Archeologen deden in 2018 een verbazende vondst in het noorden van Estland. Niet ver van de kust, in een gebied dat vroeger Rävala werd genoemd, lag een begraafplaats met de resten van zo’n 100 zwaarden uit de Vikingtijd.
Nog nooit eerder waren er zo veel Vikingzwaarden gevonden in Estland. De wapens dateren uit het midden van de 10e eeuw en zijn van het type H, dat de Vikingen het meest gebruikten.
Aanvankelijk gingen de archeologen ervan uit dat de zwaarden een soort monument vormden voor de Vikingen uit Scandinavië die omkwamen op reis naar Estland. Maar ze moesten dat beeld bijstellen toen ze een jaar later nog een begraafplaats vonden, vlak bij de eerste.
Er lagen sieraden, zoals een bijzondere broche die veel werd gedragen door strijders uit het zuidwesten van Finland en het noordwesten van Estland. Ze dateerden uit exact dezelfde periode als de zwaarden.
‘De nieuwe vondst geeft ons aanleiding om te denken dat de zwaarden die we vorig jaar vonden, deel uitmaakten van begrafenisrituelen om lokale Vikingstrijders uit Rävala te gedenken – niet Vikingen uit Zweden of Denemarken die onderweg naar het oosten omkwamen,’ aldus archeoloog Mauri Kiudsoo van de universiteit van Tallinn in 2019.
In 2018 werden de resten van zo’n 100 zwaarden gevonden, die van Estse Vikingen bleken te zijn geweest. Er lagen ook fragmenten van gedecoreerde gevesten bij.
Het nieuws over Vikingen uit Estland werd echter niet echt opgepikt door de media buiten het land. Het idee van niet-Scandinavische Vikingen was wellicht te vergezocht, want volgens de Estse Vikingdeskundige Marika Mägi is het beeld van de Viking als strijder uit Noorwegen, Zweden of Denemarken zo vastgeroest dat het lastig is om een ander idee ingang te doen vinden.
Mägi denkt dat dat de zogeheten Oostzee-Finse volken uit grote delen van het Balticum en Zuid-Finland ook Vikingen waren.
Haar probleem is echter dat dat de buitenwereld een worst zal zijn.
Balticum was route naar het oosten
Marika Mägi weet waar ze het over heeft. Als senioronderzoeker middeleeuwse archeologie aan de universiteit van Tallinn doet ze al meer dan 30 jaar onderzoek naar de vergeten Vikingtijd van de Baltische landen en Finland.
In 2018 publiceerde ze een boek over de Vikingtijd in het Balticum: In Austrvegr: The Role of the Eastern Baltic in Viking Age Communication across the Baltic Sea. Naar dat onderwerp was tot voor kort nauwelijks onderzoek gedaan.
De meeste mensen kennen de verhalen wel van de Vikingen die naar het westen trokken en Engeland veroverden, Dorestad en Parijs belegerden en zich op IJsland en Groenland vestigden. Minder bekend is hun aanwezigheid in Estland en delen van Letland en Finland in het oosten.
De belangrijkste handelsroutes van de Vikingen (rode lijnen) liepen door het Oostzee-Finse gebied in het Balticum.
Vikingcultuur strekte zich uit naar het oosten
Scandinavische Vikingen reisden door Finland en het Balticum als ze handel gingen drijven in het oosten en zuiden. Daardoor ontstond er een gezamenlijke cultuur in Scandinavië en de oostelijke Oostzeekust.
Tientallen jaren voordat de Vikingen naar het westen voeren, trokken vooral Zweden naar het oosten om te handelen en te roven. De handelsroutes liepen met name via de Russische rivieren.
Alle wegen naar het oosten gingen door de kustgebieden van het zuiden van Finland, Estland en de helft van Letland, waar de Oostzee-Finnen leefden.
Die vormden een etnische en taalkundige eenheid, terwijl de Balten verder naar het zuiden, in Litouwen en delen van Letland, een heel andere taal spraken.
Als ze op doorreis waren, hadden de Scandinaviërs nauw contact met de Oostzee-Finnen, die hun leefwijze en wapens kopieerden. Volgens de Estse archeoloog Marika Mägi kun je spreken van een ‘gezamenlijk cultuurgebied’ of ‘kolonialisme zonder koloniën’. Maar de uitwisseling ging wellicht beide kanten op:
‘We nemen automatisch aan dat de Scandinaviërs hun cultuur naar de Baltische landen brachten, maar misschien ging het ook wel andersom?’
In de Vikingtijd leefden hier twee etnische groepen: de Balten woonden in Litouwen en de helft van Letland, en de Baltische Finnen of Oostzee-Finnen in de andere helft van Letland, Estland en Finland.
Scandinavische Vikingen die via Rusland gingen handelen in Constantinopel of het kalifaat van Bagdad, kwamen hierlangs.
Als het weer te slecht was om door te varen, hielden de Vikingen halt aan de Finse en Baltische Oostzeekust. Soms bleven ze wekenlang, tot het was opgeklaard.
‘Als je op de kaart naar de Russische rivieren kijkt, zie je dat de belangrijkste vaarroutes door het Balticum lopen, vooral Estland en Letland, en door de Finse Golf,’ legt Marika Mägi uit.
‘Waarom worden deze gebieden nauwelijks genoemd als het over de Vikingtijd gaat?’ vraagt Mägi zich af.
Ze denkt dat veel gebeurtenissen die zich volgens de saga’s in Rusland afspeelden, in werkelijkheid in het Balticum en Finland plaatsvonden.
Marika Mägi doet al ruim 30 jaar onderzoek naar de Vikingtijd in het Balticum en wil de mythe over de Scandinavische Viking doorprikken.
DNA geeft Viking nieuw gezicht
Er is dan ook alle reden om meer onderzoek te doen in het Balticum om de Vikingtijd beter te begrijpen.
Naast de recente vondsten van zwaarden en sieraden legden archeologen in 2008 en 2010 twee schepen van Scandinavische oorsprong bloot op het grootste eiland van Estland, Saaremaa.
In de schepen lagen de skeletten van 41 Vikingen die waren gesneuveld in de strijd, mogelijk tegen andere Vikingen. Onderzoek toonde aan dat ze rond 750 gestorven zijn. Het staat dan ook buiten kijf dat Scandinavische Vikingen al vanaf het begin door het Balticum en Finland trokken.
Op het Estse eiland Saaremaa werden in 2008 en 2010 twee Vikingschepen met 41 gesneuvelde strijders blootgelegd. Hieruit blijkt dat de Scandinaviërs er rond 750 al kwamen.
Dat staat ook beschreven in de oude noordse saga’s, die de Vikingtochten naar deze gebieden noemen.
Maar uit de vondst van sieraden en fraai versierde wapens blijkt volgens Marika Mägi dat de Scandinavische Vikingcultuur oversloeg naar de Oostzee-Finnen, die ook op reis lijken te zijn gegaan. Dat maakt hen tot Vikingen.
‘We moeten Vikingen niet meer beschouwen als een etnische groep uit Scandinavië.’ Archeoloog Marika Mägi
De IJslandse saga’s reppen dan ook van ‘Vikingen uit Estland’, en in de zogeheten Lijflandse Rijmkroniek uit de 13e eeuw staat te lezen dat de inwoners van het eiland Saaremaa voor de duvel niet bang waren omdat ze schepen hadden ‘waarmee ze de omliggende landen onderwerpen door christenen en heidenen te overvallen’.
‘We moeten Vikingen niet meer beschouwen als een etnische groep uit Scandinavië. Viking was niet iets wat je was, maar iets wat je deed,’ aldus Marika Mägi.
‘Je ging “op Viking”. De Vikingen waren een gemêleerd gezelschap van strijders, piraten en kooplieden. Hun leefwijze drukte niet alleen een stempel op de cultuur in Scandinavië, maar vanaf circa 800 ook in wisselende mate in Finland, Estland en Letland.’
Dat de aanduiding Viking niet was gebonden aan een specifieke etniciteit, maar eerder als een beroep of leefwijze moet worden gezien, werd in 2020 nog eens bevestigd.
Toen publiceerde een internationaal onderzoeksteam onder leiding van de Deense evolutionair geneticus Eske Willerslev een uitgebreide analyse van het DNA van honderden skeletten uit Vikinggraven in heel Europa.
Het onderzoek toonde aan dat de Vikingen allesbehalve een homogeen en etnisch afgebakend volk waren. Ze waren een mengelmoes van vele etniciteiten.
Dit baanbrekende DNA-onderzoek bewijst nogmaals dat een Viking niet alleen een strijder met blond haar en blauwe ogen uit Scandinavië was.
In de romantiek ontstond het beeld van de woeste Scandinavische Viking met veren op zijn helm.
Romantiek vertekende de Viking
Het beeld van de Scandinavische Viking is ontsproten aan de nationale romantiek van de 19e eeuw. De Vikingen werden als puur Scandinavisch beschouwd, en de Oostzee-Finnen werden vergeten.
Het is aan de nationale romantiek te wijten dat de Vikingen vandaag de dag uitsluitend als Scandinaviërs worden gezien.
In de 19e eeuw gingen kunstenaars en intellectuelen op zoek naar de vroegste geschiedenis van hun volk om de kenmerken te bepalen die de eigenheid van de natie zouden hebben vormgegeven.
Scandinavië omarmde de Viking, die met zijn langschip de wereld had verkend en enkele van de sterkste volken van Europa had onderworpen.
‘Om de bevolking te motiveren werd de Vikingtijd geconstrueerd als historische periode en de Viking als een begrip dat onlosmakelijk was verbonden met de sterke Scandinaviërs,’ zegt historicus Kasper H. Andersen, die veel weet over de etniciteit en identiteit van de Vikingen.
Helaas voor de volken van het Balticum waren zij op dat moment onderdanen van de Russische tsaar, en toe ze 100 jaar later eindelijk onafhankelijk waren, hadden ze hun kans gemist: de Viking was inmiddels puur Scandinavisch.
Estse Vikingen over het hoofd gezien
Volgens Marika Mägi is het de hoogste tijd dat onderzoekers zich meer gaan verdiepen in de rol van de Oostzee-Finnen in de Vikingtijd.
Kasper H. Andersen, historicus bij het Moesgaard Museum in het Deense Aarhus en deskundige op het gebied van de etniciteit en identiteit van Vikingen, is het roerend met haar eens.
‘We hebben in Scandinavië geen patent op de Viking: Esten en Finnen hebben ook het recht om de Vikingtijd als onderdeel van hun geschiedenis te beschouwen. Ik vind het in ieder geval volkomen terecht als zij zich Vikingen noemen,’ aldus Andersen.
Om de Vikingtijd in Finse en Baltische geschiedenisboeken de aandacht te kunnen geven die hij verdient, is er echter meer onderzoek nodig, stelt Mägi.
‘De meeste archeologen in Estland hebben meer belangstelling voor de periode ná de Vikingtijd. Toen kwamen er meer artefacten in onze graven, waardoor er meer materiaal te analyseren is.’
‘Het is niet zo dat mijn collega’s in Scandinavië, Groot-Brittannië en Frankrijk ontkennen dat er Vikingen in Oost-Europa waren – ze zijn er gewoon niet zo in geïnteresseerd.’ Archeoloog Marika Mägi
Een ander probleem is dat de bestaande kennis nu niet op één plaats verzameld is. Daar wil Marika Mägi verandering in brengen. Ze heeft geld gekregen om een digitale catalogus aan te leggen van alle vondsten op het Estse eiland Saaremaa.
‘Ik weet niet of ik nog een doorbraak zal meemaken, maar de basis voor het verhaal over de Baltische landen in de Vikingtijd wordt in ieder geval gelegd,’ zegt ze.
Mägi geeft echter toe dat het nog een hele klus wordt om het beeld van de Vikingen bij te stellen.
‘Het is niet zo dat mijn collega’s in Scandinavië, Groot-Brittannië en Frankrijk ontkennen dat er Vikingen in Oost-Europa waren – ze zijn er gewoon niet zo in geïnteresseerd.’
‘Kritiek is gerechtvaardigd
Kasper H. Andersen van het Moesgaard Museum begrijpt Mägi’s frustratie en geeft haar gelijk.
‘Het staat buiten kijf dat de Scandinaviërs – en de buitenwereld in het algemeen – de Finnen en Balten genegeerd hebben bij het onderzoek naar de Vikingen. Het beeld dat de meeste mensen van de Viking hebben, is afkomstig van 19e-eeuwse romantische ideeën over de grootse prestaties van de Noren, Denen en Zweden. En dat beeld is moeilijk bij te stellen,’ zegt hij.
Toch wil zijn werkgever een poging doen. In 2022 opent het Deense museum de tentoonstelling ‘Rus – Vikingen uit het oosten’.
‘De expositie gaat diep in op wat we weten over de Vikingtijd in Estland, Finland en het huidige Rusland en Oekraïne, tot aan de Arabische en Byzantijnse gebieden. Wij doen in ieder geval ons best om de rol van de Viking in Oost-Europa onder de aandacht te brengen,’ aldus Andersen.