Vikingvrouw reisde de wereld rond
Het is een voorjaarsdag, iets na het jaar 1000. Rillend van de honger en kou zit de 15-jarige Gudríd Thorbjarnardóttir op een rots in de zee ten zuiden van Groenland uit te kijken naar schepen. Gudríd was op weg over de Atlantische Oceaan met een groot schip vol Noors hout voor de Groenlandse Vikingen. Maar de noordelijke vaarwateren zijn verraderlijk en een paar dagen geleden is het schip tijdens een storm op een rif gelopen.
Met 14 andere schipbreukelingen probeert Gudríd de moed erin te houden, al zijn veel van hun reisgenoten met het schip ten onder gegaan. Zij zullen nooit aankomen in de Scandinavische kolonie op Groenland.
Dan komt er een langschip uit de mist opdoemen. Gudríd hoopt op redding en begint te roepen om de aandacht van de kapitein te trekken.
Rond 1000 zette Leif de Gelukkige als eerste Europeaan voet in Amerika.
Volgens de Saga van de Groenlanders werden de schipbreukelingen op de rots gevonden door niemand minder dan Leif de Gelukkige, die op weg naar huis was vanuit Vinland – het land in het westen dat hij had ontdekt en dat we nu Amerika noemen. Gudríd en de andere overlevenden worden opgehaald met een boot, en Leif neemt hen mee naar Groenland. De 15 zijn blij dat ze de Vikingkolonie bereikt hebben, maar zijn er slecht aan toe, en de meesten overleven de winter niet.
Gudríd is echter niet zomaar klein te krijgen. Ze kan niet wachten op nieuwe avonturen, en de verhalen van Leif over de onbekende, nieuwe wereld blijven door haar hoofd spoken.
De Vikingen en hun nakomelingen bouwden o.a. kerken, waarvan de ruïnes nog te zien zijn op Groenland.
Waarzegster voorspelt Gudríds reizen
In 925 brak een nieuw tijdperk in de verkenning van de wereld aan toen de Viking Erik de Rode met 25 schepen vanuit IJsland naar het westen voer, richting het pas ontdekte Groenland. Dat eiland zou zijn naam hebben gekregen van Erik, die IJslandse schapenboeren wilde stimuleren zich er te vestigen.
In deze tijd kwam Gudríd Thorbjarnardóttir ter wereld op de boerderij Arnarstapi in het westen van IJsland. Eerst was haar vader Thorbjörn niet van plan om mee te gaan met de expeditie van Erik de Rode, naar verluidt omdat hij zijn dochtertje niet in de steek wilde laten.
Gudríd Thorbjarnardóttir is bekend uit de Saga van de Groenlanders en de Saga van Erik de Rode. Af en toe bevatten ze tegenstrijdige informatie, maar in grote lijnen vertellen ze hetzelfde verhaal over de avontuurlijke Gudríd.
De Vikingen vestigden zich rond 985 op Groenland en verdwenen pas begin 15e eeuw van het eiland.
Het was al vroeg duidelijk dat het jonge Vikingmeisje uit was op een spannender leven dan dat van een boerin op IJsland. In de Saga van Erik de Rode wordt ze beschreven als een mooie vrouw met een sympathieke aard.
Rond haar 15e liet ze haar veilige bestaan op IJsland achter en trok ze naar de Vikingkolonie op Groenland, waar ze fantastische verhalen hoorde over Vinland.
Rond het jaar 1000 woonden er 400 of 500 mensen in de grootste kolonie van Erik de Rode op de zuidpunt van Groenland.
Ambitieuze nieuwkomers konden maar beter op goede voet staan met de stichter van de kolonie en zijn familie, onder wie Eriks zoon Leif de Gelukkige. Na de dood van zijn vader nam hij de leiding over.
‘... want je wegen leiden naar IJsland, waar een groot en goed geslacht uit je zal voortkomen.’
De eerste winter bracht Gudríd door bij een neef van Erik, en in deze magere tijd ontpopte ze zich als een geboren leider. Toen een rondreizende waarzegster de boerderij aandeed, schrok de christelijke Gudríd er niet voor terug een heidens toverwijsje te zingen om de waarzegster te helpen met haar voorspelling over de oogst.
Als dank voor het zingen werd ook Gudríds toekomst voorspeld:
‘Hier op Groenland zul je een goed huwelijk sluiten, hoewel het niet lang zal duren, want je wegen leiden naar IJsland, waar een groot en goed geslacht uit je zal voortkomen.’
Waarzegsters genoten veel aanzien in de Vikinggemeenschap en reisden vaak met een gevolg van jongere vrouwen.
Na een jaar op Groenland trouwde Gudríd – zoals de waarzegster had voorspeld – met Thorstein, een broer van Leif de Gelukkige. Ze hoopte wellicht dat hij haar naar Vinland zou brengen. En inderdaad vertrokken ze weldra, maar Thorstein was niet zo’n goede navigator als zijn broer. Het schip raakte uit koers en de opvarenden zaten een hele zomer vast bij de huidige Groenlandse hoofdstad Nuuk.
Toen ze eindelijk terugkeerden, werd Thorstein ziek en stierf hij. Diep bedroefd nam de 17-jarige weduwe haar intrek op Erik de Rodes boerderij Brattahlíd, maar het avontuurlijke bloed kroop waar het niet gaan kon.
Zonnestenen waren vermoedelijk gesneden kristallen van IJslands dubbelspaat (calciet), een doorzichtig mineraal dat licht polariseert.
Wees een zonnesteen de weg naar Amerika?
De Vikingen kenden het kompas niet en moesten naar de zon kijken bij het uitstippelen van een koers op zee. Als het bewolkt was, gebruikte de bemanning van een langschip mogelijk een zogeheten zonnesteen.
Zonnestenen zijn in raadselen gehuld, maar ze komen onder meer voor in de saga over ene Rödulf, waarin de Noorse koning Olaf de Heilige een zonnesteen gebruikt om de zon te lokaliseren aan een bewolkte hemel. Ze zouden gemaakt zijn van het mineraal IJslands dubbelspaat, waarmee onderzoekers in 2011 de zon achter de wolken wisten op te sporen.
De zonnesteen kan dus de verklaring zijn dat de Vikingen erin slaagden de Atlantische Oceaan over te steken. In 2018 maakten Hongaarse onderzoekers 36.000 computersimulaties van de Vikingtochten onder verschillende weersomstandigheden om het effect van de zonnesteen te achterhalen. Volgens hen navigeerden de Vikingen met een nauwkeurigheid van zeker 92 procent.
Zo werkt een zonnesteen
Als een langschip zich onder een bewolkte lucht bevond, waar de zon noch landbakens te zien waren, was het voor de bemanning bijna onmogelijk om een koers uit te stippelen.
Dan pakte de stuurman zijn zonnesteen en richtte die omhoog. Volgens één theorie ging het om een stuk IJslands dubbelspaat, met aan één kant een zwarte stip van bijvoorbeeld teer.
Als de zonnestralen op een kristal van IJslands dubbelspaat vallen, wordt het licht gepolariseerd en in tweeën gedeeld: dubbele breking. De Viking zag twee grijze stipjes door de zonnesteen.
De stuurman bewoog de steen langs de horizon terwijl hij erdoorheen keek. Hij hield de intensiteit van de twee stippen in de gaten, die afhankelijk van de positie sterker en zwakker worden.
Als de Viking de plek aan de hemel had gevonden waar de twee stippen precies even helder waren, wist hij dat het kristal in de richting van de zon wees. Die kon hij dan gebruiken om te navigeren.
Boezem verjaagt indianen
In de IJslander Thorfinn Karlsefni vond Gudríd uiteindelijk een man die haar reislust deelde. De koopman Thorfinn was naar Groenland gekomen voor handelswaar, vermoedelijk walrustanden, maar viel als een blok voor Gudríd. Pasgetrouwd en hoogzwanger bereidde Gudríd zich op haar 19e voor op een leven in Vinland.
Met Thorfinn regelde ze drie schepen met bemanningen en voorraden, en zodra de zee in juni ijsvrij was, zetten ze koers naar het zuidwesten.
Historici weten niet welke route Gudríd en Thorfinn namen, maar waarschijnlijk maakten ze een tussenstop in de nederzetting die Leif de Gelukkige een paar jaar eerder had gesticht in het huidige L’Anse aux Meadows op Newfoundland. In de jaren 1960 werd daar een Vikingdorp gevonden. Uit de vondst van spinwerktuigen blijkt dat er vermoedelijk een vrouw aanwezig was – mogelijk Gudríd.
Hoe het ook zij, in de nazomer bouwde het echtpaar een plaggenhut aan de kust, waar Gudríd haar zoon Snorri baarde: de eerste in Amerika geboren Europeaan.
Rond 1005 arriveerde Gudríd in Amerika met haar man Thorfinn en een gevolg van 60 mannen en vijf vrouwen.
De geleerden zijn het er nog niet over eens hoe ver zuidwaarts de Vikingen kwamen in Vinland, maar de vondst van onder meer walnootschalen uit het zuiden in L’Anse aux Meadows en beschrijvingen van de natuur in de saga’s suggereren dat Gudríd de zalmrijke rivier de Miramichi in het huidige New Brunswick in Canada heeft gezien. Daar troffen de Scandinaviërs de ‘Skraelingen’, waarschijnlijk de voorouders van de Mikmakindianen.
De indianen waren bang voor de bijlen van de Vikingen, maar de koopman Thorfinn slaagde erin de Skraelingen een stapel huiden af te troggelen voor wat rode stof. Toen de indianen een paar weken later terugkeerden, waren ze echter op oorlogspad en moesten de Vikingen de Canadese bossen in vluchten.
‘Toen ontblootte ze haar borsten en sloeg erop met het zwaard.’
Volgens de Saga van Erik de Rode wist een vrouw de indianen te verjagen nadat ze het zwaard van een gevallen Viking had opgeraapt:
‘Toen ontblootte ze haar borsten en sloeg erop met het zwaard. Daar schrokken de Skraelingen van, en ze vluchtten naar hun boten en roeiden weg.’
Vermoedelijk waren de indianen meer onder de indruk van de woede en strijdlust van deze vrouw dan van haar boezem. Hoewel ze in de saga Freydís genoemd wordt, wijzen historici erop dat de personages Freydís en Gudríd soms in elkaar overlopen. De daadkrachtige dame met het zwaard kan dus Gudríd zijn geweest.
Volgens de Saga van Erik de Rode waren de indianen geschokt door de vechtlustige opstelling van Freydís.
De betrekkingen tussen de oorspronkelijke Amerikanen en de Vikingen bleven ongemakkelijk, en er werd vaak gevochten. De Saga van de Groenlanders verhaalt dat Gudríd aan de wieg van Snorri bezoek kreeg van een indiaanse vrouw.
‘Gudríd nodigde haar uit te gaan zitten. “Ik heet Gudríd,” zei ze. De vreemde herhaalde haar woorden: “Ik heet Gudríd.”’
De twee voerden met handen en voeten een gesprek, maar werden onderbroken door tumult buiten het Vikingkamp: een Skraeling die wapens had willen stelen, was neergestoken door een van Thorfinns mannen. De indiaanse vluchtte weg, en Gudríd begon het onrustige leven in de Nieuwe Wereld zat te worden.
Na drie jaar van schermutselingen met de Amerikaanse bevolking hadden Gudríd, Thorfinn en Snorri er genoeg van. Ze zetten koers naar Groenland met een schip vol bont en hout.
Het was een hachelijke overtocht, en de twee andere schepen van de expeditie verdwenen op zee. Dat was een grote aderlating voor de dunbevolkte kolonie op Groenland, en de Scandinaviërs zouden nooit meer proberen om Amerika te koloniseren.
Vikingvrouwen stonden hun mannetje
Vergeleken met hun zusters in de rest van Europa genoten Vikingvrouwen een grote mate van vrijheid. Ze konden zich laten scheiden en bestierden de boerderij als hun man weg was. De sterksten gingen zelf de wijde wereld in.
Gudríd eindigt als non
Gudríd en haar man waren echter nog lang niet klaar met reizen. Na een kort verblijf op Groenland voeren ze door op de Atlantische Oceaan naar Noorwegen, waar ze de waren uit Vinland verkochten. Ze verdienden er een vermogen mee en keerden als welgestelden terug naar IJsland.
Rond 1010 vestigde het echtpaar zich in het noorden van het eiland, waar Thorfinn was opgegroeid. Daar baarde Gudríd haar tweede zoon. Een paar jaar later stierf Thorfinn door een onbekende oorzaak en moest de jonge moeder alleen voor haar kinderen en schapen zorgen. Maar ook dat was niet genoeg om Gudríd thuis te houden.
Zodra ze Snorri had overgedragen aan haar kersverse schoondochter, die op de boerderij kon passen, ging ze op bedevaart naar Rome, want het christendom was belangrijk geworden voor haar. Eerst voer Gudríd naar Noorwegen, waarna ze via Denemarken afzakte door Europa en de Alpen overstak.
Na een verblijf in Rome ondernam Gudríd de lange terugreis naar IJsland als vrome katholiek. Haar zoon Snorri had een kerk gebouwd bij de boerderij, waar ze tot haar dood rond 1050 woonde als non. Ze bleef echter honderduit vertellen over haar wereldreizen aan haar vele kleinkinderen.
Vandaag de dag staat Gudríd bekend als de vermoedelijk meest bereisde persoon uit de Vikingtijd, die de maatschappelijke normen dapper aan haar laars lapte en haar dromen verwezenlijkte als Vikingvrouw.
