De kennis van de unieke legering van koper en tin waaruit brons ontstaat, verspreidde zich met een slakkengang.
Het duurde maar liefst 1500 jaar voordat het magische recept van brons van de bakermat in het Midden-Oosten tot in Noord-Europa was doorgedrongen.
Hier vind je een tijdlijn van de bronstijd, foto’s van enkele van de meest opzienbarende vondsten van brons en het recept van brons.
Wanneer was de bronstijd?
Aan het eind van de steentijd verscheen er een nieuw door de mens gemaakt materiaal: brons, een legering van de metalen koper (circa 90 procent) en tin.
Al snel versloegen goudbruine bronzen wapens de veel zwakkere wapens van steen en bot.
Een nieuw tijdperk, de bronstijd, was aangebroken – rond 3500 v.Chr. in het Midden-Oosten en rond 2000 v.Chr. in onze contreien.
Mensen uit de bronstijd verhandelden goederen over grote afstanden, en strak geleide legers vochten om grondstoffen.
Omstreeks 500 v.Chr. omarmden de bewoners van West- en Noord-Europa de volgende innovatie uit het Midden-Oosten – ijzer– en maakte de bronstijd plaats voor de ijzertijd.
Kopertijd vóór bronstijd?
Koper is element nummer 29 in het periodiek systeem met het symbool Cu. Chili bezit de grootste kopervoorraad op aarde; in de oudheid kwam het vooral van Cyprus. Op de afbeelding een oude kopermijn op Cyprus.
Het metaal koper komt voor in gesteenten in onder meer Spanje, de Alpen, Turkije en Cyprus (de naam Cyprus betekent zoiets als ‘kopereiland’).
Aan de oostkant van de Middellandse Zee werd al na 5000 v.Chr. geëxperimenteerd met het maken van koperen bijlen.
Sommige historici spreken daarom van een kopertijd, die voorafging aan de bronstijd.
De relatief broze koperen voorwerpen werden echter slechts beperkt gebruikt.
Tijdlijn van de bronstijd
Europa en het Midden-Oosten
Tegenwoordig kun je in een paar uur van het Midden-Oosten naar Noord-Europa reizen. In de bronstijd was dat wel even anders.
Vóór 3500 v.Chr.
Er is geen precieze plaats aan te wijzen waar de bronslegering is uitgevonden. De eerste archeologische overblijfselen van brons zijn gevonden in Anatolië en de Balkan.
3500 v.Chr.
De techniek van het bronsgieten slaat over naar Griekenland, Cyprus, Palestina, Israël en Syrië.
3000 v.Chr.
Bronsvondsten in Egypte, Italië, de Alpen en Zuid-Spanje.
3000 v.Chr.
Brons in Egypte, Italië, Alpen, Zuid-Spanje.
2500 v.Chr.
Brons rond de Zwarte Zee, in de rest van Spanje, Frankrijk en Groot-Brittannië (behalve Zuid-Engeland).
1700 v.Chr.
Brons in Denemarken, Zuid-Zweden, Nederland, Noord-Duitsland en nu ook Zuid-Engeland.
Tin maakte het koper sterk
Het smeltpunt van brons is ruim 900 °C. Het smeltpunt van koper zonder tin is echter 1083 °C.
Brons werd gemaakt door koper en tin te verhitten.
Koper smelt bij 1083 °C, maar er is slechts 231,9 °C nodig om tin te smelten.
Bronsmakers hoefden dus slechts hout te sprokkelen en een gewoon kampvuur te stoken, waarbij de temperatuur 1400 °C kan bereiken.
De vloeibare metalen werden in de juiste verhouding met elkaar gemengd. Tin vormde circa 10 procent.
Het brons werd vervolgens in mallen gegoten. Als het metaal was afgekoeld, konden de bronzen voorwerpen uit de mallen worden gehaald.
Vindplaatsen van tin in Europa
Tin is een zeldzamer metaal dan koper. In de bronstijd werd het dan ook over grote afstanden vervoerd.
Tin was veel zeldzamer dan koper en moest vaak uit diepe mijnen worden gehaald.
In Europa waren vooral Cornwall in Groot-Brittannië en het Harzgebergte in Duitsland belangrijke vindplaatsen van het metaal. Mensen in Scandinavië en andere plaatsen waar weinig tin en koper voorhanden waren, moesten de metalen kopen, vaak in ruil voor barnsteen of schapenwol.
De aard van het brons kan van plaats tot plaats verschillen. Brits brons was bijvoorbeeld vaak zeer rijk aan tin.
Waar het tin voor de eerste bronsproductie in Klein-Azië vandaan kwam, is lang een van de grote mysteries van de archeologie geweest.
Meer recent zijn er sporen van tin gevonden in Turkije. Dit suggereert dat er wel degelijk mijnen waren in deze regio, maar dat ze waarschijnlijk in de bronstijd zijn uitgeput.
Vijf fantastische vondsten uit de bronstijd
De bronzen Hemelschijf van Nebra (Duitsland, ca. 1600 v.Chr.)
De bronzen Hemelschijf van Nebra is een almanak met hemellichamen. De kunstenaar geeft blijk van een aanzienlijke kennis van de astronomie.
Zonnestrijdwagen (Denemarken, ca. 1400 v.Chr.)
De figuur, gevonden in een Deens moeras, stelt een goddelijk paard voor dat de zon over de hemel trekt.
Graf van Toetanchamon (Egypte, 1323 v.Chr.)
Niet al wat er blinkt is brons. Zelfs in de bronstijd was goud meer waard dan brons. Toetanchamons vergulde dodenmasker is een van de beroemdste archeologische vondsten ter wereld. Hoewel het masker van de Egyptische farao van goud was, moet het graf van Toetanchamon toch worden aangemerkt als bronstijdgraf.
Bronsdepot van Heppeneert (800 v.Chr.)
De bronzen schat van Heppeneert in het huidige België omvat 47 bijlen en een lanspunt, allemaal van brons. Deze objecten werden rond 800 v.Chr. begraven, wellicht voor rituele doeleinden.
Veksøhelmen (Denemarken, ca. 800-1000 v.Chr.)
De twee gehoornde bronzen helmen zijn waarschijnlijk gemaakt in Zuid-Europa. Deze iconische vondst uit de bronstijd kan hebben bijgedragen aan de wijdverbreide, maar onjuiste opvatting dat ook de Vikingen gehoornde helmen droegen.
Bronssmeden ontwikkelden het zwaard
Aan het begin van de Europese bronstijd leken de wapens nog op die uit het stenen tijdperk.
Krijgers beschoten vijanden van een afstandje met pijl-en-boog en hakten op ze in met speren, dolken en knotsen.
Een bijzonder wapen was de dolkstok: een scherpe punt die loodrecht op een stok stond, ongeveer zoals de kop van een bijl.
Gewone bijlen waren er in de bronstijd in overvloed, maar experts denken dat ze vooral een gereedschap waren om bijvoorbeeld bomen om te hakken en alleen in uitzonderlijke gevallen als wapen dienden.
Een schild uit de bronstijd uit de Thames in Engeland, gedateerd op 1200 tot 900 v.Chr.
Dolken behoorden tot de eerste wapens die in brons werden gegoten.
Op Cyprus is een 15 centimeter lange bronzen dolk gevonden uit circa 2500 v.Chr.
In de eeuwen daarna verschenen er in Europa bronzen dolkstokken, en rond 1800 v.Chr. kwamen de eerste bronzen speerpunten.
De nieuwe metaallegering vaagde alle andere materialen echter niet weg: vooral pijlpunten werden nog lang van vuursteen gemaakt.
Schilden uit de bronstijd waren ook meestal van hout en leer.
Pas laat in het tijdperk waren bronssmeden in staat brons te produceren dat zo dun was dat het een beschermende buitenlaag op een schild kon vormen.
Twee bronzen zwaarden uit Denemarken (ca. 1600 v.Chr.). Eén rechte en één van het zeldzamere kromme type.
Het zwaard is de grootste uitvinding van de bronstijd.
Rond 1700 à 1600 v.Chr. verschenen de eerste bronzen zwaarden in Europa.
Hoewel krijgers nu een licht en effectief wapen hadden voor man-tot-mangevechten, deed het klassieke zwaardgevecht pas in de ijzertijd zijn intrede.
Experimenten met bronzen zwaarden hebben aangetoond dat ze te slap zijn om een ander zwaard telkens te pareren.
Slag bij de Tollense
Op ongeveer deze plek, aan de rivier de Tollense in Mecklenburg-Voor-Pommeren, vond de Slag aan de Tollense plaats.
Rond 1250 v.Chr. gingen twee legers de strijd aan in het Tollensedal in het huidige Duitsland.
Volgens historici namen zo’n 4000 krijgers deel aan de slag, die beschouwd wordt als een van de grootste uit de bronstijd.
Archeologen hebben de resten van 140 zwaargewonde mannen blootgelegd en een aantal wapens gevonden, waaronder twee houten knuppels en pijlpunten van zowel vuursteen als brons.
Volgens één theorie versloeg een leger met effectieve bronzen wapens bij de rivier de Tollense een leger met ouderwetse wapens uit de steentijd, waardoor ook hier de bronstijd aanbrak.
Het einde van de bronstijd
Tussen 1200 en 1150 v.Chr. verdween een aantal culturen in het oostelijke Middellandse Zeegebied.
De bloeiende handel in het gebied viel stil, grote steden werden platgebrand en de Griekse schrijftaal Lineair B werd vergeten.
De rampspoed viel samen met een reeks aanvallen van de ‘Zeevolken’, mysterieuze piraten die onder meer in Egyptische inscripties worden genoemd.
Geologisch onderzoek heeft aangetoond dat de regio ook werd getroffen door een reeks aardbevingen en een droogte die zo’n 300 jaar aanhield.
Op deze manier verdwenen onder meer de Hittieten, de Myceners en de laatste Minoërs op Kreta.
De machtige rijken Egypte en Babylonië overleefden het en herrezen na de rampjaren.
Culturen van de bronstijd
Egypte (na ca. 3100 v.Chr.)
In de bronstijd was het land aan de Nijl een centrum van cultuur. Hoewel de farao’s af en toe hun macht moesten afstaan aan vreemde volkeren, bleef de Egyptische cultuur intact, met haar indrukwekkende piramiden, hiërogliefen en weelderige kunstwerken. De Egyptenaren waren ook goede brouwers en dronken bier bij religieuze feesten.
Minoërs (ca. 3100-1450 v.Chr.)
De Minoïsche beschaving ontstond op het eiland Kreta. Hier beheerste een reeks koningen de handel in het oostelijke Middellandse Zeegebied. Bij wijze van sport sprongen jonge Minoërs over de rug van stieren. Na de val van deze gemeenschap werden de Myceners van het Griekse vasteland de dominante cultuur van Europa.
Hittitische Rijk (1600-1178 v.Chr.)
De Hittieten waren een machtsfactor in Anatolië (het Aziatische deel van Turkije). Hun snelle, door paarden getrokken strijdwagens bezorgden hun successen op het slagveld. Uit analyse van Hittitische kleitabletten met spijkerschrift is gebleken dat het Hittitisch een Indo-Europese taal was, in de verte verwant aan onder meer het Nederlands, Engels en Frans.
Babylonië (1894-732 v.Chr.)
Babylon was de hoofdstad van een machtig rijk tussen de rivieren de Eufraat en Tigris in het huidige Irak. De Babyloniërs bouwden grote tempels voor hun goden, schreven in spijkerschrift op kleitabletten en werden in de strijd geleid door machtige koningen als Hammurabi (regeertijd ca. 1810-1750 v.Chr.).
Indusvallei (3300-1300 v.Chr.)
De culturen van het huidige Pakistan en India kenden schrijftalen en nederzettingen met riolering. De grootste steden waren Harappa en Mohenjo-daro.
Shang-dynastie (1600-1045 v.Chr.)
Tijdens de tweede Chinese dynastie (die op de Xia-dynastie volgde) werden de eerste Chinese tekens geschreven op orakelbotten – schildpadschilden die verhit werden tot ze barstten. Uit de orakelbotten werd de toekomst afgelezen.
Olympische geschiedenis: Bronzen medaille was nummer 2
De winnaars van de Olympische Spelen in het oude Griekenland kregen geen medailles, maar werden gekroond met een olijfkrans.
Bij de eerste moderne Olympische Spelen in Athene in 1896 kregen de winnaars van de verschillende disciplines een olijftak en een zilveren medaille.
De op een na beste atleten kregen een lauwertak en een koperen of bronzen medaille.
Pas bij de Olympische Spelen van 1904 in St. Louis in de VS werd het huidige medaillesysteem ingevoerd: goud voor de winnaar, zilver voor de tweede plaats en brons voor de derde plaats.