Harald Blauwtand kerstende de Denen met list

De volgende ochtend heeft Harald een groot stuk ijzer laten verhitten. Als Poppo dit kan vasthouden zonder brandwonden op te lopen, zal de koning geloven dat de christelijke God de beste is.

Zonder aarzelen pakt de monnik het ijzer beet en hij houdt het vast zonder een spier te vertrekken. Dan laat hij Harald zijn hand zien, die geheel ongeschonden is.

‘Daarop bekeerde de koning zich. Hij besloot alleen Christus als God te erkennen en gebood zijn onderdanen de afgoden af te zweren,’ schrijft Widukind.

Een paar jaar later plaatste een trotse Harald de beroemde runensteen van Jelling, waarop hij bekendmaakte dat hij de Denen gekerstend had. Als eerste Vikingen hadden de Denen de christelijke God omarmd, waarmee de kerstening van heel Scandinavië in gang werd gezet. En dat kwam allemaal door het wonder van Poppo.

Maar uit nieuwe analyses van de schriftelijke bronnen blijkt dat dit lang niet de hele waarheid is. Poppo was niet wie we dachten, en samen met Harald Blauwtand voerde hij misschien wel een uiterst effectieve goocheltruc op.

Vikingen bekeren zich uit noodzaak

Anders dan je misschien denkt, telde het Deense rijk onder Harald Blauwtand al diverse christenen. De eerste bekende bekeringsmissies vonden plaats in de 8e eeuw.

Hoewel missionarissen als Ansgarius, de ‘apostel van het noorden’, er niet in slaagden het christendom op grotere schaal te verspreiden, waren de Vikingen al wel gewend aan christenen in hun eigen land.

‘Er was al een vruchtbare bodem gelegd, doordat er in de loop der eeuwen veel contact was geweest met het christelijke West- en Midden-Europa,’ zegt Michael Gelting, historicus en voormalig senior onderzoeker bij het Deense nationaal archief.

Het is ook al lang bekend dat Vikingen die handel dreven in christelijke rijken zich vaak aan een ceremonie onderwierpen waarbij ze werden gezegend in het teken van het kruis.

In principe werd de zegen gevolgd door de doop, maar deze initiële ceremonie volstond om te mogen handelen met christelijke kooplieden, wat anders streng verboden was door de christelijke vorsten.

Maar uit vondsten blijkt dat de Vikingen, hoewel ze zich niet lieten dopen, het nieuwe geloof mee naar huis namen en dat er al in de 9e eeuw een christelijke minderheid in Denemarken was.

Zo zijn op de plek van de domkerk van Ribe enkele christelijke graven uit de 9e eeuw gevonden. En onderzoekers denken dat er mogelijk 2000 à 3000 christenen begraven liggen, allen uit ongeveer dezelfde tijd.

Ook laten vondsten van vrijwel identieke zilveren kruisen in graven in het Deense Ketting en het Zweedse Birka zien dat de Scandinaviërs halverwege de 10e eeuw al veel sieraden maakten met dit christelijke symbool.

In het graf in Ketting lag ook een hamer van Thor, wat aantoont dat heidenen en christenen in het 10e-eeuwse Denemarken zij aan zij leefden.

Widukind wist dat er christenen in Denemarken woonden.

‘De Denen waren al lange tijd christen, maar dienden ook de afgoden volgens heidens gebruik,’ schrijft hij.

Daar wilde Poppo een einde aan maken.

Poppo moet Harald Blauwtand overtuigen

Poppo was niet zomaar iemand, ontdekte Michael Gelting. Historici analyseerden Widukinds verslag van de bekering van Harald Blauwtand altijd vanuit een Scandinavisch perspectief, maar Gelting bestudeerde Widukinds kroniek in het licht van wat er in die tijd in de rest van Europa gebeurde.

Dat werpt nieuw licht op het verhaal van Widukind. Volgens Gelting was Poppo geen vrome, nederige monnik, maar een hoge diplomaat, uitgezonden door het hof van de Rooms-Duitse keizer Otto I zelf.

Volgens Gelting was Poppo waarschijnlijk dezelfde als Volkmar, de schatbewaarder van de Dom van Keulen en de rechterhand van Bruno, de broer van keizer Otto.

Poppo was toen een gebruikelijke bijnaam voor mensen die Volkmar gedoopt waren, legt Gelting uit. Hij ontdekte dat Volkmar als ‘Poppo’ vermeld staat in Bruno’s testament, dat is opgenomen in de biografie van de toenmalige bisschop Ruotger over Bruno.

De echte werkgever van Poppo was de ambitieuze keizer Otto. Toen deze nog koning van Duitsland was, had hij zich geallieerd met de Duitse kerk en grote delen van de Slavische gebieden ten oosten van de Elbe onderworpen.

In 962, het jaar vóór Poppo’s bezoek aan Harald Blauwtand, werd Otto gekroond tot keizer van Rome, waarmee het Heilige Roomse Rijk formeel werd gesticht.

Als Otto op reis ging, liet hij het rijk over aan zijn broer Bruno, de aartsbisschop van Keulen en daardoor Poppo’s directe baas. Bruno trad al lange tijd op als Otto’s plaatsvervanger. Volgens een bron uit die tijd was hij ‘de naaste in alle opzichten’.

Uit de bronnen blijkt dat Bruno zich in Otto’s afwezigheid bezighield met het aanknopen van diplomatieke betrekkingen met de omringende landen – waaronder Denemarken, waar de relatie met de Vikingen heel belangrijk was.

‘Het past dus in het plaatje dat Bruno een gezant, Poppo, in Denemarken had,’ zegt Gelting.

In 963 had Otto zijn handen vol aan zijn nieuwe Italiaanse koloniën in het zuiden. En in het oosten moest hij de Slavische stammen in de gaten houden in het huidige Oost-Duitsland, Polen en Tsjechië. Bruno wist dus dat Otto rust nodig had in het noorden.

Als Harald Blauwtand kon worden overgehaald om Denemarken bij de christelijke naties van Europa te voegen, zou de kans op een conflict veel kleiner zijn. En Bruno had nog een reden om Harald te kerstenen: een dreigende burgeroorlog.

De neef van keizer Otto, Wichman de Jonge, had al eerder geprobeerd Otto van de troon te stoten, en in 962 riep hij Harald Blauwtand om hulp bij een nieuw conflict. De Deense koning had daar wel oren naar.

De opstand liep op niets uit, maar het incident overtuigde Bruno ervan dat Harald een ernstig gevaar kon vormen.

VIDEO: Europese christenen vreesden Scandinavische heidenen

Vuurproef mogelijk in scène gezet

Voor Harald Blauwtand was een kerstening ook gunstig. Zijn macht als koning was nog kwetsbaar en werd steeds van buitenaf bedreigd. Een alliantie met een grootmacht in het zuiden kon hem veiligheid en steun bieden.

Ook de kans op een oorlog met Duitsland zou een stuk kleiner zijn. En dat gevaar was niet denkbeeldig. Nog geen 30 jaar eerder, in 934, had Otto’s vader koning Hendrik I – bijgenaamd de Vogelaar – de Deense handelsplaats Hedeby veroverd en zelfs de toenmalige Deense koning Gnupa gevangengenomen.

En ook Otto I had laten zien waartoe hij in staat was. In 955 had hij namelijk het leger van de gevreesde Magyaren weggevaagd in de Slag op het Lechfeld. Net als de Vikingen ondernamen de heidense Magyaren, die rond 900 het huidige Hongarije hadden ingenomen, keer op keer bloedige plundertochten in de christelijke buurlanden.

De Slag op het Lechfeld maakte voorgoed een einde aan de dreiging van de Magyaren – en Harald Blauwtand besefte dat Otto elke vijand hard aanpakte, zeker heidenen. Maar als Harald en zijn volk zich lieten dopen, kon hij voorkomen dat de Denen hetzelfde lot zouden ondergaan als de Magyaren.

De Duitse keizer en de Deense koning hadden dus een gemeenschappelijk belang. Gelting denkt daarom dat de ruzie op het feest van koning Harald, die leidde tot Poppo’s vuurproef, niet zo toevallig was als Widukind wil doen geloven.

‘Het is goed denkbaar dat de discussie aan het hof van Harald Blauwtand in scène is gezet,’ zegt Gelting.

Als Poppo was uitgezonden door het keizerlijk hof, hebben Harald en hij elkaar voorafgaand aan het feest waarschijnlijk ontmoet. Daarbij zijn ze het erover eens geworden dat het voor iedereen goed zou zijn als Harald officieel christen zou worden en het heidense geloof in zijn land zou verbieden.

Toen Harald Blauwtand erop wees dat hij een sterk argument nodig had tegenover zijn hoofdmannen, stelde Poppo een vuurproef voor, is Geltings theorie.

De vuurproef, waarbij iemand gloeiend heet ijzer moest vasthouden om goddelijke interventie aan te tonen, was een christelijk gebruik, dat in het 10-eeuwse Scandinavië onbekend was. Daardoor noemen diverse historici het onwaarschijnlijk dat de gebeurtenis überhaupt heeft plaatsgevonden, omdat de vuurproef geen indruk zou maken op een publiek dat het gebruik niet kende.

‘Maar misschien was de vuurproef juist effectief omdat Haralds mannen het ritueel niet kenden en dus ook niet de trucjes die vermoedelijk waren bedacht om de uitkomst te sturen,’ zegt Gelting. Hij bedoelt dat de proef zo kon worden gemanipuleerd dat de toeschouwers de indruk kregen dat God had ingegrepen.

Burchten symboliseren nieuwe tijd

Volgens Geltings theorie liet Harald zich allereerst dopen om een Duitse aanval zoals die op de Magyaren te voorkomen.

En volgens Jens Ulriksen, archeoloog en hoofd onderzoek bij Museum Sydøstdanmark, is dat niet zo gek.

‘Toen Karel de Grote eind 8e eeuw de Saksen onderwierp, was het argument dat het zonde was dat zo’n mooi en edelmoedig volk zo’n macabere religie als het Asengeloof zou aanhangen,’ vertelt hij.

‘Maar Harald Blauwtand maakte impliciet duidelijk dat hij zich niet liet onderwerpen door zelf voor het christendom te kiezen,’ concludeert hij.

Hij denkt dat de Vikingkoning zijn uiterste best deed om zichzelf neer te zetten als vaandeldrager van een nieuw tijdperk. Hetzelfde gold voor de uitgebreide bouwprojecten die hij ondernam.

Gedurende Haralds regering werden er zeker vijf ringburchten gebouwd. Sinds de opgraving van de eerste burcht wordt er gediscussieerd over het doel van deze bouwwerken. Ulriksen ziet ze als onderdeel van Haralds transformatie van Denemarken.

‘Ze staan voor Harald Blauwtand en voor zijn idee van de wereld en de nieuwe christelijke tijd die hij inluidde. Maar tegelijk had hij de behoefte om zich op deze manier naar buiten toe te manifesteren.

Mogelijk zijn de ringburchten niet alleen een symbool van Haralds nieuwe christelijke rijk, maar ook van het christendom zelf. De straten ervan doen namelijk denken aan de zonnekruisen of apostelkruisen die in middeleeuwse kerken boven de koorboog werden geschilderd,’ aldus Ulriksen.

‘Als je die redenering doorvoert, zou je kunnen zeggen dat Harald Blauwtand Denemarken, zijn koninkrijk, aan God wijdde door overal in het land deze kruisen te plaatsen in de vorm van ringburchten,’ zegt Ulriksen. Hij benadrukt dat dit slechts een interpretatie is.

Het feit dat de burchten en andere bouwwerken met Harald zijn verdwenen, steunt de theorie dat ze alleen een symbolisch doel dienden. Geen van de burchten wordt in schriftelijke bronnen genoemd.

Zelfs de kroniekschrijver Saxo, die leefde van 1160 tot 1208 en voor wie Harald Blauwtand een held was, rept met geen woord over de bouwwerken. Als ze een militair doel hadden gehad, waren ze na Haralds dood in 987 ongetwijfeld bewaard gebleven en uitgebreid.

Maar niemand anders kon iets met de bouwwerken, omdat ze uitsluitend dienden om Haralds project te ondersteunen, concludeert Ulriksen.

Heidendom verdween razendsnel

Haralds aanpak werkte. Archeologische vondsten duiden erop dat de Deense Vikingen al snel het heidendom afzwoeren en het nieuwe geloof omarmden. De laatste begrafenissen die duidelijk heidens zijn, vonden slechts 40 jaar na het bezoek van Poppo plaats.

Gelet op de beperkte mogelijkheden voor communicatie en reizen over land in die tijd is de verandering verbazend snel gegaan. Maar niets duidt erop dat de koning zijn volk moest dwingen om de oude goden af te zweren. Schriftelijke bronnen en archeologische vondsten bevatten geen aanwijzingen voor dwang of geweld.

‘Ik denk dat je de overgang naar het christendom moet zien als het hoogtepunt van een proces dat al lange tijd aan de gang was,’ zegt Michael Gelting, verwijzend naar de eerdere bekeringsmissies en de ontmoetingen met christenen in het buitenland in de eeuwen daarvoor.

Het snelle resultaat laat zien dat Harald Blauwtand, als de theorie klopt dat Poppo en hij de vuurproef hebben gemanipuleerd, het juiste publiek kozen.

Het gewone volk had sowieso wel oren naar het christendom, dat zelfs de onderste geledingen van de samenleving eeuwig leven beloofde. Maar de hoofdmannen hadden meer overtuigingskracht nodig om de oude goden in te wisselen voor het christendom.

Het Asengeloof was met zijn ideeën over krijgers en het Walhalla namelijk in de eerste plaats een religie voor mannen met macht. Bovendien waren de hoofdmannen verantwoordelijk voor het rituele gedeelte van de godenverering, wat hun nog meer macht gaf in hun gebied.

De vuurproef van Poppo lijkt echter boven verwachting te hebben gewerkt en overtuigde zelfs de sceptische hoofdmannen van de superioriteit van de christelijke God.

Hoewel de Denen in de decennia die volgden conflicten met Duitsland niet helemaal konden vermijden, werden ze niet zoals andere heidense volken het slachtoffer van grote invasies.

Daardoor kon Denemarken uitgroeien tot een echt rijk onder een relatief sterke vorst. En dat was allemaal te danken aan de slimme truc van Poppo en Harald.

De kerstening van de Denen opende de deur voor de rest van Scandinavië, en in de jaren erop vielen alle Vikingrijken voor de christelijke God.