Slinger doorboorde vijand met 160 km/h

De dodelijke regen van lood is het werk van 1000 slingeraars die Hannibal heeft meegebracht van de Spaanse eilandengroep de Balearen. Hier wonen de beste en beroemdste slingeraars van de oudheid, die nooit missen.

Terwijl de slingerkogels hun om de oren vliegen, rent het Romeinse leger op de Carthagers af. In de verwarring merken de Romeinen te laat dat ze omsingeld worden en kort daarna lijdt Rome zijn grootste nederlaag ooit.

Ruim 40.000 legionairs liggen dood op het slagveld, onder wie 80 senators en een legerleider. De andere legerleider, consul Aemilius Paullus, is evenals talloze anderen door de slingeraars geraakt, maar leeft nog.

‘Gnaeus Lentulus, een tribuun, zag vanaf zijn paard de consul op een rots zitten, helemaal onder het bloed,’ schrijft de Romeinse schrijver Titus Livius.

De slingeraars konden niet alle eer opstrijken voor de overwinning, maar droegen er wel sterk aan bij. En de Romeinen vergaten hen nooit, want de slinger was een uiterst effectief wapen waar geen leger zonder kon.

Slinger is millennia oud

De slinger is het op een na oudste wapen dat we kennen, alleen de werpspeer is ouder. Volgens wetenschappers is de slinger zeker 8000 jaar oud en was hij vrijwel overal ter wereld bekend. Het wapen, dat werd gebruikt voor de jacht en in oorlogen, is makkelijk te maken en in de handen van een specialist uiterst precies. Het maximale bereik is ruim 400 meter, en een bedreven slingeraar kan tot op circa 200 meter nauwkeurig werpen.

De slinger bestaat uit twee touwen met ertussen een stuk leer waarin het projectiel wordt geplaatst. Eén touw eindigt in een lus, waar de schutter zijn middelvinger doorheen steekt. Het andere eindigt in een knoop en wordt tussen duim en wijsvinger gehouden.

De schutter draait de slinger een paar keer rond en laat dan het touw met de knoop los, waardoor het projectiel wegvliegt. Door de middelpuntzoekende kracht worden de twee touwen, het stuk leer en het steentje van nauwelijks meer dan 100 gram een dodelijk wapen.

Volgens schrijvers uit de oudheid had een slingeraar een groter bereik dan een boogschutter. En de slingeraar had maar één hand nodig voor het wapen en kon dus in de andere hand een schild dragen. Bovendien kon je op vrijwel elk slagveld projectielen van de juiste grootte vinden. Ze lagen letterlijk voor het oprapen.

Om die reden behoorden de Egyptenaren en de Assyriërs tot de eersten die slingeraars inzetten hun legers. Een van de oudst bewaarde slingers is opgegraven in Kahoen in Egypte en dateert van rond 1800 v.Chr. Ook in het graf van de kindkoning Toetanchamon van rond 1300 v.Chr. is een slinger aangetroffen.

Stenen reliëfs uit de 8e eeuw v.Chr. laten zien dat slingeraars onder koning Tiglat-Pileser II een vast onderdeel vormden van het Assyrische leger. De slingeraars vochten in paren en werden op het slagveld achter de boogschutters opgesteld.

Maar pas in het oude Europa kreeg de slinger echt aanzien.

Grotere impact dan revolver

Aanvankelijk waren de oude Grieken niet bijster enthousiast over de slinger. Veel mensen zagen het als een wapen dat vooral door primitieve volken werd gebruikt. Maar volgens de oude Griekse schrijver Thucydides waren onder meer de inwoners van Acarnania in Centraal-Griekenland zeer bedreven slingeraars.

‘Ze waren erin getraind om op grote afstand door ringen met een kleine diameter te werpen en konden daardoor niet alleen het hoofd van hun vijanden raken, maar elk deel van het gezicht waarop ze richtten,’ aldus de Romeinse schrijver Livius.

Nog beroemder waren de slingeraars van het Griekse eiland Rodos. Volgens de bronnen haalde Athene hier maar liefst 700 slingeraars vandaan toen de stadstaat in 415 v.Chr. met een invasieleger naar Sicilië voer om Syracuse te veroveren. Gewoonlijk werden er stenen als projectielen gebruikt, maar de slingeraars van Rodos hadden een veel beter materiaal gevonden.

De Rodenzers goten ovale projectielen van lood. Lood heeft een veel grotere dichtheid dan steen, waardoor het projectiel meer impact had. Bovendien was door de ovale vorm de luchtweerstand veel lager, doordat het projectiel als het door de lucht vloog om zijn lengteas draaide – net als een modern projectiel.

De loden projectielen wogen tussen de 30 en 80 gram. Ter vergelijking: een tennisbal weegt circa 60 gram en een moderne revolverkogel 6-10 gram. Een geslingerde kogel woog dus zo’n 10 keer meer dan een revolverkogel, waardoor een treffer vaak dodelijk was.

Uit onderzoek blijkt namelijk dat een zwaar voorwerp met een lage snelheid meer schade aan een lichaam kan toebrengen dan een klein voorwerp met een hoge snelheid. Een geoefende slingeraar kan zelfs een relatief zwaar projectiel met gemak met 160 km/h afvuren.

Volgens berekeningen kan een kracht van 70 voetpond (1 voetpond staat gelijk aan de kracht die nodig is om een pond een voet op te tillen) de meeste menselijke botten beschadigen. En er is maar ongeveer 2 voetpond nodig om het zachte weefsel van een menselijk lichaam te doorboren.

Een projectiel van 60 gram dat met 60 meter per seconde door de lucht vliegt, treft doel met een kracht van maar liefst 82 voetpond en kan dus een onbeschermd lichaam binnendringen en zelfs grote botten verbrijzelen. Moderne experimenten tonen aan dat een slingerkogel nog dodelijker kan zijn dan een kogel uit een moderne .44 Magnum-revolver.

De Romeinse schrijver Vergilius beschrijft in zijn belangrijkste werk de Aeneis levendig welke schade een slingerkogel kan aanrichten. Hij vertelt over koning Mezentius, ‘... die nu eens zonder speer of lans tot driemaal toe een kogel boven zijn hoofd zwaait aan een riem, dan met het warme lood zijn vijands schedel splijt en hem languit in ’t stof doet vallen’.

Slinger jaagt Perzen op de vlucht

De dodelijke loden projectielen van de slingeraars van Rodos redden de Atheense soldaat Xenophon toen deze rond 400 v.Chr. 10.000 Griekse huursoldaten terug naar Griekenland moest leiden. Ze waren gestrand in het toenmalige Perzië.

Xenophon en zijn mannen werden hardnekkig achtervolgd door het leger van de Perzische koning, dat de onbeschermde achterhoede van de Grieken voortdurend belaagde met boogschutters en slingeraars. Omdat de Griekse boogschutters niet zo ver konden schieten als de boogschutters of slingeraars van de Perzen, moest Xenophon iets anders bedenken.

Onder zijn troepen bevond zich een groep mannen van Rodos, en Xenophon vroeg hun om hun talenten als slingeraars in te zetten. Spoedig daarna vielen de Perzen, onder leiding van generaal Tissaphernes, de Grieken opnieuw aan – ditmaal om voorgoed met ze af te rekenen.

‘Maar toen de slingeraars en boogschutters van Rodos – hier en daar strategisch opgesteld – massaal terugschoten en niet een van hen zijn doel miste, trokken Tissaphernes en zijn mannen zich haastig terug, en de andere legertroepen volgden zijn voorbeeld,’ schrijft Xenophon enthousiast.

Volgens de Griekse soldaat was het succes eraan te danken dat de kleine loden projectielen van de Rodenzers twee keer zo ver kwamen als de vuistgrote stenen van de Perzische slingeraars. Zelfs de Perzische boogschutters konden niet op tegen het trefzekere lood. De Perzen staakten daarom hun aanval en bleven hierna wijselijk op grote afstand van de Griekse slingeraars.

Volgens oude bronnen waren er aan de andere kant van de Middellandse Zee echter nog gevaarlijkere slingeraars.

Baleaarse schutters troffen altijd doel

Op de Balearen, voor de kust van Spanje, woonden mensen die van het slingeren hun levensstijl hadden gemaakt. Volgens de laat-Romeinse schrijver Publius Vegetius, die rond 450 een groot werk schreef over militaire strategieën in die tijd, waren de eilandbewoners ongeëvenaarde slingeraars.

‘De inwoners van de Balearen zouden de slinger hebben uitgevonden en zijn er ongelooflijk handig mee. Dat heeft te maken met hun opvoeding, kinderen krijgen van hun moeder pas te eten als ze dit zelf met hun slinger hebben geraakt,’ schrijft Vegetius.

Ze werden zo beroemd om hun vaardigheden dat hun eilanden ernaar genoemd zijn: ballo betekent ‘werpen/slingeren’ in het Grieks.

Toen Carthago in 241 v.Chr. de Eerste Punische Oorlog tegen Rome verloor, besloot de Afrikaanse grootmacht de verloren bezittingen op Sicilië te compenseren door grote delen van het Iberisch Schiereiland te koloniseren. Carthago had hier al kleine koloniën gehad, maar nu werd het schiereiland voor het rijk een middel om zich te revancheren.

Waarschijnlijk kwamen de Carthagers hierbij in contact met de bedreven slingeraars van de Balearen. Toen de grootste krijger van Carthago, Hannibal, de Romeinen in 218 v.Chr. verraste door met een enorm leger vanuit het huidige Spanje over de Alpen naar Italië te trekken, had hij dan ook maar liefst 1000 Baleaarse slingeraars bij zich.

Pantser bood geen bescherming

Hannibal behaalde op zijn veldtocht door Italië drie grote overwinningen op de Romeinen, waaronder de Slag bij Cannae in 216 v.Chr., waarbij in een paar uur tijd 40.000 Romeinen sneuvelden. En in elke veldslag vochten zijn slingeraars mee.

Volgens Romeinse bronnen gebruikten de Baleaarse slingeraars niet maar één slinger. Elke schutter had er drie van verschillende lengte. Hij wisselde daartussen al naargelang de afstand tot de vijand. Hoe langer de slinger, hoe groter het bereik.

De slinger kon niet alleen verder schieten dan een boog, maar had ook het voordeel dat de kleine projectielen veel moeilijker te zien waren als ze met hoge snelheid door de lucht vlogen. Dat leidde tot verwarring en angst bij de Romeinse soldaten, die vergeefs naar het krachtige wapen zochten.

De Romeinse bronnen geven geen details over het letsel dat de Baleaarse slingers veroorzaakten. Maar de laat-Romeinse schrijver Vegetius zegt dat zelfs soldaten van wie het bovenlichaam met leer was gepantserd, zich niet veilig konden wanen voor slingerkogels.

‘Soldaten hebben, ongeacht hun pantser, vaak meer last van de ronde projectielen uit de slinger dan van alle vijandelijke pijlen bij elkaar.’

Volgens de auteur was de harde klap van het projectiel dodelijk.

‘Slingerkogels doden zonder het lichaam zichtbaar te beschadigen, en de inwendige bloeding is dodelijk zonder bloedverlies.’

Romeinen slingerden erop los

Het militaire genie Hannibal moest zijn veldtocht in Italië in 203 v.Chr. staken, omdat de Romeinen zijn thuisstad Carthago bedreigden. Tegen die tijd hadden Romeinse legers ook het Iberisch Schiereiland grotendeels veroverd.

20 jaar later waren de Romeinen Hannibals Baleaarse slingeraars nog niet vergeten, en toen ze in 123 v.Chr. de Balearen veroverden, huurden ze de slingeraars van de eilanden dan ook al snel in voor hun veldtochten. De Romeinen gebruikten zelf ook slingers, maar lang niet zo effectief als de Balearen, die daarom Romeinse troepen gingen trainen.

Julius Caesar zag als veldheer veel potentie in slingeraars. Hij nam ze onder meer mee op zijn uiterst bloedige veldtocht tegen de Galliërs. Net zoals volgens Romeinse bronnen in latere veldslagen werd gedaan, stelde Caesar slingeraars waarschijnlijk aan het begin van een grote veldslag in de frontlinie op. Ze moesten de vijand verzwakken met een regen van kogels.

Als de vijand aanviel, stelden de lichtbewapende schutters zich achter de voorste gelederen van legionairs op, vanwaar ze hun wapen konden afvuren als er ruimte was. Het bleek echter al snel dat ook de Galliërs slingers gebruikten, en dat zij een alternatieve manier hadden bedacht om ze in te zetten.

In 53 v.Chr. belegerden de Belgische Nerviërs een Romeins legerkamp onder leiding van Quintus Cicero, een officier van Caesar en een broer van de beroemde redenaar Marcus Cicero. Volgens Caesar bouwde de vijand een hoge wal rond het versterkte kamp, vanwaar ze de Romeinse soldaten bestookten.

‘Toen het op de zevende dag van de aanval hard waaide, vuurden ze met slingers gloeiende kogels van verbrande klei af op de hutten, die naar Gallisch gebruik met stro waren gedekt,’ meldt Caesar.

Door die slimme zet van de Galliërs verspreidde het vuur zich door het hele kamp. De Romeinen werden slechts gered doordat Caesar hen kwam ontzetten. De veldheer beschrijft ook hoe zijn officier Lucius Cotta tijdens een gevecht een Gallisch projectiel in zijn mond kreeg, wat hem een handvol tanden zal hebben gekost.

Sarcastische luchtpost

Net als de Grieken goten de Romeinse slingeraars projectielen van lood. Dit bood een prachtige kans om berichtjes aan de vijand op de kogels te zetten. Archeologen hebben talloze berichten gevonden op projectielen die op Romeinse slagvelden zijn gevonden.

Op veel kogels staat alleen de naam van het legioen dat ze heeft gemaakt of van de commandant die de troepen aanvoerde. Andere bevatten sarcastische opmerkingen en schuttingtaal.

Tijdens de burgeroorlog tussen Marcus Antonius en Caesars opvolger Octavianus, die later bekend werd als keizer Augustus, werden naar het schijnt veelvuldig zulke berichten uitgewisseld. In 41 v.Chr. belegerden de troepen van Octavianus de Italiaanse stad Perugia, waar Marcus Antonius’ broer Lucius zich bevond met een leger dat Antonius’ vrouw Fulvia had helpen rekruteren.

Archeologen hebben hier een kleine 100 slingerkogels gevonden, waarvan meerdere met nogal grove teksten. Op een ervan schreven Octavianus’ soldaten:

‘Lucius Antonius de Kale en Fulvia, laat jullie kont zien!’

Deze schunnige boodschap werd gevolgd door een recht voor z’n raap:

‘Ik mik op Fulvia’s clitoris.’

De belegerden reageerden prompt. Op een van de projectielen stond op de ene kant een afbeelding van een penis en aan de andere kant de tekst:

‘Ga hier maar op zitten, Octavianus, uitgeboorde teef!’

De boodschap werd gevolgd door nog een beschuldiging over Octavianus’ vrouwelijkheid en homoseksuele neigingen:

‘Octavianus, jij pikzuiger!’

Slingerletsel bezorgde arts veel werk

Hoewel de Romeinse soldaten er vast lol in hadden om grove berichten te bedenken, was het niet zo grappig voor wie de pech had door een slingerkogel geraakt te worden.

Volgens de Romeinse arts Aulus Celsus, die rond het begin van onze jaartelling een groot medisch boekwerk schreef, veroorzaakten slingerkogels vaak gecompliceerde verwondingen. Hij beschreef in detail hoe artsen loden kogels verwijderden.

Volgens de arts doorboorde de kogel vaak de huid en bleef hij steken in het onderliggende vlees. In dat geval werd de wond opengesneden en de kogel met een tang verwijderd. Maar als de kogel in een bot of gewricht zat, was er meer vaardigheid nodig.

‘Als de kogel vastzit in een bot, moet je hem heen en weer wrikken tot het bot meegeeft. Daarna trek je het projectiel er met de hand of met een tang uit,’ aldus Celsus. Volgens hem was dit dezelfde methode als die artsen gebruikten om tanden te trekken.

‘Zo komt de kogel er bijna altijd uit. Maar als het projectiel niet meewerkt, kun je het losmaken door er met een instrument op te slaan,’ schrijft de arts.

Volgens Celsus was een laatste oplossing om vlak naast het weerbarstige projectiel een V-vormige inkeping in het bot maken, waarna de kogel meestal makkelijk los te maken was.

Uit het medische werk van Aulus Celsus blijkt dat slingerprojectielen zich grotendeels gedroegen als moderne kogels uit vuurwapens en dus diep in het bot konden doordringen. Alleen waren de slingerkogels veel groter – en de verwondingen dus ook.

Slinger overleefde val van Rome

Zowel antieke bronnen als archeologische vondsten wijzen uit dat Romeinse legers tot in de nadagen van het rijk slingeraars inzetten. Van stenen reliëfs weten we dat keizer Trajanus op zijn twee grote veldtochten tegen Dacië in het huidige Roemenië slingeraars bij zich had.

De oorlog woedde in 101-102 n.Chr. en opnieuw in 104-105, en alles wijst erop dat de slingeraars een grote bijdrage leverden. In Schotland zijn bovendien bijna 600 Romeinse loden slingerkogels gevonden bij een fort bij Burnswark Hill.

Volgens experts werden ze naar de verdedigers van de vesting geslingerd toen de Romeinen deze ruige streek rond 140 probeerden te veroveren. Waarschijnlijk werden er net als eerder slingeraars van de Balearen ingehuurd.

Een van de laatste keren dat slingeraars in Romeinse bronnen worden genoemd, is in het kader van de wanhopige strijd tegen de horden bereden krijgers van Attila de Hun in de 5e eeuw. Volgens de Byzantijnse schrijver Procopius konden de slingers verder schieten dan de beroemde boogschutters van de Hunnen.

Procopius beschrijft hoe een Hun werd geveld door een slingeraar:

‘Eén Hun, die helemaal vooraan vocht, maakte het de Romeinen bijzonder moeilijk. Maar toen slaagde een boer erin hem met een slinger op zijn rechterknie te raken, waardoor hij prompt met zijn hoofd omlaag van zijn paard viel.’

In 476 viel het westelijke deel van het Romeinse Rijk uiteen, maar dat betekende niet het einde voor de slinger. Het wapen bleef tot ver in de middeleeuwen in gebruik. Zo had koning Johan I van Castilië in de 14e eeuw maar liefst 30.000 slingeraars.

Volgens kroniekschrijver Jean Froissart konden bedreven schutters een helm in tweeën splijten. De uitvinding van het vuurwapen maakte de slinger uiteindelijk overbodig, maar meesterschutters op de Balearen slingeren nog steeds – zij het meestal voor de lol.