vulkaanuitbarsting. Uit koolstof 14-analyses van organisch bodemmateriaal bleek dat de ramp niet later dan 1612 v.Chr. had plaatsgevonden.
Dat jaartal komt overeen met de datering van de vulkaanuitbarsting door Walter Ludwig Friedrich. Op Thera vonden Friedrich en zijn team in 2006 de verkoolde resten van twee olijfbomen in een dikke laag puimsteen. De bomen werden gedateerd op 1613 v.Chr., plus of min 13 jaar.
‘Dat is op dit moment de meest directe en nauwkeurige datering die we hebben,’ zegt Friedrich.
De grootste doorbraak voor Şahoğlu en zijn team in Çeşme kwam toen hij in 2021 het skelet van een jonge man vond, bedolven onder een dikke laag puin en modder. De dode man lag met zijn gezicht naar beneden en had verwondingen die vergelijkbaar zijn met de wonden van recente tsunamislachtoffers die worden meegesleept tussen het puin.
Dit, samen met de vondst van slakkenhuizen, schelpen en plankton uit de zee, overtuigde Şahoğlu ervan dat ze het eerste slachtoffer van de vulkaanuitbarsting van Thera hadden gevonden.
‘Het was uiteindelijk niet de hoogte van de tsunami, maar het volume dat het stadje verwoestte.’ Archeoloog Vasıf Şahoğlu over de vloedgolf bij Çeşme
Vlakbij het 18-jarige slachtoffer lag een hond in een ingestorte deuropening. In de laag boven de man had iemand een gat gegraven. Misschien een overlevende die na de ramp op zoek ging naar vrienden of familie. De opgraving werd echter 1 meter boven het lichaam van de jongeman gestaakt.
Wetenschappers weten niet precies hoe hoog de tsunami was, maar ze schatten ongeveer 5 meter.
‘Het was uiteindelijk niet de hoogte van de tsunami, maar het volume dat het stadje verwoestte,’ vertelt Şahoğlu aan HISTORIA.
‘De stad ligt niet in de richting van de tsunami, die uit het zuiden kwam. In plaats daarvan kwam de tsunami de baai binnen, en omdat die afgeschermd is, nam de kracht enorm toe. Het volume werd groter en dus ook vernietigender,’ legt hij uit.
Çeşme werd verlaten
Uit het onderzoek van Şahoğlu blijkt dat Çeşme door minstens vier tsunami’s werd getroffen. De eerste en grootste ramde de verdedigingsmuur en de gebouwen erachter met zo’n kracht dat de muren instortten en de jongeman om het leven kwam.
Een paar uur later kwam de tweede golf, en even later een derde, kleinere tsunami. Toen de zee weer kalmeerde, keerden sommige mensen terug om te zoeken naar overlevenden.
Maar de rust was van korte duur. Na een paar dagen kwam een laatste, krachtige tsunami, die de gaten die de wanhopige bewoners hadden gegraven weer vulde met aarde en modder.
Afgezien van Çeşme hebben wetenschappers tot nog toe zes plaatsen gevonden met duidelijke sporen van een tsunami – drie verder naar het zuiden langs de Turkse kust, en drie in het noordoosten van Kreta.
‘We weten zeker dat er langs de hele Egeïsche Zee nog veel meer slachtoffers te vinden zijn.’ Archeoloog Vasıf Şahoğlu over de slachtoffers van de Thera-vulkaan
Archeologen hebben hier echter nog geen slachtoffers gevonden, ook al moeten de metershoge golven duizenden mensen langs de oostelijke Middellandse Zee het leven hebben gekost. Volgens één theorie werden de slachtoffers die niet in zee zijn verdwenen in massagraven gelegd, en die zijn nog niet gevonden.
Maar Vasıf Şahoğlu twijfelt er niet aan dat ze in de toekomst zullen opduiken.
‘We weten zeker dat er langs de hele Egeïsche Zee nog veel meer slachtoffers te vinden zijn.’ We denken ook dat er al veel zijn gevonden, maar dat ze nog niet in verband zijn gebracht met deze catastrofe.’
Volgens de archeoloog had de ramp ook langdurige gevolgen voor Çeşme. In de maanden na de uitbraak kon er waarschijnlijk niet gevist worden in de Egeïsche Zee door de enorme hoeveelheid puimsteen, bomen en ander puin dat in zee dreef. Het zoute zeewater had ook de landbouwgrond langs de kust verwoest.
Na de ramp werd Çeşme minstens 100 jaar verlaten. En dit stadje was niet eens het zwaarst getroffen.
Volgens Plato verdween Atlantis in zee na vloedgolven en aardbevingen. Zijn beschrijving lijkt op de ondergang van Thera.
Gescheurd eiland was misschien Atlantis
Volgens de Griekse filosoof Plato verdween het machtige Atlantis in zee. Veel mensen denken daarom dat Thera hetzelfde is als dit mythische eilandenrijk.
Rond 360 v.Chr. schreef de filosoof Plato in zijn dialogen Critias en Timaeus over het verdwenen eilandenrijk Atlantis. Volgens Plato leefde hier een machtige beschaving die met een enorme vloot heerste over de zeeën.
Plato vertelt ook dat Atlantis een geavanceerde en extravagante architectuur had – dus toen archeologen in de 19e eeuw op Thera grote gebouwen met meerdere verdiepingen en kleurrijke muurschilderingen vonden, dachten ze dat ze Atlantis hadden gevonden.
En er zijn inderdaad overeenkomsten. Plato beschrijft onder andere dat Atlantis bestond uit cirkels van zee en land die elkaar afwisselden. Dat lijkt op Thera, dat oorspronkelijk als een cirkel rondom het vulkaaneiland in de baai lag. Ook de ondergang van het eiland, volgens Plato de straf voor de hoogmoed van de inwoners, doet denken aan het lot van Thera.
‘Later waren er ongekende aardbevingen en overstromingen (...). Ook het eiland Atlantis is door de zee verzwolgen en verdwenen,’ schrijft Plato.
Zelfs nu nog heeft de theorie dat Thera hetzelfde is als Plato’s Atlantis veel aanhangers.
Sceptici wijzen echter op enkele haken en ogen van de theorie. Een daarvan is dat Plato schrijft dat het eiland 9000 jaar vóór zijn tijd verdween, terwijl Thera pas 1200 jaar voor Plato werd getroffen door de rampzalige vulkaanuitbarsting.
Plato schrijft ook dat Atlantis in de Atlantische Oceaan lag. En Thera ligt in de oostelijke Middellandse Zee. Toch is Thera nog steeds een van de beste kandidaten om het legendarische Atlantis te zijn.
Ondergang van de Minoïsche cultuur
In de maanden na de uitbarsting blokkeerde het as in de atmosfeer het zonlicht, wat waarschijnlijk leidde tot hongersnood in de wijde omgeving van Thera. Er is as gevonden onder het ijs van Groenland, en teksten uit de Chinese Qin-dynastie vertellen over hongersnood, overstromingen en droogte in de 17e eeuw v.Chr.
De Minoïsche cultuur op Kreta, 140 kilometer ten zuiden van Thera, werd het zwaarst getroffen. Volgens berekeningen duurde het slechts 13 minuten voordat de eerste tsunami de noordkust van Kreta bereikte. De archeoloog Alexander MacGillvray schat dat de ramp alleen al in de kustgebieden van Kreta zo’n 30.000 mensen het leven heeft gekost.
Het paleis in de hoofdstad Knossos lag 60 meter boven de zeespiegel en werd niet direct getroffen, maar gedeeltelijk verwoest door aardbevingen. Ook al overleefden de Minoërs de vulkaanuitbarsting en de tsunami’s, de dagen van hun cultuur waren geteld.
Minoërs lieten eeuwige herinneringen achter
Op Minoïsche muurschilderingen en zegels staat hun beroemde stierenacrobatiek.
In Knossos op het eiland Kreta vond de archeoloog Arthur Evans een beeldje van een godin of priesteres.
De vondsten op Kreta laten zien dat de Minoërs soms best veel op ons leken. Dit is een kleibeeldje van een kind op een schommel.
Deze 26 centimeter hoge stierenkop is een van de beroemdste uit Knossos. Hij is gemaakt van speksteen, parelmoer en jaspis.
Net als in Çeşme verontreinigde het zoute water van de tsunami’s waarschijnlijk de landbouwgrond langs de kust en de lokale waterbronnen. Het allerergste was echter het verlies van een groot deel van de Minoïsche vloot, die ten onder ging in de enorme golven.
En hoewel de schepen binnen enkele jaren konden worden vervangen, werd de grootste economische troef van de Minoërs, het eiland Thera, weggevaagd.
‘Dat was een enorm verlies. Vóór de uitbarsting was Thera een belangrijke handelspost in de Egeïsche Zee, maar ineens was die verdwenen,’ legt Walter Ludwig Friedrich uit.
Ook werden waarschijnlijk veel andere havensteden waar de Minoërs handel mee dreven geheel of gedeeltelijk verwoest.
De koningen van Kreta konden dus de reputatie van de Minoërs als grootmacht in de Middellandse Zee niet langer waarmaken. Op het Griekse vasteland slepen hun concurrenten, de Myceners, alvast hun zwaarden.
Rond 1450 v.Chr. vielen ze Kreta binnen en namen ze het eiland over. De Myceners verdrongen de Minoïsche cultuur en in de 350 jaar daarna verdwenen de Minoërs uit de wereldgeschiedenis.
Knossos was het grootste paleis van Kreta en bleef lange tijd een belangrijke machtsbasis.
Paleizen op Kreta gingen in rook op
In de eeuwen na de vulkaanuitbarsting op Thera werden alle Minoïsche paleizen op Kreta verwoest. Wie hier verantwoordelijk voor is, blijft een raadsel.
Na de vulkaanuitbarsting op Thera wisten de Minoërs op Kreta hun beschadigde paleizen en steden weer op te bouwen.
De paleizen waren belangrijk omdat hier waarschijnlijk het regionale bestuur zat. Misschien hadden ze ook hun eigen heersers. Hoe dan ook, de rust duurde niet lang.
In de 15e eeuw v.Chr. werden alle grote paleizen op het eiland, op Knossos na, verwoest door branden. Ook werden veel dorpen in puin gelegd. Wie er achter deze aanvallen zat, is nog steeds niet duidelijk.
Eén theorie is dat de eilandbewoners in opstand kwamen tegen hun heersers, omdat ze na de ramp niet iedereen meer konden voeden.
Een andere theorie stelt dat de vernietiging het gevolg was van een invasie vanaf het Griekse vasteland, waar de oorlogszuchtige Myceners de Minoërs al langer het vuur na aan de schenen legden.
Uit opgravingen blijkt ook dat de Myceners eind 15e eeuw vrijwel alle belangrijke nederzettingen op Kreta hadden ingenomen. Rond 1300 v.Chr. werd het paleis van Knossos als laatste verwoest en verlaten.