Jonas Sjöwall Haxø
Illustratie van Vikingsymbolen

Vikingsymbolen – De verborgen betekenissen

Voor je een Vikingtattoo laat zetten, moet je misschien eerst dit lezen. Vikingsymbolen en -tekens betekenen niet altijd wat je denkt.

Net zoals wij nu een hart-emoji kunnen gebruiken om liefde uit te drukken, hadden de Vikingen ook symbolen die stonden voor bijvoorbeeld bescherming of verwantschap.

De Vikingtijd (ca. 750-1100) zat vol symbolen, tekens en figuren. Soms drukten ze iets abstracts uit, soms iets alledaags, en vaak ook allebei.

Vikingsymbolen konden verband houden met het dagelijks leven, maar ook met het bovennatuurlijke. Ze dienden als bescherming tegen kwade krachten.

Zo droegen de Vikingen vaak symbolen als amuletten, die kracht of bescherming moesten bieden. Het populairste was de krijgshamer van Thor, een voorstelling van de hamer van de god Thor in de noordse mythologie.

De Vikingen gebruikten ook symbolen in hun kunst en decoraties van schilden en gebouwen. Symbolen waren alomtegenwoordig in de Vikingwereld.

Hier vind je een uitleg van zeven van de meest gebruikte symbolen en patronen van de Vikingen, en drie voorbeelden van verkeerd begrepen – of twijfelachtig – modern gebruik van Vikingsymboliek.

Krijgshamer van Thor – reactie op het christendom?

Krijgshamer van Thor - Vikingamulet

Krijgshamer van Thor.

© Jonas Sjöwall Haxø

Bescherming en kracht

Veel Vikingen droegen een krijgshamer van Thor als hanger om hun nek.

Volgens de Noordse mythologie beschermde de god Thor de wereld tegen de onberekenbare reuzen met de hamer Mjölnir – die na een welgemikte worp als een boemerang in zijn hand terugkeerde.

Door een kleine imitatie-Mjölnir te dragen, geloofden de Vikingen dat Thor bescherming en kracht zou geven. Een krijgshamer van Thor kon van zilver, lood, ijzer, barnsteen, brons of goud zijn.

De sieraden waren gangbaar in de 10e eeuw, toen de eerste christelijke Vikingen een kruis om hun nek begonnen te dragen.

De krijgshamer van Thor wordt dan ook wel gezien als reactie op het christendom. De Vikingen droegen dus wellicht Thors hamer om hun trouw aan het oude geloof te tonen.

Yggdrasil – de levensboom op het wandtapijt

Yggdrasil - het Vikingsymbool voor de levensboom.

De basisvorm van deze afbeelding van Yggdrasil is bekend van een wandtapijt dat is gevonden in het Zweedse dorp Överhogdal.

© Jonas Sjöwall Haxø

De cyclus van het leven

De Vikingen geloofden dat de es Yggdrasil in het midden van de godenwereld Asgaard stond en zijn takken over de hele wereld uitspreidde.

De boom symboliseerde zowel de levenscyclus als de verbinding tussen alle dingen in het universum. Volgens een mythe verbond Yggdrasil negen werelden.

‘Yggdrasil’ wordt vertaald als ‘het paard van Odin’ en verwijst naar een verhaal waarin de god Odin negen nachten en negen dagen aan de levensboom hing om wijsheid te vergaren.

De goden ontmoetten elkaar bij de Bron van Urd, een heilige bron onder een van de drie wortels van de boom.

Onder een andere wortel woonde de draak Nidhogg, en boven in de kroon zat zijn vijand, de vogel Vidofnir. De eekhoorn Ratatosk bracht berichten tussen de twee over door op en neer te rennen langs de stam.

Er zijn slechts enkele afbeeldingen van Yggdrasil uit de Vikingtijd zelf bekend, waaronder een wandtapijt uit de late Vikingtijd in het Zweedse Överhogdal.

Triskelion – symbool van de god van de dichtkunst

Triskelion

De vorm van triskelions uit de Vikingtijd kan sterk variëren. In de afbeelding hierboven lijkt de triskelion op drie verstrengelde drinkhoorns.

© Jonas Sjöwall Haxø

De driebenige drinkhoorn

Een triskelion is een figuur met drie ‘benen’ of spiralen, die uitgaan van hetzelfde punt.

Het woord komt van triskelos, Grieks voor ‘driebenig’.

Voor de Vikingen symboliseerde de triskelion Odin, de god van de dichtkunst.

Volgens een mythe sliep Odin drie nachten met de reuzin Gunnlod, die de ‘mede der dichtkunst’ bewaakte – gemaakt van het bloed van Kvasir, de wijste man ter wereld, en opgeslagen in drie vaten.

Als dank voor de erotische ervaring mocht Odin er drie slokken van nemen.

Maar de god slokte alle mede op, veranderde zichzelf in een adelaar en vluchtte met de kostbare drank, die hij ver van de reuzen weer uitspuugde.

Volgens de mythe stelde de mede de dichters uit de Vikingtijd – de skalden – in staat hun gedichten te schrijven.

Een 9e-eeuwse runensteen uit het Deense Snoldelev toont een triskelion die is gevormd uit drie drinkhoorns – wellicht de hoorns waaruit Odin de mede der dichtkunst dronk.

Triskelions zijn ook belangrijke symbolen in de Jellingestijl, die eind 10e eeuw ontstond aan het hof van Vikingkoning Harald Blauwtand.

Valknut – Odins knoop

Het Vikingsymbool valknut.

Het Vikingsymbool valknut.

© Jonas Sjöwall Haxø

De overgang tussen leven en dood?

Een valknut bestaat uit drie verstrengelde driehoeken.

Hoewel geleerden het niet eens zijn over de exacte betekenis, wordt de valknut in verband gebracht met de god Odin en de Vikingen die op het slagveld (val) sneuvelden.

Volgens de mythologie werden de gesneuvelden door de Walkuren – de dienaressen van Odin - naar Odins rijk Walhalla gedragen, waar altijd volop honingwijn en varkensvlees was voor de herrezen krijgers.

Valknuten zijn onder meer bekend van houtsnijwerk op het Zweedse eiland Gotland en uit Oost-Engeland, waar ze op enkele gravures voorkomen naast afbeeldingen van paarden en wolven – dieren die met Odin worden geassocieerd.

Volgens een theorie symboliseert de valknut de overgang tussen leven en dood.

Zonnekruis/swastika – het doodssymbool van de nazi’s

Een zonnekruis uit de Vikingtijd.

Er is een wereld van verschil tussen de betekenis van het zonnekruis van de Vikingen en het hakenkruis van de nazi’s, maar voor de Vikingen waren de twee tekens een en hetzelfde.

© Jonas Sjöwall Haxø

Het levenssymbool van de Vikingen

Het zonnekruis is een oud symbool van lang voor de Vikingtijd.

Het zonnekruis of zonnewiel – sólarhvél in het Oudnoords – is een kruis met een cirkel eromheen.

Er was ook een open versie, die we swastika of hakenkruis noemen – een teken dat tegenwoordig zwaar besmet is doordat Adolf Hitler het gebruikte als symbool van het nazisme.

Maar in de Vikingtijd waren zowel het zonnekruis als het hakenkruis verbonden met de levengevende zon.

Het was een positief symbool dat mensen geluk, voorspoed en bescherming gaf.

Het symbool komt ook voor op runenstenen, vaak in verband met de naam Thor.

Volgens sommige experts hadden het zonnekruis en de krijgshamer van Thor dezelfde betekenis voor de Vikingen.

Runen – Ouder en Jonger Futhark

De 16 letters van het Jongere Futhark

De 16 letters van het Jongere Futhark. Deze variant van het runenalfabet werd gebruikt in de Vikingtijd. De Vikingfans van vandaag zouden dat eens moeten bekijken voordat ze runen op hun lichaam laten zetten die niemand in de Vikingtijd kende.

© Jonas Sjöwall Haxø

Het geheim van de runen

Voor de Vikingen waren de hoekige runen niet alleen schrijfletters. Ze waren ook verbonden met magie.

Daarom konden de runen staan voor magische bescherming tegen bijvoorbeeld ziekte.

Het woord ‘rune’ is verwant aan het Oudnoordse rún, geheim, en de associatie met het bovennatuurlijke komt voort uit de noordse mythologie.

Volgens het Eddagedicht Hávamál (Het lied van de Hoge, d.w.z. Odin) is de runenkunst uitgevonden door Odin zelf: ‘Odin sneed runen/waar er geen waren.’

Het idee kwam bij de god op nadat hij negen nachten en negen dagen honger en dorst had geleden terwijl hij, doorboord door een speer, aan de levensboom Yggdrasil hing.

In de Vikingtijd werden de runen gebruikt door völva’s (zieneressen) en andere ingewijden om zowel kwade als goede magie uit te voeren.

De Egils saga vertelt hoe de IJslandse dichter Egil een ziek meisje genas dat behekst was door ‘valse runen’.

Egil brandde een runenspreuk in een houten stok, die onder het kussen van het meisje werd gelegd. Daarna herstelde het meisje.

Vreemde wezens van de Vikingen

De Maskersteen of Aarhussteen

De Maskersteen uit het Deense Aarhus.

© Jonas Sjöwall Haxø

Drakenkoppen en griffioenen

De Vikingkunst zit vol vreemde wezens waarvan we de betekenis niet altijd kennen.

Het beroemdste voorbeeld is de gapende drakenkop, die in de boeg van veel Vikingschepen werd gekerfd om de vijand af te schrikken.

Een ander mythisch wezen is de griffioen, die vooral op sieraden uit de vroege Vikingperiode voorkomt.

Griffioenen grijpen altijd zichzelf of andere griffioenen vast.

Op de Deense Maskersteen staat een demonische figuur met horens en verstrengelde ledematen.

Volgens experts was het wezen bedoeld om de eigenaars van de grote runensteen te beschermen tegen kwade geesten.

Soms kunnen historici dierensymbolen met meer zekerheid interpreteren.

Zo worden draakachtige slangen op runenstenen vaak in verband gebracht met de Midgaardslang, de zeeslang die volgens de mythologie om de hele wereld lag.

En vogelsieraden en afbeeldingen van vogels op bijvoorbeeld stenen op het Zweedse eiland Gotland worden in verband gebracht met de twee raven van Odin, Huginn en Muninn (Oudnoords voor ‘gedachten’ en ‘geheugen’) – symbolen van Odins wijsheid en het hiernamaals van gesneuvelde krijgers, Walhalla.

Moderne misverstanden

Gietvorm voor zowel krijgshamer van Thor als kruis

Gietvorm van speksteen, gevonden in Hedeby, dat in de Vikingtijd een belangrijke Deense stad was. Hedeby ligt tegenwoordig in Noord-Duitsland in een gebied dat vroeger bij Denemarken hoorde.

© Lennart Larsen, Nationalmuseet (public domain)

Creatief met symbolen

In de Vikingtijd was er ruimte voor symbolische diversiteit – zo hebben archeologen in Jutland een gietvorm uit de 10e eeuw gevonden waarmee zowel krijgshamers van Thor als christelijke kruizen konden worden gemaakt.

Moderne Vikingliefhebbers, beoefenaars van ásatrú en anderen die Vikingtradities willen laten herleven, zijn vaak net zo creatief met de symbolen – tot grote ergernis van wetenschappers.

Moderne Viking getatoeëerd met Vikingsymbolen.
© Shutterstock

Tatoeages

Moderne Vikingen hebben vaak hun armen vol tatoeages. Maar het is helemaal niet zeker dat de historische Vikingen getatoeëerd waren. De enige bron van mogelijke Vikingtatoeages is de Arabier Ibn Fadlan, die in 922 een groep Vikingen aan de Wolga beschreef: ‘Van vingertop tot hals heeft elk van hen een verzameling bomen, figuren en dergelijke.’

Runenalfabet ‘Ouder Futhark’.
© Shutterstock

Runen

In onder andere moderne runenmagie worden runen gebruikt uit het Oudere Futhark – een alfabet van 24 tekens dat in de ijzertijd werd gebruikt. In de Vikingtijd kreeg een vereenvoudigd runenalfabet van 16 tekens de overhand – maar het historisch correcte Jongere Futhark wordt door liefhebbers van die tijd minder vaak gebruikt.

Aegishjalmur
© Shutterstock

Helm en wegwijzer

Volgens moderne Vikingen biedt het symbool ægishjálmur (helm van Ægir) bescherming, terwijl het symbool vegvísir (wegwijzer) de drager helpt zijn weg te vinden. Historici kunnen echter niet onomstotelijk bewijzen dat de twee sneeuwkristalachtige tekens, bekend uit IJslandse boeken over magie uit de 17e-19e eeuw, hun oorsprong vinden in de Vikingtijd.