Tiberius: De wrede keizer van Capri

Terwijl de praetoriaanse garde schoon schip maakt in Rome, gaat de 73-jarige keizer van het rijk zich te buiten aan drank en seksuele uitspattingen.

Overdag spreekt hij doodvonnissen uit over iedereen die banden zou kunnen hebben met de verrader Sejanus, ’s nachts houdt hij orgiën met kindslaven.

De eerste keizer, Augustus, zou zich omdraaien in zijn graf als hij zag hoe zijn opvolger zich misdroeg.

De jonge Tiberius had indruk op hem gemaakt met zijn politieke talent en zijn zeges op het slagveld, maar toen hij voor de keizertitel in aanmerking kwam, begon zijn omgeving misbruik van hem te maken om een graantje van de macht mee te pikken.

Niemand hield echter rekening met Tiberius’ wraakzucht.

Een bijzondere jongen

70 jaar eerder had niemand kunnen bevroeden dat het zoontje van admiraal Tiberius Claudius Nero en zijn vrouw Livia Drusilla zich zou ontpoppen tot een gestoorde despoot.

Toen Tiberius drie jaar was, scheidden zijn ouders en trouwde zijn moeder met Octavianus, de latere keizer Augustus.

Tiberius en zijn broertje Drusus kregen dan ook het best denkbare onderwijs in Latijn, Grieks en filosofie.

De intelligente en gevoelige Tiberius werd een bekendheid toen hij op zijn negende een fraaie rede hield op zijn vaders begrafenis.

Tiberius zat aan tafel met de groten, en Octavianus bevestigde de positie van de verlegen jongen door hem mee te laten rijden in de triomftocht na de Slag bij Actium voor de Griekse kust.

Vol trots reed Tiberius op zijn paard voor de strijdwagen van de overwinnaar uit.

Octavianus had zelf geen zoons en maakte Tiberius en Drusus lid van zijn zorgvuldig geselecteerde groepje van mogelijke opvolgers.

Samen bezochten ze de vestingen langs de Donau, waar Tiberius later zijn militaire training zou krijgen.

De soldaten leerden hem kennen als een rechtschapen jongeman die bedaard en duidelijk sprak, en niet veel later behaalde hij zijn eerste successen als legerleider in Germanië en Armenië.

Octavianus was onder de indruk van de twee broers, en vijf jaar eerder dan de wet eigenlijk toestond, gaf hij ze openbare functies, zodat ze aan hun klim op de carrièreladder, de cursus honorum, konden beginnen.

In 19 v.Chr. trouwde de jonge, maar al zeer gerespecteerde Tiberius met de dochter van generaal Agrippa, de 17-jarige schoonheid Vipsania. Het was een gelukkig en liefdevol huwelijk – een uitzondering in het Romeinse Rijk.

In de volgende jaren boekte Tiberius meer overwinningen op stammen langs de Rijn en in de Alpen. Hierdoor kon hij al op 29-jarige leeftijd de bovenste sport van de cursus honorum bestijgen: hij werd consul.

Toen Vipsania niet veel later een zoon baarde, was Tiberius de gelukkigste man op aarde.

Maar hij zou er snel achter komen dat het leven van een kandidaat-keizer van het Romeinse Rijk niet over rozen gaat.

Tiberius moet scheiden

Een jaar later overleed de geschiktste potentiële opvolger van Augustus, het militaire genie Agrippa.

De oude keizer moest zich haasten om meer kandidaten te vinden.

Livia, de gewiekste moeder van Tiberius, haalde Augustus over om haar zoon te dwingen te scheiden van Vipsania.

Livia zou dan haar best doen om ervoor te zorgen dat Tiberius in het huwelijk trad met een lid van de keizerlijke familie.

En als hij Julia huwde, de dochter van Augustus, zou hij het dichtst bij de keizer staan en formeel de eerste in de lijn van opvolging zijn als de keizer overleed. Tiberius had geen keus: hij moest doen wat hem gezegd werd.

Het huwelijk van de rijzende ster met Julia was slecht.

Ze zag hem als een tweederangsburger die het hoog in de bol had, en dook het bed in met iedereen die iets voorstelde.

De sfeer in het huwelijk werd er niet beter op toen de twee een zoon kregen die kort na de geboorte stierf. Ze gingen apart wonen.

Volgens de geschiedschrijver Suetonius was Tiberius kapot van verdriet en kon hij alleen aan Vipsania denken:

‘De enige keer dat hij haar toevallig tegen het lijf liep, volgde hij haar met zo’n droevige blik in zijn betraande ogen dat Augustus er alles aan deed dat hij haar nooit meer zou zien.’

Toen Drusus in 9 v.Chr. overleed en Augustus twee kleinzoons aannam om ze aan zijn schare potentiële opvolgers toe te voegen, was Tiberius het zat.

Hij wilde niet meer meedoen aan het machtsspelletje dat hem zijn gelukkige huwelijk had gekost en ging in hongerstaking.

Na vier dagen gaf Augustus de inmiddels 38-jarige Tiberius toe-stemming om naar Rodos af te reizen.

Niet veel later stak Tiberius met een gevolg van vrienden de Egeïsche Zee over.

Binnen een paar dagen was de op een na machtigste man ter wereld al zijn invloed kwijtgeraakt. Voortaan hield hij zich bezig met filosofie.

Keizer tegen wil en dank

Slechts twee jaar later was Tiberius echter weer terug in Rome. Augustus had zijn twee kleinzoons onder verdachte omstandigheden verloren – volgens sommige historici had Livia, de moeder van Tiberius, er iets mee te maken.

Augustus had Tiberius terug-geroepen om hem te adopteren, zodat hij de eerste opvolger zou zijn.

Tiberius had echter één voorwaarde: hij wilde dat zijn populaire neef Germanicus tot zijn eigen opvolger benoemd zou worden, en aldus geschiedde.

Tiberius verstevigde zijn positie met nieuwe overwinningen in Germanië, waar hij de grenzen permanent vastlegde.

Op 19 augustus 14 n.Chr. was het zover: na 40 jaar aan de macht stierf Augustus, en als enige nog levende kandidaat-keizer keerde Tiberius terug naar Rome.

Maar toen begon een reeks bizarre voorvallen. Zo barstte Tiberius in huilen uit tijdens zijn toespraak bij de bijzetting van Augustus – uitermate ongepast. En in de Senaat aarzelde hij om de keizertitel te aanvaarden.

Tiberius probeerde uit te leggen dat de verantwoordelijkheid te groot was voor één man, en dat de macht daarom gedeeld zou moeten worden.

Maar in werkelijkheid was hij het politieke circus in Rome goed zat en vreesde hij voor aanslagen op zijn leven.

Daarom wilde hij zich nederig betonen in de Senaat, maar hij overdreef zijn toneelspel en kwam juist over als een blaaskaak.

Een burgerkroon voor zijn prestaties wilde hij ook al niet aanvaarden.

De senatoren reageerden met theatrale smeekbedes, en een van hen riep vertwijfeld uit: ‘Heer, hoe lang zult u nog toestaan dat de staat geen leider heeft?’

Uiteindelijk wisten de senatoren Tiberius zo ver te krijgen dat hij de keizerlijke kroon aanvaardde:

‘Slechts tot de tijd daar is dat u van mening bent dat het gepast is om een oude man wat rust te gunnen,’ sprak de kersverse keizer schoorvoetend.

Augustus had de senatoren vaak om zijn vingers gewonden met zijn redes, maar Tiberius wist zich al meteen im-populair te maken.

En dat gevoel was wederzijds: ‘Deze mannen zijn beter geschikt als slaven,’ zou hij later zeggen.

Tiberius verbruit het

Met Tiberius aan het roer brak er echter een stabiele periode aan.

Maar net als onder Augustus zorgde de kwestie van de opvolging voor constante intriges en spanningen binnen de elite van Rome.

Tiberius’ neef, de jonge legerleider Germanicus, was al geliefd toen hij in 16 wraak nam voor een pijnlijke nederlaag van de legioenen in het Teutoburger Woud door de Germaanse stammen in de pan te hakken.

Toen Germanicus in 19 omkwam, naar verluidt door vergif, dachten veel Romeinen dat Tiberius de boosdoener was, want door Germanicus uit de weg te ruimen kon hij zijn eigen zoon Drusus naar voren schuiven als opvolger.

Hierna keerden de senatoren zich tegen Tiberius, die ze als een doortrapte, egoïstische keizer zagen. ‘Nooit eerder had de keizer te maken met zo veel kritiek en zo veel onuitgesproken verdenkingen,’ schreef Tacitus.

Gedesillusioneerd en vermoeid ging Tiberius, die zich ongewenst voelde in Rome, steeds langer op vakantie met zijn zoon Drusus.

De dagelijkse leiding over het rijk liet hij over aan Sejanus, de nieuwe aanvoerder van de praetoriaanse garde, die preventief 9000 soldaten om Rome heen had gelegerd.

Drusus kon de achterbakse, machtsbeluste Sejanus niet uitstaan, en tijdens een ruzie in 23 sloeg hij de gardeleider in het gezicht.

‘Een vreemde is toegelaten tot de regering, terwijl de zoon van de keizer nog steeds in leven is,’ riep hij op het moment dat hij uithaalde.

Voor het eind van het jaar bezweek Drusus aan een mysterieuze ziekte. Tiberius was buiten zinnen van verdriet en werd steeds wantrouwiger.

Opnieuw wilde hij weg uit Rome – hij was de machtigste man ter wereld, maar had genoeg van alle politieke intriges.

De afgelegen Villa Jupiter op Capri was het perfecte toevluchtsoord voor een vermoeide keizer die zijn zorgen wilde vergeten met alcohol en seks.

Tiberius was 65 jaar oud, en schaamde zich voor zijn uiterlijk: hij was kaal geworden en had een bochel en ontstoken wonden in zijn gezicht.

Sejanus trad inmiddels op als zijn plaatsvervanger in Rome.

Tiberius had in de hele stad standbeelden van de gardeleider laten bouwen en Sejanus tot zijn ‘strijdmakker’ uitgeroepen, zodat het helder was wie het voor het zeggen had.

De verjaardag van Sejanus werd zelfs een officiële feestdag. Maar Tiberius besefte niet dat de leider van de praetorianen zijn eigen agenda erop nahield.

Sejanus wist precies wat Tiberius op Capri uitspookte, want diens vrouw Julia gaf alles door aan hun schoondochter Livilla, die met Sejanus onder één hoedje speelde.

Dubbel verraad in Rome

Sejanus liet zich niet onbetuigd tussen 23 en 30.

Na de dood van Germanicus hadden veel critici van Tiberius in het openbaar berouw getoond, en Sejanus rekende snel af met verraders en families die op macht uit waren.

Zogenaamd om Tiberius tegen samenzweringen te beschermen ruimde hij ze een voor een uit de weg, tot Sejanus zelf de enige mogelijke opvolger was.

Maar, zoals de historicus Tacitus schreef: ‘De ambities van Sejanus werden gefrustreerd door het feit dat de keizerlijke familie zo veel potentiële troonopvolgers had.’

Het bloed vloeide dan ook rijkelijk. De methode was vrij simpel: betaalde handlangers moesten hooggeplaatste burgers kritiek op Tiberius ontlokken, waarna ze voor het gerecht gesleept en verbannen werden of ter dood veroordeeld en gewurgd.

Alleen al de dreiging van een aanklacht was voor sommigen voldoende om zelfmoord te plegen.

De informanten van Sejanus kregen hoge bedragen, en al snel werd de Romeinse elite nerveus. Sejanus werd met de dag machtiger, en veel burgers zagen hem als de gelijke van Tiberius.

Volgens de geschiedschrijver Cassius Dio werden ‘gouden zetels voor beide mannen in theaters gezet’ en werden er ‘offers gebracht voor afbeeldingen van Tiberius en Sejanus’.

Senatoren en rijken probeerden in het gevlij te komen bij de agressieve, ambitieuze Sejanus, omdat ze als de dood waren dat ze anders als verrader bestempeld zouden worden.

‘Tiberius hield te veel van Sejanus, terwijl alle anderen hem haatten,’ zo beschreef Tacitus hun verhouding.

Uiteindelijk werd de aanvoerder van de praetorianen overmoedig. Hij wilde trouwen met een lid van het JulischClaudische huis, zodat hij via de bloedlijn keizer kon worden.

Daarom vroeg hij Tiberius’ zegen om met Livilla, de weduwe van de overleden zoon van de keizer, te trouwen.

Maar hij kreeg nul op het rekest van de verbitterde keizer: ‘Als je denkt dat Livilla, die met Gaius Caesar en Drusus getrouwd is geweest, het ziet zitten om te eindigen als vrouw van een ridder, dan zit je ernaast.’

Tiberius slaat terug

We weten niet zeker waardoor Tiberius ineens inzag dat Sejanus zijn stoelpoten onder hem vandaan aan het zagen was, maar op 18 augustus 31 werd er een brief voorgelezen in de Senaat.

Sejanus was van de partij, in de verwachting tot consul benoemd te worden.

Toen de inhoud van de brief echter doordrong, sloeg zijn zelfverzekerdheid om in angst.

De nieuwe gardeleider van Sejanus, Macro, droeg zijn praetorianen op om Sejanus af te voeren.

Tiberius had de snode plannen van Sejanus om de macht te grijpen doorzien en had hem onmiddellijk ter dood veroordeeld.

De aspirant-keizer werd gewurgd en zijn dode lichaam werd van de Gemonische Trappen gegooid, waar een menigte de ledematen van zijn romp trok.

De trappen werden gebruikt om doden te vernederen, en de vroegere makkers van Sejanus trapten om het hardst tegen het lijk om maar te laten zien dat ze hem eigenlijk gehaat hadden.

Even later trof Sejanus’ kinderen hetzelfde lot. Daarmee was de honger naar wraak van Tiberius echter nog niet gestild.

Sejanus had veel medestanders gehad, en de keizer zag overal verraders.

En het gerucht dat Livilla en Sejanus een jaar eerder Tiberius’ zoon Drusus hadden vergiftigd, maakte hem woedend.

‘Er vond een grote afrekening plaats in de stad. Iedereen die invloed gehad had onder Sejanus of onoorbare daden had verricht om hem te behagen, werd gedood,’ aldus Cassius Dio.

Wie werd opgepakt, werd gewurgd, neergestoken of van de Tarpeïsche Rots gegooid, die aan de zuidkant van de heuvel Capitolijn lag.

Anderen pleegden zelfmoord met hun eigen zwaard, sneden hun polsen door of hongerden zichzelf dood.

Omdat een dergelijke dood als eervol werd gezien, willigde Tiberius hun testament in. Vrouwen konden niet aangeklaagd worden voor hoogverraad, maar daar wist Tiberius wel iets op.

Rouwen om een slachtoffer was niet toegestaan, en als een vrouw wenend gezien werd bij het lichaam van een familielid, werd ze omgebracht.

Niemand durfde dan ook de doden te begraven of cremeren: ze werden in de Tiber gegooid.

Intussen joeg Tiberius de senatoren de stuipen op het lijf met cryptische brieven:

‘Wie van u zal mijn garde gaan vormen, en wie wordt buitengesloten? Zijn het altijd dezelfden, of wordt er gerouleerd?’ schreef hij onder meer.

Een dappere legerleider, Gaetulicus, probeerde zich te verdedigen met een brief aan Tiberius.

En misschien legde hij de vinger op de zere plek, want hij overleefde de zuiveringen.

Hij was echter een grote uitzondering: drie jaar lang gingen de bloedige en inmiddels willekeurige moorden op vermeende aanhangers van Sejanus door.

‘Het was één grote slachtpartij.

Naar geslacht, afkomst of status werd niet gekeken. De lijken lagen overal opgestapeld,’ aldus geschiedschrijver Tacitus.

Terwijl in Rome het bloed vloeide, zonderde Tiberius zich meer en meer af in zijn villa op het eiland Capri. Hij liet het landsbestuur over aan de geoliede machine van de ambtenarij, en de economie bloeide als nooit tevoren.

Tiberius zelf zwolg in zelfmedelijden of ging zich te buiten aan perversiteiten.

‘Zijn lusten waren een schande,’ schreef Tacitus. ‘Hij was bezeten door schoonheid en kinderlijke onschuld.’

In Villa Jupiter had Tiberius kinderen te kust en te keur om zich aan te vergrijpen. Dat deed hij overal: in de tuin, tijdens zwemtochtjes of in zijn speciale erotische bibliotheek.

Pas in het jaar 36 kwam er langzaam een einde aan het bloedvergieten in Rome, en een jaar later stierf de keizer, 79 jaar oud en vol wrok.

Tiberius had een paradijsje

Ver van de intriges van Rome leidde de keizer een beschermd leven in de luxe Villa Jupiter op het eiland Capri.

Hij was van alle gemakken voorzien en had een legertje seksslaven.

Villa Jupiter op het eiland Capri was vanaf 27 n.Chr. de vaste verblijfplaats van keizer Tiberius.

Het huis stond op een rots op 334 meter boven zee, en Tiberius was dus veilig. De villa had een tuin van 3000 m2 en een bos eromheen.

Het gebouw bestond uit meerdere verdiepingen en mat ruim 7000 m2. De privévertrekken van Tiberius lagen in de noordvleugel, waar ook zijn raadgevers woonden.

Hiervandaan keek hij uit over de Golf van Napels.

In de oostvleugel ontving de keizer bezoek en was de keuken. De zuidvleugel was voorzien van baden op een aantal niveaus, zodat Tiberus het hele eiland kon overzien.

Op de bovenverdieping waren baden met verschillende temperatuur.

In de westvleugel waren de toiletten en verbleven de bedienden. Alle trappen en gangen waren gescheiden, opdat Tiberius zijn slaven niet zou tegenkomen.

Het keizerlijk verblijf was opgetrokken uit kalksteen van de rotsen en was gedecoreerd met marmer.

Tiberius bezat nog 11 luxueuze villa’s op het rotsachtige eilandje in de Middellandse Zee.